«آشنایی با دعا در فرهنگ شیعه»
تبهای اولیه
سلام علیکم:Gol:
در این تاپیک با موضوع دعا در فرهنگ شیعه در خدمت عزیزان هستیم، ان شاءالله که مفیدواقع شود، دوستان اگر می توانند این تاپیک را به دوستان دیگر هم معرفی کنند تا شاهد حضور گرم بزرگواران سایت گفتوگوی دینی باشیم!
آثار و فواید دعا
عبادات باید با نیت تقرب به خدا به جا آورده شود و دعا كه از برترین عبادتهاست تنها با همین نیت باید انجام گیرد. همچون اولیای خاص الهی كه تسلیم محض اوامر او هستند و از آن جهت دعا میكنند كه اطاعت حق تعالی است و لذا دعایشان اجابت بشود یا نه، راضی هستند. هرچند آنان از دعا جز تقرب، چیزی نمی خواهند، اما خود دعا دارای آثار و فوایدی است كه هر دعاكنندهای از آن بهرهمند خواهد شد، البته در صورتی كه آداب و شرایط آن را رعایت كند.
در این مقاله با توجه به روایات به برخی از فواید دعا اشاره می كنیم:
1. كسب معرفت: از شرایط دعا، به دست آوردن معرفت لازم برای شناخت خود و خداست. اینكه انسان بداند فقیر محض است و در همه چیز محتاج خداست و خداوند بینیاز از دیگران و برآورنده نیاز دیگران است و بداند كه هیچ چیزی بدون اراده خداوند واقع نمیشود و هرچه را او اراده كند بیدرنگ محقق میشود. »انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له كن فیكون« [1] با این معرفت انسان با تمام وجود و با اخلاص دعا خواهد كرد و همین باعث اجابت آن میشود. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در بیان آیه «فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی» میفرمایند: » یعنی مردم بدانند كه خداوند قادر است هر آنچه را بخواهند به آنان عطا كند.«[2] و وقتی از آن حضرت درباره علت عدم استجابت دعا پرسیدند، فرمود: » چون شما كسی را میخوانید كه او را نمیشناسید.«[3]
2. آرامش روانی: گاهی انسان در زندگی روزمره خود گرفتار مشكلاتی میشود كه بر طرف كردن آن از توانش خارج است. و » وارد آمدن فشار برای انجام كارهایی فراتر از توانمندیهای آدمی در وی اضطراب ایجاد میكند و این اضطراب را نمیتواند مدت درازی تحمل كند.«[4] بهترین راه حل برای از بین بردن اضطراب و به دست آوردن آرامش، دعا و راز و نیاز با خداست چرا كه دعا برقراری ارتباط بنده با خداست. خدایی كه بر هر كاری تواناست. این ارتباط انسان را امیدوار و دلگرم به قدرتی برتر میكند كه اگر صلاح بداند به راحتی آن فشارها و سختیها را برطرف میكند.
3. خودسازی: برقراری ارتباط با خداوند و با او به راز و نیاز پرداختن در صورتی امكانپذیر است كه اعمال او خلاف خواست پروردگار نباشد. قرآن كریم میفرماید: » خداوند دعای كسانی را اجابت میكند كه ایمان داشته باشند و عمل صالح انجام دهند« (شوری، 26) پس سخن گفتن با خدا و طلب حاجت از او، دلی پاك و عملی صالح لازم دارد. چنانكه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرمایند:» پرهیزگار باشید و اعمالتان را صالح و درونتان را برای خدا خالص كنید تا خداوند دعایتان را اجابت كند.[5]« و چون شرط به اجابت رسیدن دعا، ترك گناه است، كسی كه حقیقتا درخواستی از خدا دارد، مراقب اعمال و رفتار خود خواهد بود.
4. از بین بردن خودخواهی: برای استجابت دعا بهتر است انسان اول برای دیگران دعا كند سپس برای خود. چنانكه امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » هر كس چهل مؤمن را قبل از خود دعا كند، دعایش مستجاب میشود.«[6] همچنین پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند:» وقتی كسی از شما دعا میكند آن را عمومیت دهد - و برای دیگران هم دعا كند - چرا كه باعث اجابت دعاست.«[7] طلب خیر برای دیگران در واقع مبارزه درونی با انحصار طلبی و خودخواهی است.
5. نجات از دوزخ: رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: » در قیامت امر میشود عدهای را به جهنم ببرند ، خداوند به مالك جهنم میفرماید: به آتش بگو پاهایشان را نسوزاند چونكه با آن به مساجد میرفتند، صورتشان را نسوزاند به خاطر وضو گرفتنشان و دستهایشان را نسوزاند چون هنگام دعا دستها را بالا میگرفتند...»[8]
6. تشویق به فعالیت: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » دعای چهار نفر اجابت نمیشود: یكی از آنها كسی است كه در خانه بنشیند و از خدا روزی طلب كند.[9]« و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » دعا كننده بدون عمل مانند تیرانداز بدون كمان است كه هیچ گاه دعای او به اجابت نمی رسد.[10] كسی كه واقعا میخواهد دعا كند باید حداكثر شرایط اجابت آن را رعایت كند. یكی از آن شرایط كار همراه دعاست.
7. محبوبیت نزد خدا: انجام هر عبادتی انسان را محبوب درگاه حق تعالی میكند و دعا یكی از آن عبادات و بلكه افضل آن است. خداوند در قرآن كریم از حضرت ابراهیم به خاطر دعاكردنش تعریف و تمجید میكند.
» ان ابراهیم لحلیم اوّاه منیب«(هود/75) امام باقر ـ علیه السّلام ـ در بیان این آیه میفرمایند:» اواه كسی است كه بسیار دعا میكند.[11]«
8. جلب روزی: خداوند روزی دهنده تمام مخلوقات است اما با دعا میتوان نعمتهای بیشتر و بهتری به سوی خود جلب كرد. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: »رزق و روزی به عدد قطرات باران از آسمان بر زمین نازل میشود تا هر كس به اندازه خود دریافت كند، لكن خداوند زیاده دهنده است پس از فضل خداوند نعمتهای بیشتری درخواست كنید.[12]
9. دفع بلا: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » دعا و بلا با هم هستند تا روز قیامت و دعا بلا را دفع میكند حتی در حالیكه نزول بلا قطعی شده باشد.«[13] و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » امواج بلا را با دعا دفع كنید.«[14]
10. تقویت روحیه احساس مسئولیت نسبت به جامعه: دین اسلام همه ابعاد زندگی اجتماعی و فردی انسان را مورد توجه قرار داده است. همه افراد را نسبت به یكدیگر و جامعه مسئول میداند و این مسئولیت را در قالب امر به معروف و نهی از منكر به عنوان یكی از فروع دین واجب كرده است و یكی از شرایط استجابت دعا را این وظیفه میداند. امیرمؤمنان میفرمایند:» امر به معروف و نهی از منكر كنید تا خداوند دعایتان را مستجاب كند.[15]« و همچنین در وصیت خود به فرزندانش میفرماید:» امر به معروف و نهی از منكر را ترك نكنید، مبادا خداوند اشرار امت را بر شما مسلط كند، بعد شما هرچه دعا كنید، اجابت نشود.[16]«
11. شفای دردها: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: »دعا كنید چرا كه دعا شفا دهنده دردهاست[17]«
12. به دست آوردن منزلت نزد خدا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: »نزد خداوند متعال، مقام و منزلتی هست كه كسی به آن نمیرسد مگر با درخواست و دعا[18]«.
