جمع بندی مذهب نادر شاه افشار

سؤال:
نادر شاه افشار، شیعه یا سنی بود؟

پاسخ:
متأسفانه اظهار نظر قطعی پیرامون برخی شخصیت‌ها از جمله نادرشاه افشار امری مشکل است؛ چرا که این افراد با توجه به مقتضیات و شرایط زمان خود جهت حفظ حکومت و تخت و تاج سیاست‌های مذهبی متفاوت و احیاناً متناقضی اتخاذ می‌کردند. لذا در منابع پیرامون مذهب نادرشاه افشار مطالب مختلفی به چشم می‌خورد.
در کتاب «تاریخ نادرشاه افشار»، نوشته «جیمز بیلی فریزر» در مورد سیاست مذهبی نادرشاه، دو نکته مهم وجود دارد. نکته اول این که نادر شاه فردی است که با روی آوردن به طریقه اهل سنت تنش با همسایگان ایران را فروکش نماید؛ چون همیشه از اختلاف طریقه مذهبی ما بین ایران و همسایه‌ها، که عثمانی و هندوستان و ترکمانی باشند، اغتشاشات و صدمات زیاد برخاسته است، میل دارم معدودی از علماء شیعه و سنی جمع شوند، طریقه متحده‌ایی قرار داده، رفع اختلاف نمایند و به اعتقاد من چون فقراتی که اسباب اختلاف شیعه و سنی شده است اهمیتی ندارند، قراری فی مابین به سهولت می‌توان داد. (1) و حتی توضیحی در مورد نوع طریقه اهل سنت داده نشده است. و نیز فرمانی صادر و حکم کرد که تمام رعایا طریقه اهل سنت را پیروی نماید و الّا مورد سیاست خواهند بود. اوقاتی که در اصفهان بود، دولت‌های هم‌جوار رسم تهنیت به جای آوردند پادشاه عثمانی او را به سلطنت ایران شناخت و از این که مذهب و طریقه سنت را در ایران برقرار کرد، و طریقه سابق را تقویت ننموده، به او تبریک گفت. (2)
«لاکهارت» در کتاب نادر شاه ابتدا اثبات می‌نماید که نادر شیعه بوده است. استعمال نام‌هایی که ویژه شیعیان است از قبیل رضاقلی و امام قلی و مرتضی قلی در خانواده نادر گواهی برآن است که وی از اهل تشیع بوده است و اظهارات برخی از مورخان که نادر سنی به دنیا آمده است مقرون به حقیقت به نظر نمی‌رسد. (3) از اقدامات نادر شاه برای ادای نذر خود در حرم امام رضا (علیه السلام) محتمل می‌دارد که تعصب در تشیع، او را به این کار برانگیخته؛ ولی بیش‌تر احتمال داده است که دل مجتهدین و علماء را که دارای نفوذ فراوان بودند را به دست آورد. (4) البته این ادعای نذر نادر قبل از تاج‌گذاری وی است.
در پیمان سال 1146 قمری که بین احمد پاشا و نادر امضاء گردید یکی از مواد اساسی آن این بود که ایرانیان از تسهیلات لازم برای زیارت اماکن مقدسه خاک عثمانی بهره‌مند گردند. و در ادامه بین نادر و احمد پاشا تحف و هدایای گران‌بهایی مبادله گردید و احمد پاشا برای زیارت اماکن مقدسه کاظمین و نجف و کربلا از طرف نادر برنامه مجللی ترتیب داد. (5)
«لاکهارت» استدلال تغییر مذهب توسط نادر را ارائه می‌دهد و می‌گوید: مذهب سنت به جای شیعه برقرار گردد؛ زیرا مذهب شیعه از جانب اسماعیل صفوی در ایران شایع گردیده همواره موجبات خون‌ریزی و جنگ بین ایران و عثمانی را فراهم ساخته است. اهالی ایران به سلطنت ما (نادر) راغب باشند باید به مذهب اهل سنت سالک شوند؛ لیکن چون حضرت امام جعفر (علیه السلام) ذریه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) است ایرانیان باید او را پیشوای مذهب خود بدانند و در فرع مقلد طریقه و اجتهاد آن حضرت باشند. (6)
