اعجاز علمي قرآن درباره رشد جنين
تب‌های اولیه
[="Tahoma"]
[="]اعجاز علمي قرآن درباره رشد جنين[/]
کاربر مهمان خوش آمدید
کاربر مهمان خوش آمدید
[="Tahoma"]
[="]اعجاز علمي قرآن درباره رشد جنين[/]
[="]نويسنده: فرزانه محمدزاده (دانشجوي کارشناسي علوم قرآن و حديث)[/] [="]نشريه: بيّنات[/]
[="]شماره: 55، سال چهاردهم[/] [="] [/] [="]چکيده[/] [="]مسأله‌ي اعجاز قرآن، از ديرباز مورد توجه علماء و انديشمندان بوده است. يکي از جنبه‌هاي آن اشارات علمي موجود در قرآن است که شايد امروزه با علم تجربي بتوان از آن پرده برداشت. از آن ميان مي‌توان به نکات جنين‌شناسي اشاره کرد. هدف اين مقاله بررسي آيه‌ي ششم سوره زمر مي‌باشد، اين آيه به رشد و تکامل تدريجي انسان، در رحم مادر درون سه فضاي تاريک يعني شکم، رحم و مشيمه (پرده‌هاي پوششي جنين) اشاره دارد. در اين مقاله سه فضاي تاريک که لازمه رشد جنين است از رهگذر علم تجربي که به وسيله دانشمندان ثابت شده است، مورد مقايسه و بررسي قرار گرفته است. همچنين ضرورت تاريکي و ظلمات در رشد جنين و مراحل تکويني آن و عدم فساد نطفه و پرورش آن مورد بحث قرار گرفته و اين مطلب چيزي است که قرآن کريم در 14 قرن پيش بدان اشاره فرموده و علم تجربي امروزه از طريق آزمايش‌هاي مکرر بدان دست يافته است![/] [="]کلمات کليدي: اعجاز قرآن، جنين، تکامل، ظلمات.[/] [="] [/] [="]طرح مسأله[/] [="]دانشمندان اسلامي همواره مسأله‌ي اعجاز قرآن را مورد بحث و بررسي قرار دادهاند. بدون شک معجزه براي پيامبران، به ويژه پيامبران اولوالعزم، وسيله اثباتي بشمار مي‌رود؛ تا سند نبوت و شاهد صدق دعوت آنها قرار گيرد. معجزه بايد طوري انجام گيرد تا کارشناسان همان دوره، به خوبي تشخيص دهند که آن از توان بشريت خارج است. انديشمندان در مورد اعجاز قرآن بحث‌هاي دامنه‌داري کرده و در اين زمينه، ابعاد گوناگوني را مطرح کرده‌اند و از جنبه‌هاي مختلفي اين اعجاز را مورد بررسي قرار دادهاند. يکي از اين جنبه‌هاي اعجاز، اشاره‌هاي علمي گذرا مي‌باشد. بدين معنا که از لابلاي تعابير قرآن، به آيات خوبي برمي‌خورديم که حاکي از احاطه صاحب سخن، نسبت به اسرار نهفته طبيعت است.(1) و از جمله اينکه علوم و معارفي را در برگرفته که هيچ کتابي آنها را جمع نکرده و احدي به دانستن آنها دست نيافته و قرآن آن همه علم را در کلمات اندک و حروف معدودي جمع کرده است.(2)[/] [="]اما با پيشرفت علم، مي‌توان پرده از روي بعضي اشارات برداشت. پيرامون مسأله‌ي جنين، زندگي و اسرار آن در رحم مادر اشاراتي به صورت علمي، در آياتي از قرآن کريم وارد شده است.[/] [="]يکي از اين آيات، آيه‌ي ششم سوره‌ي زمر است. در اين نوشتار، کوشش نگارنده بر آن است با ارائه دست‌آوردهاي جديد علمي، پرده از روي اشارات علمي قرآن بردارد و به زندگي داخل رحم بپردازد.[/] [="] [/] [="]مقدمه[/] [="]علم جنين‌شناسي، يک علم کامل توحيد و خداشناسي محسوب مي‌شود و هر کسي که با اين علم آشنا شود، پي به علم آفريننده آن خواهد برد و زبان به حمد و ستايش اوخواهد گشود.