_____________________________
[1]. یس/82
[2] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 93، ص 323.
[3]. علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 93، ص 368.
[4]. ریچارد/تكینسون، روانشناسی هیلگارد، ج 2، ص 152.
[5]. شیخ حر عاملی، مستدرك الوسایل، ج 5، ص 269.
[6]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 509.
[7]. همان، ص 487.
[8]. ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللآلی، ج 1، ص 360.
[9]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 511.
[10]. نهج البلاغه، ص 534.
[11]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 9، ص 293.
[12]. همان، ص 289.
[13]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 469.
[14]. نهج البلاغه، ص 495، كلمات قصار 146.
[15]. شیخ حد عاملی، مستدرك الوسایل، ج 5، ص 266.
[16]. نهج البلاغه، نامه 47.
[17]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 470.
[18]. همان، ص 466.
[=b nazanin]آداب و شرایط دعا
دعا رابطهی معنوی میان خالق و مخلوق و رشتهی پیوند میان عاشق و معشوق است. «دعا، یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و كلید عطا و وسیلهی قرب الی الله و مخ عبادت و حیات روح است.»[1] دعا روی آوردن بندهی فقیر محتاج بر درگاه خداوند بینیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است كه فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نكنید به شما توجهی نمیكنم».[2] پس در این حال كه حقتعالی باب دعا و مناجات را به روی بندهی خود گشوده و به او اجازهی حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار كند كه سزاوار مقام حق تعالی است.
در این نوشتار با استفاده از قرآن كریم و احادیث معصومین، اشارهای اجمالی به شرایط و آداب دعا شده است و از آنجایی كه شرط تحقق هرچیزی مهمتر از آداب به جا آوردن آن است اول شرایط دعا را ذكر میكنیم سپس به بیان آداب آن میپردازیم.
شرایط دعا
به نظر میرسد دعا تنها دو شرط دارد كه با فراهم آمدن آنها دعا محقق میشود.
اول: دعا حقیقی باشد؛ همیشه آنچه را انسان از خدا میخواهد، خیر و خوبی است و هیچگاه شر و ضرر را طلب نمیكند. اگر انسان آنچه را میطلبد در واقع به ضرر او باشد مثلاً گناه باشد یا سبب گناه شود، این یك درخواست حقیقی نیست چرا كه اگر حقیقت امر را میدانست، هیچ گاه آن را درخواست نمیكرد. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «ای دعا كننده هیچ گاه امر نشدنی و یا گناه درخواست مكن»[3] چرا كه اینها خیر نیستند اما تو، آنها را خیر میپنداری؛ مثلاً تشنهای برای رفع عطش ظرف مایعی را به خیال اینكه آب است طلب میكند و نمیداند آن ظرف پر از زهر است در حالیكه اگر میدانست هیچ گاه آن را طلب نمیكرد، در حقیقت او آب میخواهد نه زهر. قرآن كریم در رابطه با این درخواست غیر حقیقی انسان میفرماید:
انسان همان گونه كه خیر را طلب میكند، همان طور شر را طلب میكند (اسراï؛€ / 11)
دوم: با اخلاص باشد؛ قرآن كریم میفرماید: خداوند را با اخلاص بخوانید (اعراف/ 29)
گاهی دعای انسان حقیقی است، یعنی آنچه را میخواهد، در واقع خیر است «لیكن در دعا خدا را نمیخواند به این معنا كه به زبان از خدا مسالت میكند ولی در دل همهی امیدش به اسباب عادی یا امور وهمی است.»[4] امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «وقتی كسی از شما چیزی از خداوند درخواست میكند و انتظار اجابت دارد باید از همهی مردم مایوس باشد و امیدش فقط به خدا باشد. وقتی خداوند از قلب بندهاش این را بداند هر چه درخواست كند به او میدهد. خداوند به عیسی فرمود: ای عیسی همچون بندهی محزون در حال غرق شدن كه هیچ یاوری ندارد، مرا بخوان».[5]
آداب دعا
آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم میشود و آداب ظاهری به چهار قسم.
الف: آداب باطنی دعا
1- دعا با توجه: دعاكننده باید توجه داشته باشد كه مخاطب او مالك و خالق اوست پس باید با تمام وجود توجهش به دعای خود باشد و معلوم است كه صرف حرف زدن بدون توجه در حقیقت بی اعتنایی به مخاطب است، هر چند خداوند متعال این بی اعتنایی را میبخشد اما نباید انتظار اجابت دعا را داشت. امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «خداوند متعال دعای دل غافل رامستجاب نمیكند پس هنگام دعا با تمام وجود رو به سوی خدا بیاور، پس از آن یقین به اجابت داشته باش»[6].
2- دعا با قلب پاك: دلی كه پر از وسوسههای شیطانی و هواهای نفسانی است نمیتواند با مبدا خیر و كمال مطلق در ارتباط باشد وقتی دل در طلب گناه باشد بر زبان راندن دعا و درخواست خیر، فقط ابراز كردن چند جملهی دروغ است لذا امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «بهترین دعا آن است كه از سینهای پاك وقلبی پرهیزگار صادر شود.»[7]
3- دعا همراه خوف و طمع: اگر دعا با توجه باشد، هم خوف به همراه دارد و هم طمع؛ ترس از گناه كه مبادا انسان را مبغوض حق تعالی كند و در نتیجه مانع اجابت دعا بشود. اما از طرفی فضل و كرم خداوند باعث طمع انسان به استجابت دعا میشود. خداوند میفرماید: «در حال خوف و طمع دعا كنید.» (اعراف/ 56)
4- دعا با حال ذلت و گدایی: انسان همهی هستی خود را از خدا دارد و هیچ چیز او از خودش نیست. چه چیزهایی كه مال شخص او، محسوب میشود و مخصوص خود اوست همچون روح و بدن. مال، همسر و فرزند؛ و چه نعمتهای عمومی كه همهی بندگان خدا از آن بهرهمندند و اغلب، این نعمتها مورد غفلت و فراموشی هستند مثل خورشید، دریا، زمین و حتی قوانین طبیعی این جهان. بنابراین انسانها به معنای واقعی، فقیر هستندپس در دعا باید اول توجه به این فقر و ذلت خود داشته باشد و با همان حال دعا كند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «خداوند متعال به موسی وحی كرد: ای موسی، وقتی در پیشگاه من هستی، همچون بندهی ذلیل و فقیر باش.»[8]
5- خوش گمانی به خدا: برآوردن حاجت بندگان به هر اندازه بزرگ باشد برای خداوند، هیچ زحمتی ندارد و از طرفی خداوند كریم و بخشنده است و نعمتهای بیشماری را به بندگان خود داده است پس شایسته است انسان وقتی دعا میكند به اجابت آن خوش گمان باشد چنانكه امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «وقتی دعا كردی در همان حال فكر كن حاجتت برآورده شده و حاضر است»[9] همچنین پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: به درگاه خداوند در حالی دعا كنید كه یقین به اجابت دارید.[10]
6. اصرار در دعا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «قسم به خدا، چون بندهای در حاجت خود اصرار كند خداوند حاجتش را برآورد[11]» و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: «هر كس دری را پی در پی بكوبد و اصرار كند عاقبت گشوده شود.»[12] مولوی همین حدیث را به نظم كشیده:
گفت پیغمبر كه چون كوبی دری عاقبت زآن در برون آید سری
ب: آداب ظاهری دعا
این نوع از آداب دعا به چهار قسم تقسیم میشود:
اول: آداب قبل از دعا:
1- گفتن بسم الله: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: «خداوند متعال فرموده است هر كار مهمی بدون بسم الله شروع شود، عقیم خواهد ماند.»[13] و عقیم ماندن دعا به معنای اجابت نشدن آن است. در جای دیگر پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: «دعایی كه با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شود هرگز رد نخواهد شد.»[14]
2- حمد وثنا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «هر دعایی كه قبلش حمد خداوند نباشد، آن دعا عقیم است.»[15] و پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: «اول تمجید خداوند سپس دعا.»[16] این ادب را خود معصومین در دعاها و مناجاتهای خود رعایت میكردند. صحیفه سجادیه شاهد این مدعاست.
