جمع بندی هدف از عذاب جهنم برای مومن و کافر چیست؟

کارشناس بحث: استاد طاها

پرسش:
هدف از عذاب آخرت وخلود در عذاب چیست.؟

پاسخ:
با عرض سلام به شما دوست گرامی
در فرمایشات جنابعالی دو سوال مطرح شده است:
1) هدف از عذاب آخرت چیست.؟
2) هدف از خلود در عذاب چیست.؟

ظاهرا سوال اول مساله مورد نظر شما نیست و قبول دارید که عذاب آخرت اهداف معقولی را دنبال می کند مثلا پاک شدن روح انسان از لوث گناهانی که از آن ها توبه نکرده و به هر دلیل، در مسیر انتقال از دنیا به آخرت نیز برطرف نشده اند. (مثلا هنگام جان دادن – در قبر و ...).
بنا بر این دغدغه اصلی شما سوال دوم است اما اجازه دهید قبل از پرداختن به آن، مقدمتا سه نکته را بیان کنیم:
1-خداوند بی نیاز از هر چیز و هر کس است؛ نه نیازی به عمل انسان دارد و نه از عذاب یا ثواب کسی سودی به او می رسد.
2-از مجموع آیات و روایات اسلامی به دست می آید که عمل انسان آثاری بر جای می گذارد و میان عمل و اثر یک رابطه علّی و معلولی برقرار است. شعاع اثر عمل بسیار گسترده است هرچند ما انسان ها معمولا محدوده کوچکی از آن را مشاهده می کنیم. از جمله آثاری که اعمال انسان به دنبال دارند اثری است که بر روح آدمی می گذارند و صورت و شکلی است که به روح انسان می دهند. این اثر و صورت، گاه خوب است (اگر عمل خوب بوده) و گاه بد (اگر عمل بد بوده)؛ همچنین گاه قابل برطرف شدن است (مثلا با توبه یا کار نیک یا شفاعت و... ) و گاه قابل برطرف شدن نیست (آن زمان که در روح انسان رسوخ کند و به نوعی جزو ذات او شود.)
در جایی که گناه و آثارش در روح گنهکار رسوخ نکرده باشد امکان پاک شدن از لوث آنها وجود دارد و یکی از الطاف الهی به انسان این است که فرصت پاک شدن روح را به انسان داده است که گاه با توبه و شفاعت امکان پذیر می شود و گاه با عذاب های مختلف که شعاع آن ها از همین دنیا تا عذاب آخرت را در بر می گیرد.(1)
اما آن جا که گناه و آثار آن در روح کسی رسوخ کرده باشد مادام که در این دنیاست از آن گناه لذتی میبرد که حاضر به جدا شدن از آن نیست و وقتی می میرد روح او رابطه ای ماندگار با گناه و آثارش پیدا می کند به طوری که نه می تواند از آن آثار جدا شود و نه از آن لذت می برد بلکه در رنجی دائم گرفتار خواهد بود.
3- رابطه ميان "گناه" و "كيفر" رابطه زمانى نيست بلكه رابطه" كيفى" است يعنى مقدار زمان مجازات، تناسب با كيفيت گناه دارد نه مقدار زمان آن؛ مثلا كسى ممكن است در يك لحظه دست به قتل بزند و طبق پاره‏ اى از قوانين محكوم به زندان ابد گردد، در اين جا مى‏ بينيم زمان گناه تنها يك لحظه بوده در حالى كه مجازات آن گاهى 80 سال زندان خواهد بود.(2)

ـ با حفظ نکات مذکور به سراغ سوال شما می رویم.
درباره این که عذاب خالدی که قرآن و روایات بیان می کنند آیا به معنای «عذاب بی پایان» است یا «عذاب طولانی»، اختلاف نظر است. برخی قایلند عذاب ابدی امکان پذیر نیست و آیات و روایاتی که در این باره است را به معنای عذاب طولانی می گیرند یعنی گرچه عذاب خالدین در آتش، طول می کشد اما بالاخره پایان می پذیرد و آن ها هم وارد بهشت خواهند شد.(3)
اما گروهی از دانشمندان اسلامی قایلند که دست کشیدن از ظاهر آیات و روایات ناموجه است. به اعتقاد ایشان خلود در آتش به معنای عذاب ابدی، حقیقتی انکارناپذیر است هر چند شامل همه گنهکاران نمی شود.(4)
بر اساس دیدگاه دوم (خلود در عذاب یعنی عذاب بی پایان) بدون شک خداوند از عذاب خالد انسان ها سودی نمی برد. عذاب خالد نتیجه اثر ماندگاری است که در روح انسان رسوخ کرده و قابل جدا شدن نیست و به تعبیر دیگر موجب تغییر و دگرگونی روح انسان شده و ذات و ماهیت جدیدی به او داده است.(5) که می توان نامش را ماهیت «شقاوت علیه خدا» گذاشت.(6)
شاید همین افراد هستند که به تعبیر قرآن بخشی از هیزم سوزان آتش دوزخ را تشکیل می دهند.(7)چنین کسانی چون ذات شقی یافته اند اگر فرصت بازگشت به دنیا و حالت فعلی خود را بیابند باز به گناه رو می آورند چون شرارت و گناه برخواسته از ذات حقیقی ایشان است.(8)
بنا بر این عذاب جاوید، منحصر به كسانى است كه تمام روزنه‏ هاى نجات را به روى خود بسته‏ اند و عالما عامدا غرق در فساد و تباهى و كفر و نفاق گشته‏ اند، سايه شوم گناه تمام قلب و جان آنها را پوشانيده، و در حقيقت به رنگ گناه و كفر در آمده‏ اند.(9)
این عذاب، نتیجه صورت ذاتی و معلول خود ایشان است(10) نه مستند به خدا و از باب انتقامجویی.(11)
و نیز از سنخ عذاب هایی که برای تطهیر روح است نخواهد بود زیرا عذابی که برای تطهیر است از باب رحمت خاص الهی است و کسی که ذات شقی دارد استعداد دریافت این رحمت خاص را از خود سلب کرده است.(12)
در پناه حق

ــــــــــــــــــــــ
(1) ترجمه الميزان، ج‏1، ص: 626.
(2) تفسير نمونه، ج‏9، ص: 239.
(3) ترجمه الميزان، ج‏1، ص: 622.
(4) ترجمه الميزان، ج‏1، ص: 624.
(5) بقره/81.
(6) تفسير نمونه، ج‏9، ص: 241.
(7) بقره/24.
(8) انعام/27و28.
(9) ترجمه الميزان، ج‏1، ص: 628.
(10) قصص/84.
(11) ترجمه الميزان، ج‏1، ص: 626.
(12) تفسير نمونه، ج‏9، ص: 242.