یضلل الله

با سلام
فهم اين آيه مبتني بر شناخت دقيق اقسام هدايت و ضلالت شرايط هر يك و گونه‏ هاي تعلق مشيت و اراده حكيمانه الهي است. اقسام هدايت در قرآن: در قرآن مجيد از چهار نوع هدايت سخن رفته است:
1) هدايت تكويني عام: و آن همان نظام و مكانيسمي است كه خداوند موجودات را طبق آن آفريده به طوري كه تمام هستي هماهنگ و منسجم به سوي غايتي در حركت و تكاپويند. « ربنا الذي اعطي كل شي‏ء خلقه ثم هدي ». دربرابر اين گونه هدايت هيچ گونه ضلالتي وجود ندارد.
2)هدايت تكويني اولي خاص: و آن هدايت همه انسان‏ها از طريق عقل و فطرت به سمت يكسري از حقايق واصول و ارزش‏هاست كه از آن جهت به «حجت باطن» تعبير شده است. چنين هدايتي چند خصوصيت دارد:
الف) منحصر به انسان‏ها است.
ب ) در ميان انسان‏ها عمومي و استثنا ناپذير است.
ج ) ذاتي و درون بود است.
د ) در برابر آن هيچ گونه ضلالتي نيست. يعني خداوند هيچ كس را با فطرت خداگريز و عقلي گمراه كننده نيافريده است.
3)هدايت تشريعي عام: اين گونه هدايت مخصوص انسان‏ها و طايفه جن مي‏باشد. زيرا تشريع و قانون گذاري در ظرف اختيار و توان كنش‏هاي انتخابي و گزينش موضوعيت دارد و بدون آن بي معناست. چنين هدايتي نيز از نظرقرآن در ظرف خود فراگير و همگاني است. يعني خداوند پيامبران را براي همه انسان‏ها فرستاده و كتاب آسماني خودرا براي جميع بشر نازل فرموده است.« ولكل قوم هاد »(رعد، آيه 7) « انا ارسلناك كافه للناس »(سباء، آيه28). در برابر اين گونه هدايت نيز هيچ ضلالتي نيست. زيرا ضلالت تشريعي به اين معناست كه - نعوذ بالله -خداوند پيامبراني را هم براي گمراه‏سازي برخي از مردم مبعوث سازد و معارف و احكام و قوانين گمراه كننده‏اي برآنان نازل فرمايد در حالي كه خداوند هرگز چنين نمي‏كند و از او جز سخن حق نازل نمي‏گردد « حقيق علي ان لااقول علي اللّه‏ الا الحق »(اعراف، آيه 105). در اين‏جا چند نكته مهم وجود دارد:
الف) اولا خداوند به عنوان هادي و شارع خواستار هدايت همه انسان‏ها مي‏باشد و از همين‏رو دين حق را براي همگان نازل كرده است.
ب ) اراده الهي در اين زمينه اين است كه انسان‏ها با اختيار خود راه درست را برگزينند نه جبرا وگرنه مي‏توانست همه را جبرا به راه راست كشاند و نيازي هم به بعثت و رسالت نبود. از اين رو فرمود: «انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا».
ج ) انسان‏ها در برابر هدايت تشريعي عام - با توجه به اختياري كه دارند - دوگونه موضع اتخاذ مي‏كنند: برخي در برابر آن راه تسليم و انقيادپيش مي‏گيرند و برخي به سرپيچي وطغيان مي‏پردازند. دقيقا از همين‏جاست كه به مرحله بعد و نوع ديگري از هدايت گذرمي‏كنيم.