3- صدقه دادن: دعا طلب خیر است و دادن صدقه اثبات عملی خیرخواهی است. لذا پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودهاند: «اول صدقه بدهید هر كس دعا را با صدقه شروع كند دعایش رد نمیشود.»[17]
4- صلوات: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «هر كس حاجتی از خداوند متعال دارد با صلوات بر محمد و آل او شروع كند پس حاجت خود را ذكر كند در آخر دعای خود را با صلوات ختم كند چرا كه خداوند متعال كریمتر از آن است كه دو طرف دعا را قبول كند و وسط آن را نپذیرد.»[18]
دوم: آداب همراه دعا:
1- دستها را بلند كردن: امام حسین ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «رسول خدا هنگام دعا دستانش را بالا میبرد همچون مسكینی كه غذا طلب میكند.»[19] «از حضرت علی ـ علیه السّلام ـ پرسیدند: چرا باید دستها را به سوی آسمان بلند كرد در حالیكه خداوند همه جا هست. حضرت فرمودند: به دلیل آیهی و فی السما رزقكم و ما توعدون (الذاریات/22) چون رزق و روزی انسان از آسمان نازل میشود.»[20]
2- عمومیت دادن به دعا: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: «وقتی كسی دعا میكند آن را عمومیت دهد (و برای دیگران نیز دعا كند) چرا كه باعث استجابت دعا میشود.»[21] خود معصومین ـ صلّی الله علیه و آله ـ این نكته را رعایت میكردند. «امام حسن ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: یك شب مادرم به دعا ایستاد و من هر چه گوش كردم نشنیدم برای خودش دعا كند. پرسیدم چرا فقط برای دیگران دعا میكنید و خود را فراموش كردهاید. مادرم فرمود: الجار ثم الدار اول همسایه بعد اهل خانه.»[22]
3- پنهانی دعا كردن: خداوند میفرمایند: «پروردگارتان را در حال تضرع و مخفیانه بخوانید» (اعراف/ 55) امام رضا ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «یك دعای پنهانی بنده برابر است با هفتاد دعایی كه به صورت آشكارا وعلنی باشد.»[23] چرا كه بهترین راه برای فرار از ریا در عبادات، انجام مخفیانه آن است.
4- دعای جمعی: به فرمودهی حضرت علی ـ علیه السّلام ـ: «دست خدا همیشه همراه جماعت است.»[24]
دعا نیز اگر با جماعت باشد امكان اجابت آن بیشتر است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «هرگاه چهار نفر یك چیز را با هم از خدا طلب كنند، قبل از متفرغ شدن، دعایشان اجابت میشود.»[25] همچنین میفرمایند: «وقتی پدرم از پیشامدی ناراحت میشد، زنها و بچهها را جمع میكرد و دعا میفرمود و بقیه، آمین میگفتند.»[26]
___________________
[1]. علامه حسن زاده آملی، نور علی نور، ص 9.
[2]. فرقان/ 77.
[3]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 324.
[4]. علامه طباطبایی، المیزان، ج2، ص 48.
[5]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 9، ص 314.
[6]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 473.
[7]. ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللآلی، ج 4، ص 19.
[8]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 313.
[9] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 305.
[10] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 90 ص 305.
[11]. شیخ كلینی، كافی،ج 2، ص 475.
[12] غررالحكم، ص 193.
[13]. شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 170.
[14]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 313.
[15]. شیح كلینی، كافی، ج 2، ص 503.
[16]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 317.
[17]. شیخ صدوق، عیون الاخبار الرضا، ج 2، ص 62.
[18]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 494.
[19]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 294.
[20]. همان، ص 308.
[21]. شیخ كلینی، ج 2، ص 487.
[22]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 112.
[23]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 476.
[24]. نهج البلاغه، خطبه 127.
[25]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 160.
[26]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 487.
1- صلوات: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «دعا در حجاب میماند و به آسمان نمیرود تا اینكه صلوات فرستاده شود بر محمد و آل محمد.»[1]
2- دست به سر و صورت كشیدن و امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «وقتی كسی دعا میكند بعد از آن دستش را بر سر و صورت بكشد.»[2]
چهارم: آداب دعا در همه حال
1- عمل صالح: پیامبر اسلام میفرمایند: «دعا كنندهی بدون عمل مثل تیرانداز بدون كمان است.»[3] و روشن است كه این عمل باید به گونهای باشد كه رضای خداوند در آن باشد بر همین اساس از مهمترین آداب دعا، همراه بودن آن با عمل صالح است چنانكه خداوند میفرماید: دعای كسانی اجابت میشود كه ایمان دارند و عمل صالح انجام میدهند. (شوری/ 26) این ادب حتی بعد از دعا نیز باید حفظ شود یعنی اعمال خلاف مانع اجابت آن میشود. امام باقر ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «گاهی بندهای از خداوند حاجتی را درخواست میكند این درخواست سزاوار اجابت است حال یا با تأخیر یا تعجیل، پس از آن بنده مرتكب گناه میشود خداوند به فرشته امر میكند حاجات او را برآورده نكن و او را از نعمت اجابت محروم كن چرا كه او باعث غضب من و محرومیت از فضل و كرم من شد.»[4]
2- امر به معروف و نهی از منكر: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «تقوای الهی پیشه كنید و عملتان را نیك گردانید. و درون خود را برای خدا خالص كنید و امر به معروف و نهی از منكر كنید تا خداوند دعای شما را اجابت كند.»[5] حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در وصیت نامهی خود میفرمایند: «امر به معروف و نهی از منكر را ترك نكنید چرا كه خداوند اشرار امت را بر شما مسلط خواهد كرد و آنگاه هر چه دعا كنید اجابت نخواهد شد.»[6] امر به معروف، احساس مسئولیت تك تك مسلمانان در برابر جامعه است و بی تفاوتی نسبت به بندگان خدا باعث قطع ارتباط معنوی با خداوند شده، در نتیجه دعا به اجابت نمیرسد.