(3)[/] [="]پيرامون مسأله‌ي جنين، زندگي و اسرار آن در رحم مادر اشاراتي به صورت علمي، درآياتي از قرآن کريم وارد شده است. البته لازم به ذکر است که دست‌آوردهاي علمي، حالت ثبات ندارند در حاليکه مسايل قرآني حقايق ثابت‌اند و مي‌تواند در برگيرنده‌ي حقايق ديگر باشد. برخي از محققين از جمله ابوالفضل مرسمي (متوفاي 655) و ابن‌العربي معافري (متوفاي 544) گمان مي‌کنند که قرآن مشتمل بر تمامي اصول و مباني علوم طبيعي و رياضي و فلکي و حتي رشته‌هاي صنعتي و اکتشافات علمي و غيره مي‌باشد و چيزي از علوم و دانستني‌ها را فروگذار نکرده است. خلاصه، قرآن علاوه بر يک کتاب تشريعي کتاب علمي نيز به شمار مي‌رود و به آيات {وَ نَزَّلْنا عَلَيْک الْکتابَ تِبْياناً لِکلِّ شَيْءٍ} (نحل، 16 / 89) {ما فَرَّطْنا فِي الْکتابِ مِنْ شَيْءٍ} (انعام، 6 / 38) {وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ فِي کتابٍ مُبِينٍ} (انعام / 59) استناد مي‌کنند. ولي مخالفان اين نظر معتقدند که بکارگيري ابزار علمي براي فهم معاني قرآني، کاري بس دشوار و ظريف است، زيرا علم حالت ثبات ندارد و با پيشرفت زمان گسترش و دگرگوني پيدا مي‌کند اما اگر دانشمندي با ابزار علمي که در اختيار دارد و قطعيت آن برايش روشن است، توانست از برخي ابهامات قرآني پرده بردارد، کاري پسنديده است، مشروط بر آنکه با کلمه‌ي شايد نظر خود را بيان کند. و برخي از محققين بر اين عقيده هستند که پي بردن به برخي اسرار علمي که قرآن به آنها اشاراتي دارد، گوشه‌اي از اعجاز اين کتاب آسماني را روشن مي‌کند. به عبارت ديگر پس از آنکه دانمشندان با ابزار علمي بتوانند از اين گونه اشارات علمي که حالت ابهام داشته، پرده بردارند درمي‌يابند که چنين سخني با اشاراتي در آن روزگار، جز از پروردگار جهان امکان صدور نداشته، بدين جهت مسأله‌ي اعجاز علمي قرآن مطرح مي‌گردد.(4)[/] [="]متن آيه:[/] [="]{خَلَقَکمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَکمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ يَخْلُقُکمْ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِکمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکمُ اللَّهُ رَبُّکمْ لَهُ الْمُلْک لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّي تُصْرَفُونَ} (زمر، 39 / 6)[/] [="]ترجمه:[/] [="]شما را از نفسي واحد آفريد سپس جفتش را از آن قرار داد و براي شما از دام‌ها هشت جفت نازل کرد. شما را در شکم‌هاي مادرانتان آفرينشي پس از آفرينش (ديگر) در تاريکي‌هاي سه‌گانه (مشيمه - رحم - شکم) خلق کرد. اين است پروردگار شما (و حکومت مطلق) از آن اوست. خدايي جز او نيست پس چگونه (و کجا از حق) برگردانيده مي‌شود؟[/] [="]در آيه فوق تعبير: {يَخْلُقُکمْ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِکمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُماتٍ ثَلاثٍ}؛ متضمن اشاره‌هاي کوتاه پرمعني، تحولات عجيب و چهره‌هاي متفاوت شگفت‌انگيز جنين درمراحل مختلف در شکم مادر مي‌باشد.