اگر چه ممکن است که نادر در آغاز شیعه بوده باشند با این همه یقین به نظر می‌رسد که عقاید مذهبی او چندان استوار نبوده و هدف های سیاسی را همواره مقدم بر ایمان مذهبی قرار می‌داده است. هیچ شک نیست که یکی از منظورهای نادر از این اقدام تسهیل سازش موقت با عثمانیان بوده است و حتی ممکن است که هدفی به مراتب بزرگ تر داشته و می‌خواسته است بدین وسیله در جهان اسلام اتحادی تزلزل ناپذیر برقرار سازد و خود رهبری این اتحادیه بزرگ را به دست آورد. برای جاه‌طلبی، حد و حصری نمی‌توان قائل شد و چون نادر نقشه لشکرکشی به قسطنطنیه را کاملاً آماده نموده بود قطعاً به این اندیشه نیز افتاده بود که قدمی فراتر نهادن و خلافت را از سلطان عثمانی تحویل گرفتن نیز چندان کار دشواری نیست. علت دیگری که برای تغییر مذهب نادر می‌توان ذکر کرد آن است که مذهب شیعه، همواره مذهب رسمی خاندان صفوی به شمار می‌رفته است و پادشاهان صفوی بیش‌تر قدرت و عظمت خود را مدیون وفاداری کامل به اصول تشیع بوده اند و بنابراین، هیچ بعید به نظر نمی‌رسد نادربه این فکر افتاده باشد که هر گاه به ارکان قدرت علما لطمه‌ایی وارد نسازد ممکن است در فرصت مناسب از نفوذ خویش استفاده نموده و در راه استقرار طهماسب میرزا یا پسرش عباس میرزا بر تخت سلطنت ایران بار دیگر اقدام نمایند. (7)
حتی پس از تاج‌گذاری، تظاهرات مذهبی نادر شاه قابل مشاهده است. در سال 1154 قمری نادر مخصوصاً به تجلیل بقعه امام رضا (علیه السلام) همت گماشت و هدایای بی‌شماری تقدیم آن نمود که از جمله آن‌ها باید مقداری فرش های ابریشمین و چهارده چراغ از طلای تمام عیار را نام برد. در صحن امام رضا (علیه السلام) نیز حوضی از مرمر سفید گران‌بها ساخت که سه پا طول و هیجده پا محیط داشت. (8)
به ادعای «لاکهارت» هنوز مورخان به درستی معلوم نکرده‌اند که آیا نادر شیعه بوده است یا سنی؛ لکن این نکته مسلم است که نادر برای الحاق دو مذهب سنت و تشیع کوشش فراوان به کار برده است. این سیاست کاملاً مخالف روش شاه اسماعیل و جانشینان وی بود که عقیده داشتند مذهب شیعه در ایجاد اتحاد و اتفاق بین قبایل مختلف ایران نقش بزرگی بازی کرده است. اما نادر بیش تر دارای تمایلات بین المللی بود تا ملی و پیوسته آرزو داشت که خاک ایران را حتی المقدور توسعه دهد و از حدود امپراتوری صفوی تجاوز کند و رویای فرمان‌روایی در جهان اسلام متحدی را لباس حقیقت پوشد. نادر نسبت به اقلیت‌ها نیز پیوسته روش مودت‌آمیزی پیش گرفته و بین آن‌ها و مسلمانان فرقی قائل نمی‌شد. نادر حتی با انتقال عده بی‌شماری از ارامنه نخجوان به مشهد آزاد گذاشتن آنان در پیروی مذهب خویش و دایر کردن مغازه‌های مشروب‌فروشی مؤمنین مسلمان را سخت برآشفت. (9)

منابع:
1. فریزر، جیمز بیلی، تاریخ نادر شاه افشار، ترجمه ناصر الملک، ص 81 ـ 82.
2. همان، ص 84.
3. لاکهارت، لارنس، نادر شاه، ترجمه غلام‌رضا افشار نادری و اسماعیل افشار نادری، ص 31.
4. همان، ص 40.
5. همان، ص 108.
6. همان، ص 139.
7. همان، ص 140 ـ 141.
8. همان، ص 252.
9. همان، ص 350.