3- شكر نعمت: اجابت دعا از جانب خداوند از باب رحمت و كرم خداوند است و این رحمت به كسی تعلق میگیرد كه شكرگزار نعمتهای داده شده باشد. وقتی از امیرمومنان دلیل عدم اجابت دعا سوال میشود میفرمایند: «شما از نعمتهای مولای خود استفاده كردید اما شكرگزار نبودید.»[7]
4- لقمهی حلال: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «وقتی كسی از شما میخواهد دعایش مستجاب شود باید كسب حلال داشته باشد و حق الناس بر گردنش نباشد دعای بندهای كه در شكمش حرام باشد یا حق الناس بر گردنش باشد به سوی خدا بالا نمیرود.»[8]
_________________
[1]. شیخ طوسی، الامالی، ص 662.
[2]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 471.
[3]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 312.
[4]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 144.
[5]. محمد شانوری، مستدرك الوسائل، ج 5، ص 269.
[6]. نهج البلاغه، نامهی 47.
[7]. ممحد شانوری، مستدرك الوسایل، ج 5، ص 269.
[8]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 317
[=b nazanin]مکانها و زمانهای دعا(1)
دعا در فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و از آن به عنوان سلاح مؤمن و یكی از بهترین راههای كمال و رسیدن به اهداف متعالی و ارتباط با خداوند متعال یاد شده است. در روایات معصومین و دستورات بزرگان، همواره توصیه به دعا كردن شده كه دعا در هر شرایط زمانی و مكانی و روحی افراد امكان پذیر و مؤثر است، امّا برخی از مكانها و زمانها با توجه به اهمیت آنها، جهت استجاب دعا تأثیر خاصی دارند و خداوند برخی از زمانها و مكانها را نسبت به دیگر مكانها و زمانها فضیلت و برتری داده است؛ مانند برتری شهر مكه نسبت به دیگر سرزمینها و فضیلت شب قدر نسبت به هزار ماه. خداوند این فضیلتها را برای آن قرار داده تا انسان بتواند با استفاده از آنها هرچه بهتر و بیشتر به خداوند تقرب جوید.
در این نوشتار، اول به مكانهای مقدسی كه دعا در آن اوقات سفارش شده است، اشاره میكنیم سپس به بیان زمانهای خاص دعا میپردازیم:
مكانهای دعا
1. مسجد: درباره فضیلت مسجد نسبت به سایر مكانها، امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ از جبرئیل پرسید چه مكانی نزد خدا محبوبتر است. جبرئیل فرمود مساجد، و محبوبترین مردم اهل مسجد كسی است كه اول از همه داخل مسجد شود و آخر از همه خارج شود.[1]« دعا در مكان محبوب خدا به اجابت نزدیكتر است چنانكه »امام باقر وقتی حاجتی داشت به مسجد میرفت و دعا میكرد.[2]«
2. مسجد كوفه: این مسجد مكانی است كه سالكان و عارفان بسیاری با عبادت در آنجا، خود را به درجات بلند عرفانی رساندند. مسجدی است كه به فرموده امام صادق ـ علیه السّلام ـ »هزار نبی و هزار وصی در آن نمازگزاردهاند.[3]« و علمای بزرگ شیعه عملا فضیلت این مسجد و تاثیر دعا و مناجات در آن را ثابت كردهاند.
3. مكه: مكه از ابتدای خلقت سرزمین برگزیده خداوند بوده است. برای همین خانه خدا در آن مكان مقدس بنا شده است و خداوند به درخواست حضرت ابراهیم، مكه را شهری امن برای ساكنان آن قرار داده است. ( بقره/126) و به خاطر فضیلتی كه دارد دارای احكام ویژهای است و این فضیلت باعث استجابت دعا میشود چنانكه »امام رضا ـ علیه السّلام ـ در حالیكه اشاره به مكه و كوههای اطراف میكرد، فرمود: كسی در آن كوهها توقف نمیكند مگر اینكه دعایش مستجاب میشود لاكن دعای مومن در آخرتش اجابت میشود و دعای كافر در دنیایش.[4]
4. مسجد النبی: همانگونه كه مساجد نسبت به سایر اماكن برتری دارند، در میان مساجد نیز برخی از آنها نسبت به برخی دیگر برترند. از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است كه: » رسول اكرم فرمود نماز در مسجد من برابر است با هزار نماز در مساجد دیگر غیر از مسجد الحرام.[5]«
5. حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » خداوند در روی زمین مكانهایی دارد كه دعا در آنها مستجاب میشود و حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ یكی از این اماكن است.[6]«
6. سرزمین عرفات: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: »رسول خدا در حجه الوداع فرمود روز عرفه هنگام عصر خداوند به سبب اهل موقف عرفات، مباهات میكند و به ملائكه میفرماید به بندگانم نگاه كنید كه از اطراف عالم با تحمل سختی به اینجا آمدهاند. آیا میدانید از من چه میخواهند؟ ملائكه گویند درخواست بخشش و مغفرت میكنند خداوند میفرماید گواه باشید كه آنها را بخشیدم[7]«
زمانهای دعا
زمانهای دعا به دو نوع تقسیم میشوند: نوع اول زمانهای نامتعین و نسبی كه در هر ساعت از شبانهروز می تواند پیش بیاید و بستگی به اعمال خود شخص یا حوادث پیرامون دارد.
دوم زمانهای متعین و خاص كه از طرف شارع معین شده است.