[/] [="]اشارات مهم در اين آيه[/] [="]بخشي از مهم‌ترين موارد قابل دريافت از آيه مذکور چنين است:[/] [="] [/] [="]1. استمرار در خلق[/] [="]{يَخْلُقُکمْ} چون فعل مضارع است دلالت بر استمرار دارد.(5) {خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ}، پشت سرهم خلق کردن.(6)[/] [="]يا آفرينش‌هاي مکرر و پي در پي نه فقط دو آفرينش (7) بلکه ظاهراً مي‌توان از آن سلسله مراحل مختلف زندگي داخل رحمي را دريافت. به نظر علماي اسلامي اشاره به سوره‌ي مومنون آيه‌ي 14 مي‌باشد. يعني نطفه سپس علقه سپس مضغة سپس {عِظاماً} سپس يکسر {الْعِظامَ لَحْماً} و سپس {ينشي خَلْقاً آخَرَ}.(8)[/] [="] [/] [="]مراحل مختلف زندگي داخل رحمي از نظر علم جنين‌شناسي[/] [="]مراحل مختلف باروري بسيار پيچيده و هر مرحله با نظم بسيار به دنبال هم مي‌باشد به نحوي که اختلال در هر مرحله سبب عدم رشد يا صدمه بعدي به جنين مي‌شود. زماني قرآن آفرينش پي در پي و استمرار آن را بيان داشت که هنوز مراحل پيچيده و دقيق آن ناشناخته بود و سال‌ها بعد ولکرکويتر (9) (1514-1576 م) که به پدر علم جنين‌شناسي معروف شد، جزئيات مراحل جنين‌شناسي جوجه را توضيح داد، ولي هنوز مسائل ناشناخته‌اي در اين زمينه وجود داشت و آنتوني ون لوون هوک (10) (1632- 1723 م) باور داشت که در داخل مايع مني، انساني کامل ولي خيلي کوچک و ميکروسکوپيک وجود دارد و پس از ورود به رحم مادر، بزرگ مي‌شود.[/] [="]جنين‌شناسي امروزه مي‌گويد که باروري زماني صورت مي‌گيرد که گامت‌هاي مرد و زن با هم ترکيب شود اين ترکيب (11) در ناحيه‌اي از لوله رحم بنام آمپولاري صورت مي‌گيرد و تشکيل سلول تخم (12) را مي‌دهند و مواد کروموزمي داخل سلول دوبل شده و تقسيم سلولي صورت مي‌گيرد به نحوي که سه روز پس از باروري، سلول‌ها تشکيل يک توده کروي شکل شانزده سلولي به نام مرولا را مي‌دهند. سپس اين توده‌ي سلولي به دولايه سلول تغيير شکل مي‌دهد که به آن بلاستوسيست مي‌گويند. اين دو لايه سلولي بنام‌هاي توده سلولي داخلي (13) و توده سلولي خارجي (14) مي‌باشند. توده‌ي سلولي داخلي بعدها جنين و پرده پوشاننده داخلي جنين به نام آمنيون را تشکيل مي‌دهد و توده سلولي خارجي بعدها تشکيل جفت و پرده پوشاننده خارجي جنين به نام کوريون را مي‌دهد. روز 11- 12 پس از باروري بلاستوسيست داخل رحم جايگزين مي‌شود. هفته سوم تا هشتم را اصطلاحاً دوره‌ي روياني يا امبريونيک يا اندام زايي (ارگانژنز) مي‌گويند، در اين مرحله تشکيل بافت‌ها و اندام‌هاي خاص رويان به وقوع مي‌پيوندد. و در انتهاي اين دوره سيستم ارگان‌هاي اصلي برپا مي‌شود و شکل خارجي جنين قابل تشخيص است. از هفته نهم تا انتهاي دوره زندگي داخل رحم را دوره جنيني يا فتال (15) مي‌گويند که در اين دوره اندام‌ها و بافت‌ها مي‌رسند (16) و ارگان‌هاي تشکيل شده رشد مي‌کنند. در حالت طبيعي طول مدت بارداري 266 روز يا 38 هفته از باروري (3 - 155 [/][="]Sadler[/][="]) مي‌باشد.