شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران؛ کتاب برگزیده سال 92

کتاب "شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران" حاوی مشخصات کامل 850 گیاه دارویی ایران است که به همت دکتر ولی‌الله مظفریان، استاد گیاه‌شناسی موسسه جنگل‌ها و مراتع کشور و با سرمایه‌گذاری شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان دارویی منتشر شده است.

دکتر پیمان صالحی، دبیر شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان دارویی درباره این کتاب می‌گوید: امروزه با پیشرفت علوم گیـاهی افزون بر هشت هزار گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است. در حال حاضر برآورد می‌شود که از این تعداد، دو هزار و 300 گـونـه خاصیت دارویی دارند اما علی‌رغم وجود این سرمایه خدادادی، به کار گیری گیاهان دارویی در صنایع مختلف ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه ناچیز است. در این کتاب به صورت خلاصه به معرفی گیاهان دارویی و مصرف آن‌ها برای دردهای مختلف پرداخته شده و همچنین چگونگی گزینش و روش مصرف دارو به صورت مرحله به مرحله همراه با تصویر بیان شده است.
دکتر ولی‌الله مظفریان در مقام نویسنده کتاب، با 35 سال تجربه گیاه‌شناسی، مشخصات 850 گونه از گیاهان دارویی را در این کتاب منتشر کرده است. از جمله ویژگی‌های این کتاب می‌توان به این مورد اشاره کرد که تمام عکس‌های گیاهان دارویی توسط مۆلف کتاب تهیه شده است. به گفته دکتر صالحی این کتاب در هزار و 300 صفحه به صورت تمام رنگی منتشر شده است. کتاب «شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران» به شمارگان سه هزار نسخه و به قیمت 90 هزار تومان از سوی انتشارات فرهنگ معاصر وارد بازار کتاب شده است.

[h=2]کتاب برگزیده‌ی سال[/h] ولی‌الله مظفریان، در حاشیه آیین اختتامیه سی و یکمین جایزه کتاب سال، شناساندن گیاهان دارویی و واقعیت‌های طب سنتی به جامعه را، نقطه عطف کتاب و دلیل اصلی برگزیده شدن آن دانست.
ولی‌الله مظفریان، مۆلف کتاب «شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران» که اثرش در بخش علوم خالص، شاخه زیست‌شناسی سی و یکمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، به عنوان برگزیده معرفی شد، اظهار کرد: انگیزه اصلی تالیف این کتاب، آشنا کردن جامعه طب سنتی با واقعیت‌های طب سنتی ایران است.

گذر از فرهنگ شفاهی به فرهنگ مکتوب
وی، ادامه داد: هدف اصلیم، تبدیل فرهنگ شفاهی به فرهنگ مکتوب بوده است، چرا که متأسفانه امروزه اطلاعات نادرستی درباره گیاهان و محل رویش آن‌ها در کتاب‌ها در اختیار خوانندگان قرار داده می‌شود.
این عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، در ادامه با اشاره به این‌که بسیاری از کتاب‌های حوزه طب سنتی کشور را کتاب‌های ترجمه‌ای تشکیل می‌دهند، گفت: در حال حاضر در قفسه کتاب‌فروشی‌ها، اغلب کتاب‌های گیاهان دارویی ترجمه‌ای هستند و متأسفانه بیشتر این مترجمان گیاه‌شناس نیز نبوده و تنها مترجم صرف هستند.

شناخت گیاهان دارویی؛ سنگ بنای دانش گیاه‌شناسی
این گیاه‌شناس، با تاکید بر این‌که شناخت گیاهان دارویی سنگ بنای دانش گیاه‌شناسی است، عنوان کرد: تجربه 36 سال فعالیت در این حوزه باعث شده که با درک مشکلات شناخت داروهای گیاهی، اطلاعات زیادی در زمینه شناخت صحیح گیاهان دارویی و کاربردهایشان کسب کنم.
مظفریان افزود: شناخت گیاهان دارویی، گام نخست در علم گیاه‌شناسی است و مصارف و کاربردهای آن در مراحل بعدی قرار می‌گیرد.