اول ـ زمانهای نامتعین:
1. بعد از نماز: بهترین وسیله تقرب به خدا، نماز است كه پیامبر آن را محراج مومن نامیده است و این از بهترین اوقات دعاست. امام باقر میفرمایند:» دعا بعد از نماز از نماز مستحبی بهتر است.[8]« به ویژه نمازظهر كه قرآن كریم در سوره بقره به صورت جداگانه آن را مورد تاكید قرار داده است.(بقره/238) پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: » هنگام ظهر همه چیز پروردگار را تسبیح میكنند، پس خداوند در آن ساعت امر به نماز كرد و آن ساعتی است كه درهای آسمان گشوده است و بسته نخواهد شد تا بعداز نمازظهر و در آن ساعت دعا مستجاب میشود.[9]«
و از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است كه: »وقتی پدرم میخواست حاجتی طلب كند هنگام ظهر آن را طلب میكرد.[10]«
2. هنگام قرائت قرآن: تلاوت قرآن، گوش دادن به سخنان خداوند متعال است و خداوند كریمتر از آن است كه در مقابل به سخن بنده خود توجه نكند. امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ توصیه به دعا در چهار وقت میفرمایند كه یكی از آنها هنگام تلاوت قرآن است.[11]
3. دعا قبل از بلا: انسان باید همیشه پروردگار خود را به یاد داشته باشد و با توكل بر او همه كارهای خود را انجام دهد. اما معمولا انسان در وقت راحتی خدا را فراموش میكند و در حال سختی و ناچاری به یاد او میافتد مثل اینكه خدا فقط خدای سختیها و مشكلات است در حالیكه در راحتیها به یاد خدا بودن، باعث جلب توجه خداوند در سختیها میشود. امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » كسی كه قبل از نزول بلا دعا كند، هنگام بلا دعایش مستجاب میشود و به آسمان میرود و ملائكه گویند این صدا آشناست. و كسی كه قبل از گرفتاری و بلا دعا نكند، دعایش هنگام بلا مستجاب نمیشود و ملائكه گویند این صدا را نمی شناسیم.[12]«
دوم- زمانهای متعین:
1. چهار وقت روز: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: دعا در چهار وقت به اجابت میرسد: قبل از اذان صبح، بعد از طلوع فجر، بعدازظهر و بعد از مغرب[13]« دعا در هر یك از این چهار وقت در امر خاصی تاثیر بیشتری دارد. چنانكه امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید مخصوص تقسیم رزق و روزی است.[14]«
2. روز جمعه: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ میفرمایند:» روز جمعه بر درگاه خدا تضرع و بسیار دعا كنید و از خداوند طلب بخشش و رحمت كنید. خداوند در این روز دعای هر مومنی را اجابت میكند.[15]« و امام صادق(و یا امام باقر ـ علیه السّلام ـ) میفرمایند: » گاهی بنده مومن از خداوند حاجتی طلب میكند و خداوند برآوردن حاجت او را تا روز جمعه به تاخیری میاندازد.[16]«
3. شب عید قربان و اول رجب: امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » من تعجب میكنم از كسی كه در چهار شب از سال، فارغ از عبادت باشد: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول رجب[17]«
4. روز عرفه: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » عصر روزعرفه خداوند ملائك را به آسمان دنیا نازل میكند و به آنان میفرماید: به بندگانم نگاه كنید كه با سختی و زحمت به سوی من آمده اند و به آنان پیام فرستاده ام كه مرا بخوانید و از من درخواست كنید من شما ملائك را شاهد میگیرم كه همین امروز دعای آنان را اجابت كنم.[18]«
5. نیمه شعبان: شب نیمه شعبان از شبهای بافضیلت سال است كه با ولادت امام زمان(عج) بر فضل و بركت آن افزوده شد. امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرماید: » پدرم فرمود این شب، بعد از شب قدر برترین شب سال است. در این شب خداوند از روی فضل و كرم به مردم نظر میكند و بندگان خود را میبخشد پس دراین شب برای رسیدن به خدا بسیار تلاش كنید. شبی است كه خداوند بر خود فرض كرده كه دعاكنندهای را ناامید برنگرداند مادامی كه معصیت و گناه طلب نكند.[19]« و امام رضا در فضیلت این شب فرمودند: » شبی است كه خداوند بندگان خود را از آتش میرهاند و گناهان بزرگ را میبخشد. پدرم میفرمود دعا در این شب مستجاب است.[20]« و سیره معصومین شب زندهداری و مناجات در این شب بوده است چنانكه امام سجاد این شب را سه قسم میكرد: قسمتی را نماز میخواند، قسمتی را دعا میكرد و اهل خانه آمین میگفتند سپس استغفار میكرد و از خدا بهشت طلب میكرد و این كار تا طلوع فجر ادامه داشت.[21]«
6. شب عید فطر: یك ماه مهمانی خدا و دوری انسان از بسیاری از گناهان و تابیدن نور الهی بر دل بندگان در شبهای قدر انسان را به خالق خود نزدیك میكند و این از بهترین اوقات دعاست.
در این شب پاداش عمل یك ماه بندگان داده میشود. پیامبراسلام میفرمایند:»وقتی شب عیدفطر فرا میرسد- كه به آن شب پاداش گویند - خداوند اجر عاملین را میدهد ولی بدون حساب.[22]« در این حال دعا میتواند باعث جلب رضایت الهی و دریافت پاداش بیشتر شود. از امام رضا ـ علیه السّلام ـ روایت است» در سه شب روزیها و مرگها و مقدرات یك سال تقسیم میشود. شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان، نیمه شعبان و شب عید فطر.[23]«
7. ماه مبارك رمضان: ماه مبارك رمضان، ماه رحمت خداست كه درهای بهشت باز و درهای جهنم بسته است. ماهی است كه خداوند بركات خود را بر بندگان نازل میكند و همه آنان را مهمان سفره فضل و كرم خویش مینماید و میزبان هرچه در توان دارد مهمان خود را شاد و راضی نگه میدارد. و برآوردن تقاضای مهمان را بر خود وظیفه میداند.
[1]. همان، ج 3، ص 489.
[2]. همان، ج 2، ص 477.
[3]. همان، ج 3، ص 492.
[4]. میرزا جواد ملكی تبریزی، المراقبات، ص 208.
[5]. شیخ كلینی، كافی، ج 4. ص 556.
[6]. ابن فهد حلی، عده الداعی، ص 57.
[7]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 96، ص 49.
[8]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 437.
[9]. قطب الدین راوندی، فقه القرآن ج 1، ص 114.
[10]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 477.
[11]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 477.
[12]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 472.
[13]. همان، ص 477.
[14]. همان، ص 478.
[15]. قطب راوندی، الدعوات، ص 36.
[16]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 381.
[17]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 88، ص 122.
[18]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 96، ص 254.
[19]. همان، ج 94، ص 85.
[20]. همان، ج 94، ص 84.
[21]. همان، ج 80، ص 115.
[22]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 93، ص 337.
[23]. همان، ج 88، ص 123.
مکانها و زمانهای دعا(2)
بنابراین ماه مبارك رمضان از بهترین فرصتهای طلب حاجت از خداوند متعال است. امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: » در ماه رمضان بسیار دعا كنید.[1]«
و رسول خدا میفرمایند: »دعا در ماه رمضان مقبول است.[2]«
8. شب قدر: امام صادق ـ علیه السّلام ـمیفرمایند: » شب قدر، قلب ماه رمضان است.[3]شبی است كه از هزار ماه بهتر است و به بیان امام صادق ـ علیه السّلام ـ: »شبی كه عمل درآن بهتر است از عمل در هزار ماهی كه شب قدر در آن نباشد.[4]« دعا در این شب به سبب فضیلتی كه دارد هم به اجابت نزدیكتر است و هم میتواند سرنوشت یك سال انسان را با خیر و عافیت رقم زند چنانكه امام باقر ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: »در شب قدر همه مسائل مربوط به یكسال تا شب قدر دیگر مقدر میشود. مسائلی همچون خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ یا رزق و روزی. پس هرچه درآن سال مقدر شود حتمی است و قطعا محقق خواهد شد.[5]«
______________
[1]. شیخ صدوق، من لا یحذره الفقیه، ج 2، ص 108.
[2]. همان، ج 2، ص 98.
[3]. شیخ كلینی، كافی، ج 4، ص 65.
[4]. شیخ كلینی، كافی، ج 4، ص 57.
[5]. همان، ص 157.
[=b nazanin]عوامل استجابت دعا
مقدمه: دعا چیست؟
ـ دعا كلیدی است كه با آن گنجینه بخشایش الهی را میتوان گشود.