[/] [="] [/] [="]2. پوشش‌هاي جنيني[/] [="]صاحب مجمع‌البيان در تفسير «ظلمات ثلاث» معتقد است که منظور از آن ظلمه‌ي بطن - ظلمه‌ي الرحم - ظلمه‌ي المشيمه يا ظلمه‌ي الرجل - ظلمه‌ي الرحم - ظلمه‌ي البطن (17) مي‌باشد ولي علامه طباطبايي معتقد است که با توجه به اشاره صريح قرآن: {في بطون امهاتکم}، منظوراز ظلمات ثلاث، ظلمه شکم و رحم و مشيمه است. (18)[/] [="]بعضي علما منظور از ظلمه‌ي مشيمه را کيسه مخصوصي که جنين در آن قرار دارد و آن سه پرده ضخيم است که بر روي جنين کشيده مي‌شود دانسته‌اند. (19)[/] [="] [/] [="]2.1. اهميت پوشش‌هاي جنيني[/] [="]ذکر ظلمات ثلاث در قرآن به نظر مي‌رسد که سه لايه پوششي جنيني در داخل رحم مادر مي‌باشد و شامل رحم و دو لايه پرده‌هاي پوشاننده جنيني باشد که نه تنها در حفاظت آن نقش دارد، بلکه از نظر بيولوژيکي فعال است و نه تنها در رشد و تکوين آن نقش دارد بلکه در ايجاد فضاي تاريک دخالت دارد.[/] [="] [/] [="]1. 2. 1. شکم[/] [="]عضلات شکم در حافظت مکانيکي محتويات شکمي و پس از بارداري که جنين رشد مي‌کند و از داخل لگن به فضاي شکم کشيده مي‌شود، موثر است. در عين حال ساختمان الاستيکي آن مانع از رشد جنين نمي‌شود.[/] [="] [/] [="]2. 1. 2. رحم[/] [="]بافت پوششي رحم بافتي (آندومتر) بي‌همتا مي‌باشد و داراي اعمال بسيار مهمي جهت بارداري مي‌باشد. تماس سلول به سلول بين بلاستوسيست و آندومتر مادر پس از 6 روز پس از باروري انجام مي‌گيرد. در اين زمان، بلاستوسيست در تماس اپي‌تليوم‌آندومتر قرار مي‌گيرد. پس از آن بلاستوسيست به آندومتريوم مي‌چسبد. به بافت پوششي رحم پس از بارداري دسيدوا مي‌گويند که داراي اعمال ذيل است:[/] [="]الف: پاسخ هورموني و تغييرات شکل اندومتريوم جهت جايگزيني بلاستوسيست. يعني در غياب اين تغييرات جايگزيني محال خواهد بود و حاملگي به وقوع نخواهد پيوست.[/] [="]ب: بافت مخصوص ايمنولوژيکال است. زيرا بلاستوسيست يک جسم خارجي براي بافت‌هاي مادر به حساب مي‌آيد و در غياب اين عملکرد، سيستم ايمني مادر بر عليه اين بافت خارجي عکس‌العمل نشان مي‌داد و وي را دفع مي‌کرد.[/] [="]ج: شريان‌هاي مارپيچي و مخصوص دسيدوا در تغذيه جنين نقش دارد.[/] [="]د: دسيدوا موادي از جمله سيتوکين‌ها و فاکتورهاي رشد را توليد مي‌کند و به همين سبب در رشد و عملکرد جفت نقش دارد و از مرگ سلولي ممانعت مي‌کند.[/] [="]ذ: جفت خود از دو قسمت جنيني و مادري تشکيل مي‌شود. قسمت مادري همان دسيدواي زير ناحيه جايگزيني بلاستوسيست است.[/] [="] [/] [="]2.1. 3. پرده‌هاي جنيني[/] [="]همانطور که قبلا گفته شد پرده داخلي که آمنيون ناميده مي‌شود، فضايي پر از مايع پيرامون جنين تشکيل مي‌دهد که با گذشت زمان آمنيون نيز رشد کرده تا به سطح داخلي کوريون مي‌رسد و با تحليل مايع موجود در فضاي کوريوني که به آن سلوم خارجي سلومي گويند، اين دو پرده در انتهاي سه ماهه اول بارداري به هم مي‌چسبند ولي به نحوي که پس از زايمان دو پرده قابل تشخيص هستند. اعمالي که به آمنيون نسبت مي‌دهند شامل:[/] [="]الف: سنتز کلاژن که آمنيون را مي‌پوشاند و آن مسئول خاصيت کشيدگي اين غشا است و در عين اينکه باعث تسهيل حرکات جنين مي‌شود در حفاظت او نيز نقش دارد.