ترجمه آثار بدون داشتن تخصص و شناخت لازم
وی، نخستین معضل شناخت گیاهان دارویی در ایران را، در ترجمه‌های بدون اطلاع از محل صحیح رویش گیاه در منطقه دانست و گفت: تالیف و ترجمه کتاب‌های مختلف در زمینه گیاهان دارویی غیرقابل‌دسترس و نامرتبط به سرزمین ایران و نیز ترجمه آثار گیاه‌شناسی به دست افراد فاقد تخصص، از دیگر معضلات این رشته علمی است.
برگزیده جایزه کتاب سال، همچنین تحقیقات آزمایشگاهی را در راستای اثبات شناخت صحیح یک گیاه و سپس مصرف و کاربرد آن ضروری دانست و افزود: با توجه به این‌که اکثر منابع معتبر و اصیل گیاه‌شناسی و برخی علوم در دنیا متعلق به کشورهای غربی است، ضرورت دارد متخصصان این حوزه در کشور به تهیه پژوهش‌های خاص به زبان لاتین اهتمام جدی داشته باشند.
این فعال حوزه گیاه‌شناسی که به عنوان محقق در موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران نیز فعالیت می‌کند، ضمن ارج نهادن به کار پیشکسوتان طب سنتی، مخاطبان این رشته را از قضاوت مطلق، یک‌جانبه و بدون شناخت علمی بر حذر داشت.
مظفریان در معرفی مختصری از کتاب، گفت: این کتاب، حاوی مشخصات کامل 850 گیاه دارویی است که با تصاویر آن‌ها در اختیار مخاطبان و جامعه طب سنتی قرار گرفته است.
کتاب «شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران» پیش از این، در بیست و چهارمین دوره جایزه کتاب فصل سال 1392، نیز به عنوان کتاب فصل برگزیده شده بود.

[h=2]آشنایی با نویسنده کتاب[/h] ولی‌الله مظفریان، نویسنده اثر برگزیده سی و یکمین جایزه کتاب سال، هم اکنون عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع است و تا به امروز، 16 عنوان کتاب با موضوع گیاهان دارویی، از وی به چاپ رسیده است. مظفریان، نخستین گیاه‌شناسی است که برای گیاهان دارویی ایران نام جدید پیشنهاد داده است.
در مراسم "آیین کتاب سال جمهوری اسلامی ایران" کتاب "شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران" به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1392 انتخاب و توسط ریاست محترم جمهور جناب آقای دکتر روحانی تقدیر شد.
در ادامه، بخشی از مصاحبه نشریه رهاورد دماوند را با نویسنده این کتاب ملاحظه می‌فرمایید:
وی صحبت‌های خود را این‌گونه آغاز کرد؛ بعد از فارغ‌التحصیل شدن در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران آغاز به کار کردم و باغ گیاه‌شناسی ملی ایران بعد از انقلاب در موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ادغام شد. در سال 1362 عضو هیئت‌علمی باغ گیاه‌شناسی ملی شدم و هم اکنون دانشیار پژوهش در موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور هستم. اولین کتابی که به زبان انگلیسی نوشتم کتاب شناخت گیاهان تیره چتریان در ایران است که بر اساس آن عضو هیئت‌علمی شده‌ام. در طی این سال‌ها و به عنوان گیاه‌شناس، ایران را قدم به قدم و شهر به شهر و هر جا که رویشی وجود داشت زیر پا گذاشتم و کارهای متعددی را در ارتباط با گیاه‌شناسی انجام داده‌ام. در این میان و از سال 57 تا حال حدود 55 هزار نمونه گیاهی از مناطق مختلف را جمع‌آوری کرده‌ام که جمع‌آوری آن‌ها اگرچه مهم است ولی نام‌گذاری و شناخت آن‌ها مهم‌تر است و با تدریس در دانشگاه در سال 73 موفق به نشر کتاب «رده‌بندی گیاهی» در دو جلد که هم اکنون یکی از کتب درسی گیاه‌شناسی دانشگاه‌ها است، شدم. بعد از انتشار این کتاب، برای اولین بار کتاب دیگری تحت عنوان «فرهنگ نام‌های گیاهان ایران» که در آن 8 هزار گونه گیاهان ایران وجود دارد را نوشته و نام فارسی برای آن‌ها پیشنهاد کردم. این کتابی است که در واقع برای همه گیاه‌شناسان یک منبع ارجاعی می‌باشد و به عنوان یک چک لیست از نام‌های گیاهان ایران که به زبان لاتینی، انگلیسی و فارسی نوشته شده است. در این کتاب برای بعضی از گیاهان که نام فارسی نداشتند، نام فارسی پیشنهاد کردم. اغلب مقالاتی هم که امروزه در مورد گیاه‌شناسی نوشته می‌شود به نوعی از این کتاب الهام می‌گیرند.
در کنار تیره چتریان، تیره کمپوزیته‌ی آفتاب‌گردان یا کاسنی را نیز کار کرده‌ام، در این بین بیشتر به فکر کاربردی کردن گیاه‌شناسی بوده‌ام چون گیاه‌شناسی محض، ارتباط به کاربردی‌ها ندارد. اگر فرهنگ نام‌ها نوشته شد بیشتر برای کاربردی کردن این گیاهان بوده است.