ـ دعا وسیله قرب الی الله و مغز عبادت الهی است.
ـ دعا زنگ در رحمت رحیمیّه خداوند، و سبب ریزش بركات الهی است.
ـ دعا ره توشه سالكان طریق وصال، و شعار عاشقان قبله جمال دوست است.
ـ دعا سیر شهودی و كشف وجودی اهل كمال و بهترین رابطه انسان با خدای متعال است.
ـ دعا معراج عروج نفس ناطقه به اوج وحدت، و ولوج به ملكوت عزّت است.
ـ دعا یاد دوست در دل راندن و نام او به زبان آوردن و در خلوت با او جشن ساختن و در وحدت با او نجوی گفتن و شیرین زبانی كردن است.
ـ دل بیدعا بهاء ندارد، و دل بیبهاء، بهاء ندارد.[1]
پس با توجه به این ارزش و منزلت دعا است كه در متون دینی درباره آن اصرار فراوان شد. خدای سبحان فرمود: «قل ما یعبؤبكم ربّی لولا دعاؤكم»؛[2] یعنی بگو اگردعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمیكند. و در برخی روایات آمده: هر عمل عبادی اندازه و حدّی خاص دارد، مثلاً نماز در شبانهروز پنج مرتبه تعیین شده، روزه یك ماه رمضان، و حج یك بار در عمر، زكات نصاب خاصی دارد و مانند آن، امّا برای دعا حدّی معین نشده.[3]
جلوهای از اسرار استجابت دعا
یكی از مهمترین و اساسیترین مسائل درباره دعا، اسرار اجابت آن است، یعنی چه طور و چگونه ممكن است با دعا جلو وقوع یك حادثه ناگوار گرفته میشود و یا خواسته مورد علاقه ونیاز یك فرد برآورده میگردد؟
گرچه این بحث نیازمند طرح مسایل فراوان است، امّا به اندازه ظرفیت مقاله به چند نكته اشاره میشود:
نكته اول: حكیم ژرفاندیش بوعلی سینا به نكته ظریفی درباره سرّ استجابت دعا اشاره نموده، میگوید: «نسبت دعا و تضرّع به خواست و استدعا نسبت تفكر و اندیشه به درك یك مسأله علمی است».[4] از توضیحی كه در ادامه این كلام بوعلی آمده معلوم میشود كه به نظر ایشان همان طور كه با تفكر واندیشیدن زمینه افاضه صور علمی از مبادی عالیه (مثلاً عقل فعّال) برای نفس انسانی پدید میآید آن گاه علم و معرفت برای انسان حاصل میشود. با دعا و تضرّع در پیشگاه الهی انسان مستعد میشود كه صورت سلامتی و صحت و یا صور دیگر به انسان افاضه شود، پس دعا زمینهساز افاضه الهی برای برآورده شدن خواستهای انسان است. بنابراین گرچه خداوند «دائم الفیض علی البریّه» است. امّا زمینه پذیرش و دریافت فیض باید در قابل فراهم شود و دعا نقش زمینهسازی برای پذیرش فیض دائمی الهی را دارد.
نكته دوم: برخی از بزرگان در تحلیل اسرار استجابت دعا حقایق ارزشمندی را عنوان كردهاند كه در فرازی از این سخنان آمده است: دعا و ذكر و حضور و مراقبت در ذات انسان بلكه در بیرون از ذاتش آثار عجیب و غریبی دارد، چنان كه اگر كسی به طور پیوسته و مستمر فكر و توجه خود را به عالم قدس و جبروت معطوف نماید،انوار حقایق بر او اشراق میشود، و آن كسی كه مصاحب با ملكوتیان را اختیار كند، صاحب عزم و همت و اراده میشود و با توجه و ذكر و دعا به اخلاق ملكوتیان و اوصاف عقول قدسی متصف گردیده و صاحب رتبه ولایت تكوینی میشود كه میتواند در همه چیز تصرف كند. پس استجابت دعا امری برخلاف سیره و سنّت الهی نیست، بلكه یكی از علل و اسباب تحوّل و تبدّل در عالم است.[5]
پرتویی از شرایط اجابت دعا
برای استجابت دعا و برآوردهشدن خواست انسان به وسیله دعا، شرایط متعدد و مختلف در روایات مطرح شده كه در این جا به طور خلاصه به چند مورد اشاره میشود:
1. یكی از شرایط مؤثر در اجابت دعا آن است كه انسان در همه حال اهل دعا و مناجات با خدا باشد، امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: جدّم میفرمود: در دعا پیشدستی كنید (پیش از آن كه گرفتار شوید دعا كنید) زیرا چون بندهای بسیار دعا كند و بلائی به او برسد و دنبالش دعا كند، گفته شود: صدای آشناست، و اگر همواره اهل دعا نباشد، و بعد از پیشآمد ناگوار دعا نماید، بدو گفته شود: تاكنون كجا بودی؟[6]
2. یكی از شرایط استجابت دعا طهارت و پاكی انسان از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی است،[7] لذا گفتهاند: شرط بسیار مهم تأثیر اذكار و ادعیه و اوراد و نظائر آنها، طهارت انسان است كه صرف لقلقه زبان سودی نبخشد، بلكه مبادا موجب قساوت و دوری هم بشود، زیرا كه ذكر عاری از فكر است یعنی قلب بیحضور است و قلب بیحضور چراغ بینور است و شخص بینور از ادراك حقایق دور است و مَثَل ذكر بیحضور مثَل كوری است كه در دست او مشعل نور است.[8]
3. از شرایط مؤثر دیگر كه در روایات فراوان مطرح شده صلوات فرستادن بر پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ ، قبل از دعا و بعد از دعا است، به گونهای كه دعا در لفّافه صلوات قرار گیرد. امیرمؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ در كلام دلانگیزی دراین باره فرمود: هر گاه از خدای سبحان درخواستی داری، ابتدا بر پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ درود بفرست، سپس حاجت خود را بخواه، زیرا خدا بزرگوارتر از آن است كه از دو حاجت درخواست شده، یكی را برآورده و دیگری را باز دارد.[9]
4. مسأله دیگر كه در اجابت دعا مؤثر است و در روایات بر آن اصرار شده، دعای دستهجمعی است، امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: هر گاه پیشآمدی پدرم را غمناك میكرد، زنان و كودكان را جمع میكرد، سپس دعا مینمود و آنها آمین میگفتند.[10] و هم چنین فرمود: هیچگاه چهارنفر با هم اجتماع نكردهاند كه برای مطلبی به درگاه خدا دعا كند، جز این كه با اجابت آن دعا از هم جدا شدهاند.[11]
یكی از بزرگان اهل معنا در این باره گفته است: به طور اصل كلّی نفوس مجتمع متحد را اثر یك نفس كلیّ الهی قوی است، و یكی از فضیلتهای نماز جماعت و حلقه ذكر و مجتمع دعا این است كه هر انسانی یك صفت یا بیشتر از اوصاف خوب و كمالات انسانی را دارد و به فرض اگر یك انسان كامل باشد تا چه اندازه واسطه نزول بركات خواهد بود، انسانهای گرد آمده در صلوات و ذكر دعا، كانّ یك انسان كامل و یا ظلّ و مثال او را تشكیل میدهند كه آن مجتمع نزول بركات خواهد بود.[12]
برخی از موانع اجابت دعا
گرچه بر اساس روایات هیچ دست نیازمندی، وقتی به سوی خداوند دراز شود، خالی بر نمیگردد و به گفته بعضی از بزرگان لااقل یكی از فواید دعا اصلاح جوهر نفس ناطقه و زبان استعداد است كه در سایه دعا و تقرّب به خدا نصیب انسان میشود.[13] امّا اگر حاجتی موردنظر باشد و با دعا حاصل نشود، سبب عدم اجابت را انسان باید در اعمال و كارهایش جستجو نماید، چون پیشآمدها و حوادث و یا عدم پذیرش دعاهای انسان بدون ارتباط با عمل انسان نیست، گرچه به گفته برخی بزرگان در بعضی از موارد نسبت بین عمل و جزاء انسان ممكن است درك كند و یا بعضی موارد را به طور اندك آگاهی پیدا كند، امّا در بسیاری از موارد از درك ارتباط عمل با حوادث نظیر عدم استجابت دعا انسان عاجز است.[14] امّا ارتباط قطعی میان آنها برقرار است، لذا در دعای كمیل در این زمینه آمده: «اللهم اغفرلی الذنوب التی تغیّر النعم، اللهم اغفرلی الذنوب التی تحبس الدعاء،اللهم اغفرلی الذنوب التی تنزل البلاء»؛ خدایا بیامرز برایم گناهانی كه دگرگون میسازد، نعمتها را، خدایا بیامرز برایم گناهانی كه از اجابت دعا جلوگیری میكند، خدا بیامرز گناهانی را كه سبب نزول حوادث ناگوار میشود.