[/] [="]ب: از نظر متابوليکي فعال است و توليد موادي از جمله فاکتورهاي رشد، پپتيدهاي وازواکتيو و سيتوکين‌ها مي‌شود. از جمله پپتيدها مي‌توان از پپتيد ناترويتيک (20) و هورمون آزاد کننده کورتيکوتروپين (21) که اين مواد سبب شل شدن عضلات صاف رحم شده و از زايمان زودرس جلوگيري مي‌کند و همچنين اين مواد در مراحل فيزيولوژيکي شامل تقسيم سلولي و متابوليسم کلسيم نقش دارد، که در مايع آمنيون وارد شده و توسط جنين بلعيده مي‌شود.[/] [="]ج: توليد مايع آمنيون (101-3[/][="]Gray Gunningham[/][="].)[/] [="] [/] [="]3. تاريکي براي رشد جنين لازم است[/] [="]معني لغوي ظلمه، عدم النور و جمع آن ظلمات است و منظور آن در اين آيه البطن و الرحم و المشيمه است.(22)[/] [="]و به نظر مي‌رسد که منظور از ظلمات ثلاث، سه فضاي تاريکي که جنين در آن قرار دارد و رشد و تکوين مي‌يابد و غير از اعمالي که قبلا براي آن ذکر شد، فضاي تاريک در آن نيز ضروري است.[/] [="] [/] [="]3.1. نور مرئي از رشد جنين جلوگيري مي‌کند[/] [="]در مطالعات علمي که بر روي نور قابل رويت و رشد جنين حيوانات انجام شد، اثرات مهاري آن بر روي تکامل جنين‌هاي 2- 8 سلولي مشاهده شد که ارتباط قوي با طول مدت نور داشت. يوموکو اظهار داشت که در مراحل اوليه جنيني در معرض نور قرار گرفتن روي رشد جنين موثر است و توصيه کرده است که حفاظت جنين‌ها در معرض نور، در تمامي مراحل کاربروي جنين از جمع‌آوري تا کشت آن الزامي است. (043-1054[/][="]Umoka[/][="].)[/] [="]ناکاياما ملاحظه کرد که جنين هامستر به نور قابل رويت بسيار حساس است و بيان کرد که در معرض نور قرار گرفتن حتي با زمان بسيار کم (يعني حتي نيم دقيقه) باعث افزايش توليد پراکسيد هيدروژن (23) که ماده‌اي سمي مي‌باشد در جنين‌ها مي‌گردد. (499 - 510[/][="]Nakayma[/][="])[/] [="]پاگوريا نشان داد که تحريک نور مرئي راديکال‌هاي آزاد را توليد مي‌کند که با اکسيژن آزاد (24) واکنش نشان داده و انواع محصولات اکسيژن فعال را توليد مي‌کند. 2 [/][="]O[/][="]يک عامل اکسيداتيو بسيار قوي است که يا يک الکترون را پذيرفته و تشکيل سوپراکسيداکسيژن (25) را داده يا دو الکترون را گرفته و تشکيل 2[/][="]O2 H[/][="] مي‌دهد. 2 [/][="]O[/][="] در محيط محلول در آب بسرعت به 2[/][="]O2 H[/][="]تبديل مي‌شود و در حضور فلزات انتقالي مثل آهن و مس توليد راديکال سمي هيدروکسيل 26 را مي‌دهد. غير از آن 2[/][="]O2H[/][="] نسبت به 2[/][="]O[/][="] بدليل شارژ خنثي به راحتي از غشاء سلولي عبور مي‌کند و به اين صورت اثرات مهاري بر رشد سلول را اعمال مي‌کند.(6136 - 6142[/][="]Pagoria[/][="].)[/] [="] [/] [="]نتايج[/] [="]از اشارات علمي قرآن در مورد علم جنين‌شناسي، قبل از اين که هنوز شناخت دقيقي از مراحل پيچيده و کاملا دقيق زندگي رحمي به وجود آيد به نظر مي‌رسد بيان کننده مراحل تدريجي و پشت سرهم و مستمر تکامل در رحم مادر مي‌باشد. و وجود پوشش‌هاي سه‌گانه در رشد و تکوين و تکامل آن ضروري است و قرارگيري جنين در سه فضاي تاريکي لازمه رشد وي مي‌باشد. و وجود نور مرئي سبب فساد جنين مي‌شود که تمام اين نکات امروزه کاملا توسط پژوهشگران مورد توجه قرار گرفته است.