جمع بندی در کدام آیه قرآن،عقل به عنوان پیامبر باطنی معرفی شده است ؟

کارشناس بحث: استاد صدیقین

سلام

تعبیر «حجت باطنی» وارد شده؛ آن هم در روایات.

امین الاسلام کلینی، در کتاب شریف کافی، اولین قسمت را اختصاص داده به «کتاب العقل و الجهل» و روایات متناسب با این موضوع را هم در این قسمت جمع آوری کرده است. در آنجا روایتی زیبا از بیانات امام کاظم (علیه السلام) خطاب به هشام را آورده که درباره عقل و ویژگی های آن سخن گفته شده است. تعبیر «حجت باطنی بودن عقل» هم به این صورت در آنجا آمده است:

در این روایت، امام به خوبی با استناد به آیات کریمه قرآن، اهمیت عقل و بلندمرتبگی عاقلان و چگونگی عاقلانه زیستن و مانند آن را برای هشام توضیح داده که متنش قدری طولانی است و با مراجعه به آدرس ذکر شده، می توانید همه روایت را مطالعه فرمایید.

البته این تعبیر که «عقل، حجت باطنی است» به طور ضمنی از خیلی از آیات قرآن قابل برداشت است، چه اینکه در بسیاری از آیات، خدای متعال بندگانش را به تعقل و تفکر دعوت نموده و با دلایل عقلی بر آنها استناد می کند و عقل را راهنمای درونی آنها معرفی می نماید؛ یک نمونه:

[="Navy"]

معناى آيه اين است كه: دوزخيان در پاسخ فرشتگان مى‏گويند: اگر ما در دنيا رسولان را در نصايح و مواعظشان اطاعت كرده بوديم، و يا از حجت و رسول باطنی خدا یعنی عقل پیروی می کردیم در جهنم نبودیم.[/]

سلام

آیه مناسبی را مثال آوردید. البته لفظی که معنایش «حجت باطنی یا پیامبر باطنی» باشد، در این آیه کریمه وجود ندارد و ما به طور ضمنی و اشاره ای این معنا را از مفهوم آیه به دست می آوریم.

آیات سوره ملک، بسیار زیبا و دلنشین است:

وقتی کافران گروه گروه در [آتش سوزان و وحشتناک] دوزخ انداخته می شوند، فرشتگان عذاب آنها را خطاب می کنند: «مگر هشداردهنده ای برایتان نیامد؟» آنها پاسخ می دهند: آری، آمد ولی ما آنها را تکذیب کردیم و گفتیم: خدا هیچ چیزی نازل نکرده و شما در گمراهی بزرگی به سر می برید! [دوزخیان در ادامه] می گویند: اگر ما [سخن رسولان و انذارکنندگان] را می شنیدیم یا [در عاقبت کار] اندیشه می کردیم، هرگز از گروه دوزخیان نبودیم!

این سخن آخر دوزخیان بیانگر اینست که خدای متعال از دو راه، حجت را بر مردم تمام می کند: اول از راه رسولان و پیامبران (که حجت های ظاهری و آشکار هستند) و دوم از راه عقل (که حجت باطنی و درونی همه انسان هاست).

پرسش:
در کدام آیه قرآن از عقل به عنوان پیامبر باطنی معرفی شده است.؟

پاسخ:
تعبیر «حجت باطنی» در آیات قرآن وارد نشده؛ ولی در روایات معصومین (علیهم السلام) وارد شده است
امین الاسلام کلینی، در کتاب شریف کافی، اولین قسمت را اختصاص داده به «کتاب العقل و الجهل» و روایات متناسب با این موضوع را هم در این قسمت جمع آوری کرده است. در آن جا روایتی زیبا از بیانات امام کاظم (علیه السلام) خطاب به هشام را آورده که درباره عقل و ویژگی های آن سخن گفته شده است. تعبیر «حجت باطنی بودن عقل» هم به این صورت در آن جا آمده است:
«...يَا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ (علیهم السلام) وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ...»؛ ...ای هشام! خداوند بر مردم دو حجت دارد: حجتی که ظاهر و آشکار است و حجتی که پنهان است. حجت ظاهر، پیامبران و امامان (علیهم السلام) هستند و حجت باطن، عقل‌هاست... .(1)
در این روایت، امام به خوبی با استناد به آیات کریمه قرآن، اهمیت عقل و بلند مرتبگی عاقلان و چگونگی عاقلانه زیستن و مانند آن را برای هشام توضیح داده که متنش قدری طولانی است و با مراجعه به آدرس ذکر شده، می‌توانید همه روایت را مطالعه فرمایید.

البته این تعبیر که «عقل، حجت باطنی است» به طور ضمنی از خیلی از آیات قرآن قابل برداشت است، چه این که در بسیاری از آیات، خدای متعال بندگانش را به تعقل و تفکر دعوت نموده و با دلایل عقلی بر آن‌ها استناد می‌کند و عقل را راهنمای درونی آن ها معرفی می‌نماید؛ به عنوان نمونه:
«إِنَّ في‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتي‏ تَجْري فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ»؛ در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و شد شب و روز، و كشتی‎هايى كه در دريا به سود مردم در حركت‌اند، و آبى كه خداوند از آسمان نازل كرده، و با آن، زمين را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنين) در تغيير مسير بادها و ابرهايى كه ميان زمين و آسمان مسخرند، نشانه‌هايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى مردمى كه عقل دارند و مى‌انديشند!.(2)

جالب این که یکی از حجت های خداوند بر دوزخیان، همین راهنمای درون (یعنی عقل) است. در آیات زیبا و دلنشین سوره مبارکه ملک، به این معنا اشاره شده است:
«تَكادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّما أُلْقِيَ فيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذيرٌ * قالُوا بَلى‏ قَدْ جاءَنا نَذيرٌ فَكَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ في‏ ضَلالٍ كَبيرٍ * وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في‏ أَصْحابِ السَّعيرِ»؛ وقتی کافران گروه گروه در [آتش سوزان و وحشتناک] دوزخ انداخته می‌شوند، فرشتگان عذاب آن ها را خطاب می‌کنند: «مگر هشدار دهنده‌ای برایتان نیامد؟» آن‌ها پاسخ می‌دهند: آری، آمد ولی ما آن‌ها را تکذیب کردیم و گفتیم: خدا هیچ چیزی نازل نکرده و شما در گمراهی بزرگی به سر می‌برید! [دوزخیان در ادامه] می‌گویند: اگر ما [سخن رسولان و انذارکنندگان] را می‌شنیدیم یا [در عاقبت کار] اندیشه می‌کردیم، هرگز از گروه دوزخیان نبودیم!.(3)

این سخن آخر دوزخیان بیانگر این است که خدای متعال از دو راه، حجت را بر مردم تمام می‌کند:
اول از راه رسولان و پیامبران (که حجت‌های ظاهری و آشکار هستند) و دوم از راه عقل (که حجت باطنی و درونی همه انسان‌هاست).

ــــــــــــــــــ
1. کلینی، محمد، کافی، ج 1، ص 16 ، روایت شماره 12.
2. بقره/ 164.
3.ملک/ 8ـ10.