و هم چنین در برخی روایات آمده: «الذنوب التی تردّ الدعا و تظلم الهواء عقوق الوالدین»؛[15] گناهانی كه سبب رد شدن دعا و باعث تشویش فكر میشود عاق والدین (نارضایتی پدر و مادر) است.
خلاصه اینكه ادب اقتضا میكند كه در محضر خداوند متعال آداب و شرایط ظاهری و باطنی دعاكردن را رعایت كنیم و اگر با مراعات عوامل مؤثر در استجابت دعا، دعایمان مستجاب نشد، گذشته از مصلحتها و حكمتهای الهی، حق این است كه علت مهم و اساسی را در خودمان جویا شویم چرا كه در اكثر اوقات گناه و معصیت، ایجاد حجاب نموده و مانع استجابت دعا میگردد كه این گناهان در قالبهای مختلف بوده و آثار منفی و مخرّب خود را همواره به دنبال دارند.
_________________
[1] . علامه حسن زاده آملی، رساله نور علی نور در ذكر و ذاكر و مذكور، ص 9، نشر تشیع، چ 2، سال 1371 ش.
[2] . فرقان، 77.
[3] . اصول كافی، ج 4، كتاب الدعا، ص 257، نشر بنیاد رسالت.
[4] . ابن سینا، الهیات شفاء، مقاله عاشر، فصل اول، ص 438، نشر مكتبه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق.
[5] . حسن زاده آملی، رساله ذكر،ذاكر و مذكور، ص 101، نشر انتشارات تشیع، سال 1371 ش.
[6] . اصول كافی، ج 4، كتاب دعا، باب التقدم فی الدعا، ص 220، نشر بنیاد رسالت با ترجمه جواد مصطفوی.
[7] . حسن زاده آملی، رساله وحدت از دیدگاه عارف و حكیم، ص 42، نشر فجر، سال 1362 ش.
[8] . حسن زاده آملی، رساله ذكر،ذاكر و مذكور، فصل 6، ص 62، نشر انتشارات تشیع، سال 1371 ش.
[9] . نهج البلاغه، حكمت، 361، ترجمه محمد دشتی.
[10] . اصول كافی، ج 4، كتاب دعا باب اجتماع فی دعا، ص 241، نشر بنیاد رسالت، با ترجمه جواد مصطفوی.
[11] . همان.
[12] . حسن زاده آملی، رساله نور علی نور، ص 107، انتشارات تشیع، سال 1371 ش.
[13] . همان، ص 111.
[14] . همان، ص 100، 102.
[15] . اصول كافی، ج 2، كتاب ایمان و كفر، باب 197 (فی تفسیر الذنوب)، ص 421، نشر دار التعارف للمطبوعات، بیروت، سال 1413 ش.
[=b nazanin]از خداوند چه بخواهیم؟
انسان در همه امور محتاج خداوند است و برای برآورده شدن حاجت نباید متكی به وسایل و وسایط عادی و ظاهری باشد. هر چه هست از خداست، هر چند خداوند نعمتهای خود را با واسطه به بندگان میرساند. در حدیث قدسی آمده است: خداوند به موسی فرمود: هر چه را كه احتیاج داری از من بخواه حتی علف گوسفند و نمك طعامت را.[1] امّا بهتر است وقتی بنده محتاج در مقابل خداوندی بینیاز میایستد و از او درخواست میكند، نعمتهای بزرگ و ارزشمند بخواهد چرا كه برای خداوند، اعطای نعمت هیچ زحمتی ندارد و كوچك و بزرگ آن نزد خداوند مساوی است. در اینجا با توجه به روش معصومین ـ علیهم السّلام ـ به چند نمونه اشاره میكنیم:
1. دعا برای والدین
پدر و مادر واسطه به وجود آمدن انسان هستند و همچنین بیشترین زحمات هر شخصی برعهده والدین اوست، لذا در اسلام احترام و نیكی به آنها بسیار مورد تأكید قرار گرفته است، چنان كه در آیات مختلف قرآن،[2] بعد از امر به عبادت خدا و شریك قرار ندادن برای او، امر به احسان به والدین شده است. و از آنجا كه انسان هر چه به والدین خود خدمت كند، از عهده سپاس از زحمات آنان بر نمیآید، یكی از راههای جبران زحمات، دعای خیر در حق آنان است. چنان كه حضرت ابراهیم و نوح ـ علیهم السّلام ـ برای والدین خود طلب مغفرت میكنند.[3] و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در صحیفه سجادیه دعایی مخصوص در حق والدین دارد.[4]
2. طلب خیر برای دیگران
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: وقتی دعا میكنید برای عموم مردم دعا كنید كه باعث اجابت دعاست.[5] خداوند نه از برآوردن حاجات ناتوان است و نه در اعطای آن بخل میورزد: پس اگر كسی برای دیگران خیر بخواهد، خداوند به خاطر خیرخواهی او برای دیگران، حاجت او را برآورده میكند.