[/] [="] [/] [="]پاورقي‌ها[/] [="]------------------------------[/] [="]1) علوم قرآني / 289.[/] [="]2) الاتقان في علوم القرآن، 2 / 384.[/] [="]3) تفسير نمونه، 19 / 384.[/] [="]4) علوم قرآني / 342 - 345.[/] [="]5) تفسير نمونه،19 / 379 - 385.[/] [="]6) الميزان في تفسير القرآن،17 / 231-239.[/] [="]7) تفسير نمونه،19 / 379.[/] [="]8) مجمع البيان في تفسير القرآن، 8 / 763-767؛ تفسير شبّر / 433؛ الميزان، 17 / 231، تفسير نمونه،19 / 379.[/] [="].[/][="]Volcher Coiter.9[/] [="].[/][="]Antoni von Leeuwenhoek.10[/] [="].[/][="]fuse.11[/] [="]. [/][="]zygote.12[/] [="]. [/][="]inner cell mass.13[/] [="]. [/][="]outer cell mass.14[/] [="]. [/][="]fetal.15[/] [="]. [/][="]maturation.16[/] [="]17) مجمع البيان، 8 / 763[/] [="]18) الميزان، 17 / 231[/] [="]19) تفسير نمونه،19 / 379[/] [="].[/][="]natriuretic peptide.20[/] [="].[/][="]cortcotropine-relasing hormone.21[/] [="]22) مفردات الفاظ القرآن / 537.[/] [="]. 2[/][="]O 2. H 23[/][="][/] [="]. 2. [/][="]O 24[/] [="].[/][="]superoxide O2.25[/] [="].[/][="]OH.26[/] [="] [/] [="]منابع و مآخذ:[/] [="]------------------------------[/] [="]1) راغب اصفهاني، حسين، مفردات الفاظ القرآن، قم، منشورات طليعه النور، 1426.[/] [="]2) سيوطي، جلال الدين عبدالرحمن، الاتقان في علوم القرآن، ترجمه سيد مهدي حائري قزويني، تهران، موسسه انتشارات اميرکبير، 1363.[/] [="]3) شبر، عبدالله، تفسير شبر، بيروت، دارالبلاغه و النشر و التوزيع، 1412[/] [="]4) طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، قم، موسسه اسماعيليان، بي تا.[/] [="]5) طبرسي، ابو علي فضل بن حسن طبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، دارالمعرفه، بي تا.[/] [="]6) معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، قم، موسسه فرهنگي تمهيد، 1380[/] [="]7) مکارم شيرازي، تفسير نمونه، همکاران، دارالکتب الاسلاميه، بي تا.[/] [="]8.[/][="]Gray Cunningham.F,el,William's obstetrics,Medical Publishing Division,2001,21Edition[/][="].[/][="][/] [="]9.[/][="]Nakayama.T,et al,Effects of visual light and other environmental factors on the production[/] [="]of oxygen radials by hamster embryos,Theriogenology;1994,41,499-510[/][="].[/][="][/] [="]10.[/][="]pagoria.D,etal,The effect of N-acety-L-cysteine acid and ascorbic acid on visible-lightirradiated[/] [="]camphorquinone[/][="]ط[/][="]N,N-dimethyl-p-toluidine-induced oxidative stress in two[/][="][/] [="]immortalized cell lines,Biomaterials;2005,26,6136-6142[/][="].[/][="][/] [="]11.[/][="]Sabler,T,W,Langman's medical embryiology,8edition[/][="].[/][="][/] [="]12.[/][="]Umaok.Y,et al,Effect of visual light on in vitro embryonic development in the[/] [="]hamster,Theriogenology:1992;38,1043-1054[/] [/]