انتشار کتاب "درختان و درختچه‌های ایران" هم اقدام دیگری بود که در این کتاب قریب 950 گونه درخت و درختچه اعم از خودروی و کاشته شده ثبت و منتشر شده است و به عبارتی گنجینه‌ای با ارزش از گیاهان و درختچه‌های ایران است. فرهنگ اصطلاحات گیاه‌شناسی که حاصل 25 سال از عمر بنده بوده به زبان‌های لاتینی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و فارسی نگارش یافته است.
به علاوه ایشان تألیفات دیگری از جمله فلورهای رنگی استان‌های خوزستان، یزد و ایلام و فلورهای فارسی قبیله‌های تیره آفتابگردان را منتشر کرده و کتاب‌های چندی نیز در دست انتشار و تالیف دارد.
او در ارتباط با گیاهان ایران این‌گونه توضیح داد که در ایران 8 هزار گونه گیاه داریم، می‌توان گفت هر گونه یک مخلوق است؛ مثلاً جو یک مخلوق است، گندم یک مخلوق. در ایران قریب به 10 نوع مختلف گندم یا جو داریم که یک نوع از آن کاشته می‌شود و بقیه به صورت خودرو رویش پیدا می‌کند و یا 800 نوع گون داریم که از این تعداد 370 نوع فقط ایرانی هستند. ایران از نظر رویش گیاهی، کشوری غنی و متنوع است که بخش جنگل‌های شمال، جنگل‌های گرمسیری ناحیه جنوبی، کناره‌های دریای عمان و خلیج‌فارس و پهنه مرکزی ایران که هر کدام از این‌ها یک رویشگاه ویژه است و تعدادی از گونه گیاهی در آنجا رشد می‌کند. ارتفاعات متعدد در استان‌های آذربایجان، خراسان، تهران یا البرز، کردستان، کرمان از رویشگاه‌های متنوع گیاهان ایران هستند. یعنی وقتی وارد یک دامنه کوهستانی می‌شوید مخلوقات متعددی را می‌بینید که هر کدام از آن‌ها یک گونه‌اند. از این 8 هزار گونه قریب به 2 هزار گونه از این گیاهان انحصاری ایران هستند یعنی در هیچ جای دنیا رویش پیدا نمی‌کنند که یک ارزش فوق‌العاده دارد. مثل گیاه کزل که در اطراف دریاچه تار دماوند می‌روید و یا خار یخچالی که در ارتفاعات کوه ماز می‌روید و انحصاری این منطقه است و در هیچ جای دیگری رویش ندارد و یا گیاهانی به نام عروس سنگ که بیشتر در شیب‌های تند صخره‌ای و سنگ‌ها به خصوص در ارتفاعات زاگرس رویش پیدا می‌کند. 6 هزار گونه دیگر این گیاهان نیز با دیگر استان‌های ایران و یا بعضی از کشورهای مجاور ایران مشترک هستند. در ضمن تعدادی از گونه‌های کاشته شده در ایران نیز به منظور استفاده‌های گیاهان زینتی به ایران وارد شده‌اند که بیشتر از جنوب شرق آسیا و کشورهایی چون چین، کره و ژاپن هستند و توانسته‌اند از نظر عمومی با آب و هوای ایران تطابق پیدا کنند.
دکتر مظفریان در ادامه گفت: اگر اکنون دانشی داریم برگرفته از دانش‌های گیاه‌شناسان قبلی و تطبیق آن با دانش خود و رفتن به طبیعت، جمع‌آوری نمونه‌ها و بازشناسی نمونه‌ها و نام‌گذاری تعدادی از آن نمونه‌هاست. برای مثال حدود 80 گونه گیاهی در سه جنس جدید نیز توسط این‌جانب شناسایی و معرفی شده است. در سال‌های اخیر جنس‌های گیاهی را معرفی کرده‌ایم که در نوع خود منحصربه‌فرد بوده است. برای دستیابی به تجربیات مختلف باید به مسافرت‌های تحقیقاتی پرداخت.
در تمام دوران کسانی که در واقع نامی از خود به جای گذاشته‌اند، زحمات بسیاری کشیده‌اند. اگر امروز می‌گویم 55 هزار نمونه جمع‌آوری کرده‌ام مدت‌های زیادی از خانواده خود دور بوده‌ام، این‌ها نشان‌دهنده این امر است که باید به طور مداوم با کار و تلاش درگیر بود.

[h=2]فهرست مطالب کتاب[/h] پیش‌گفتار
مقدمه شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان دارویی
نکاتی در مورد متن کتاب و روش استفاده آن
متن
گیاهان کاشته شده و خودروی دارویی که در میان گیاهان دارویی کتاب دیده نشده‌اند
منابع گیاهان دارویی
منابع فلورستیکی
منابع استفاده‌شده از تصاویر آن‌ها
کتاب‌ها و مقالاتی که صرفاً از نام‌های علمی ارائه‌شده در آن‌ها برای تکمیل اطلاعات گیاهان دارویی مورد استفاده قرار گرفته است
نمایه نام‌های فارسی
پیشگفتار انگلیسی
نمایه نام‌های علمی گیاهان
نمایه نام‌های انگلیسی
واژه‌نامه اصطلاحات طبی و دارویی
گیاهان دارویی کاربردی توسط مردم بومی که در منابع معتبر فاقد اطلاعات علمی است