4) هدايت تكويني پاداشي(ثانوي):اين هدايت مخصوص موءمنان است. يعني كساني كه با اختيار خويش دربرابر هدايت رسولان الهي و نورافشاني‏هاي عقل و فطرت تسليم گشتند خداوند باب هدايت ديگري برتر ازهدايت‏هاي قسم پيشين مي‏گشايد. به عبارت ديگر چون آنان با اختيار خود از هدايت‏هاي مراتب پيشين استفادهكردند لذا اين نوع هدايت را پاداشي و ثانوي (يعني مترتب برپذيرش هدايت‏هاي اولي) مي‏نامند. فرق اساسي اينهدايت با مراتب قبلي آن است كه وجه غالب آنها جنبه راهنمايي «ارائه‏الطريق» داشت ولي اين مرتبه افزون بر آنخاصيت راهبردي «ايصال الي المطلوب» نيز دارد. در برابر اين نوع هدايت ضلالتي نيز هست كه از آن تعبير به «اضلال كيفري» مي‏شود. يعني همان طور كه پذيرش هدايت‏هاي نخستين تكوينا شرايط و قابليت راهيابي به مراتب و مدارجبالاتري را در انسان ايجاد مي‏كند مخالفت و سرپيچي در برابر حقايق الهي و هدايت‏هاي او رفته رفته ديد حق بين را ازانسان مي‏ستاند و كسي كه كرارا با علم و عمد و آگاهي با حق بستيزد رفته رفته گويي در برابر حق و نورافشاني‏هاي الهي كرو كور و لال مي‏شود:« لهم اعين لايبصرون بها و لهم اذان لايسمعون بها»(اعراف 179) و به جايي مي‏رسند كه«نرود ميخ آهنين در سنگ». اين همان اثر تكويني حق ستيزي و حق گريزي عامدانه و اختياري آنان است. ليكن چنين مكانيسم و تأثير تكويني بر اساس نظام آفرينش الهي است. بنابراين گمراهي فقط در اين مرحله است و آن از يكسو به خود شخص وابسته است. زيرا او با اختيار خود با حق ستيز كرده و از سوي ديگري نيز به خدا استناد دارد ولي نه به اين معنا كه از اول او گمراهش كرد بل چون تعمدا راه خلاف را برگزيد و بر آن پاي فشرد همان را ملكه او ساخت:« في قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا »(بقره، آيه 10). از زاويه ديگري نيز مي‏توان به اين مساءله نگاه كرد و آن اين است كه خواسته‏ها دو گونه است:
1) خواست و مطلوب بالذات،
2) خواست و مطلوب بالعرض.
در مثل نجاري كه در مي‏سازد غرض او از بريدن چوب‏ها ساختن در است و لاجرم مقداري از آنها به صورت خاكاره بر زمين مي‏ريزد. حال آيا مي‏توان گفت: نجار خواسته است كه خاك اره‏ها بر زمين بريزند؟ اگر بگوييم نه گفته آيد كه:پس چرا آنها را اره كرد؟ بنابراين به تعبيري مي‏توان گفت: بلي او چنين خواسته است ليكن اين نه مقصود بالذات وي بوده. بلكه مقصودش درسازي است و لازمه آن پيدايش چنين ذراتي است. خداوند نيز خواسته است انسان‏ها به اختيار خويش راه هدايت را گزينند و لازمه اختيار آن است كه بالاخره كساني هم مسير باطل را بپويند. حال آيا مي‏توان گفت: خدا خواسته كه آنان گمراه شوند؟ و اگر نمي‏خواست چرا آنان را آفريد و آزادي داد؟ جواب آن است كه غرض اصلي خداوند هدايت يا بي اختياري است و چون پاي اختيار به ميان آيد لاجرم سروكله سرپيچي و طغيان نيز آشكارگردد. بنابراين چون او آزادي داده چنان است كه گويي بالتبع گمراهي را نيز اراده كرده است. (دقت شود كه اين اراده نتيجه اختيار است و هرگز نافي آن نيست و از همين رو هيچ سلب مسؤوليتي از انسان نمي‏كند. زيرا همين انسان گمراه مي‏توانست در مسير هدايت قرار گيرد كه مطلوب بالذات الهي است و در رتبه متقدم مي‏باشد.)
مسأله عزت و ذلت نيز از تحليل فوق روشن مي‏گردد. به بيان ديگر نظام هستي نظام اسباب و مسببات است و اينكه چه چيز سبب كدامين معلول است دست ما نيست اما گزينش اسباب در اختيار ما است. مثلا خداوند مي‏فرمايد: « للّه‏ العزه و لرسوله و للمؤمنين »(منافقون، آيه 8). اگر اين آيه را با آيه شريفه « تعز من تشاء و تذل من تشاء »(آل عمران، آيه 26) بسنجيم نتيجه مي‏گيريم كه اصل عزت از خداست و ايمان و خداگونگي سبب كسب عزت است.پس هر كس الهي شود خداوند مي‏خواهد كه عزت يابد و هر كس از خداوند دور گردد خداوند خواستار ذلت وي مي‏گردد و به همين سبب ذليل خواهد شد پس اصل تأثير اسباب از اوست. بنابراين نمي‏شود كه كسي راه ذلت در پيشگيرد و از آن عزت بطلبد پس در اين كه كدامين راه را برگزينيم مختاريم اما در نتيجه‏گيري نه.