3. داشتن فرزند صالح
یكی از سعادتهای هر پدر و مادری، داشتن فرزند صالح است كه باعث سربلندی آنان در دنیا و آخرت میشود، به همین سبب ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ از خداوند درخواست فرزند صالح و مؤمن میكردند. حضرت زكریا ـ علیه السّلام ـ از خداوند طلب فرزند پاك و طیب میكند.[6] حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ بعد از حمد و ستایش خدا، برای داشتن فرزند، از خداوند میخواهد فرزندانش را از نمازگزاران قرار دهد.[7]
4. سلامتی و ظهور امام زمان (عج)
وقتی امام زمان (عج) ظهور كند، هرگونه ظلمی برچیده میشود، و عدل سراسر زمین را فرا میگیرد، عقلها كامل میشود و هیچ كس به دنبال گناه نمیرود، بركت بر بندگان به سبب اعمال خیر و گناه نكردن نازل میشود و فقر ریشهكن میگردد و حتی مردم برای انجام عمل خیر به دنبال فقیر میگردند، ولی كسی را نمییابند. چه آرزویی بزرگتر از زندگی كردن در چنین اجتماعی كه سعادت دنیا و آخرت همه در آن است و چه سعادتی بالاتر از اینكه انسان در حكومت امام زمان (عج) زندگی كند.
لذا دعا برای سلامتی و تعجیل در ظهورشان از بزرگترین دعاهاست كه حقیقتاً خواسته قلبی همه شیعیان است. به سبب عظمت حكومت دل جهانی آن حضرت، حتی ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ نیز برای سلامتی و ظهور ایشان دعا میكردند. امام رضا ـ علیه السّلام ـ برای سلامتی حضرت صاحب الامر دعایی را میخواندند و به مردم نیز سفارش میكردند، برای سلامتی آن حضرت دائماً این دعا را بخوانند.[8] و امام زمان (عج) در عصر غیبت صغری در نامهای به یكی از اصحاب خود میفرمایند: برای تعجیل در فرج بسیار دعا كنید چرا كه آن فرج خود شما خواهد بود.[9]
5. بهترین بنده بودن
كمال هر انسان در بندگی خداوند است. چنان كه در قرآن كریم آمده است: ما جن و انس را فقط برای عبادت و بندگی خود آفریدیم.[10] از آنجا كه رسیدن به كمال بندگی مستلزم ترك هواها و خواهشهای نفسانی است، لذا در راه رسیدن به آن باید از خداوند درخواست كمك و یاری كرد. چنان كه امام سجاد ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: خدایا مرا به كاملترین درجه ایمان برسان.[11] و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در دعای كمیل میفرماید: خدایا مرا از بهترین بندگان خود قرار ده.
6. حفظ اسلام
اسلام ناب از بزرگترین نعمتهای الهی است كه به بشر ارزانی شده است. دینی است جامع برای تمام ابعاد زندگی انسان، هم راهكارهای خوشبختی انسان در دنیا را بیان میكند، و هم برنامههای سعادت در آخرت را، عمل به دستورات آن هم آرامش روانی فرد را تأمین میكند و هم باعث آسایش و امنیت اجتماع میشود. ارزش این نعمت الهی به حدی است كه برای پایدار ماندن آن هزاران و بلكه میلیونها نفر جان خود را از دست دادهاند و معصومین ـ علیهم السّلام ـ به عنوان بزرگترین افراد بشریت، به خاطر بقای اسلام خونشان بر زمین ریخته شده است. لذا دعا برای حفظ این مكتب الهی از مهمترین وظایف هر مسلمان است.
7. عافیت و عاقبت به خیری
از بزرگترین نعمتهای الهی سلامتی و عافیت است: سلامتی دین و بدن، دنیا و آخرت. هر چند خداوند بدون درخواست به بندگان خود سلامتی میدهد امّا باید با دعا كردن هم عافیت دین و آخرت خود را بخواهد و هم باعث بقای آن تا آخر عمر باشند، تا مبادا در طول زندگی این عافیت از بین برود و عاقبت انسان با بیدینی و ذلت دنیا و آخرت همراه باشد. امام سجاد ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: خدایا طعم عافیت را تا آخر عمر به من بچشان.[12] و در دعایی كه به دعای عافیت و شكر معروف است، میفرمایند: خدایا بین من و عافیت در دنیا و آخرت جدایی مینداز.[13]
8. طلب توبه و محو آثارگناه
معصیت علاوه بر عذاب اخروی، آثار سوئی نیز در همین دنیا دارد كه باعث میشود انسان هر چه بیشتر از معنویات دور باشد و توفیق اطاعت از او سلب شود. برای همین درخواست از بین رفتن آثار گناهان گذشته بر توفیق عبادت بیشتر در آینده، از دعاهای پراهمیت است. امام سجاد در دعایی آموزنده برای شیعیان، میفرمایند: «خدایا، مرا از پلیدیهای گذشته پاك كن و آثار سوء آنها را نیز از بین ببر.»[14]
9. طلب رزق حلال
قرآن كریم در موارد متعددی[15] امر به خوردن روزی حلال كرده است. در آیه 168 سوره بقره میفرماید: یا ایها الناس كلوا فی الارض حلالاً طیبا و لاتتبعوا خطوات الشیطان إنّه لكم عدوٌّ مبین. تأكید قرآن به این دلیل است كه غذای جسم در نفس و روح انسان تأثیر مستقیم دارد، لذا ائمه معصومین در موارد بسیاری از خداوند درخواست رزق حلال و طیب میكردند، چنان كه امام باقر ـ علیه السّلام ـ در دعای سمات میفرمایند: «خدایا، روزی حلالت را بر من زیاد كن».[16] و امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «خدایا، بر من و خانوادهام از بركت آسمانها و زمین روزی پاك و حلال فراوان نازل كن تا به واسطه آن از بندگانت بینیاز شوم.»[17]
10. طلب عدم
خداوند در قرآن كریم به پیامبر خود امر به دعا میكند و میفرماید: «بگو؛ پروردگارا علم مرا زیاد كن.»[18] و حضرت سجاد ـ علیه السّلام ـ هر شب در ضمن دعاهای خود میفرمودند: «خداوندا به من عقل كامل، قلب پاك و علم فراوان عطا فرما.»[19]
در پایان اشاره به این نكته لازم است كه با توجه به توصیهها و سنت معصومین ـ علیهم السّلام ـ، بر حسب فقر و نیاز ما به خداوند متعال در تمام امور مادی و معنوی، كلی و جزئی و در تمامی لحظات، تمامی نیازها و حاجاتمان را از حقتعالی بخواهیم و بس، و در این صورت است كه زندگی ما نورانی و متبرك و الهی میگردد. در این راستا با توجه به اختصار نوشتار، به مواردی از این دعاها اشاره شد. «اللهم وفقنا لما تحب و ترضی».
________________
[1] . شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 7، ص 32.
[2] . بقره، 83؛ نساء، 36؛ انعام، 151؛ اسراء، 23.
[3] . ابراهیم، 41؛ نوح، 28.
[4] . صحیفه سجادیه، دعای 24.
[5] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 90، ص 313.
[6] . آل عمران، 38.
[7] . ابراهیم، 50.
[8] . ابراهیم بن علی عاملی كفعمی، البلد الامین، ص 81.
[9] . ابومنصور احمد بن علی الطبرسی، الاحتجاج، ص 471.
[10] . الزاریات، 56.
[11] . صحیفه سجادیه، دعای مكارم الاخلاق.
[12] . صحیفه سجادیه، دعای 48.
[13] . صحیفه سجادیه، دعای 23.
[14] . صحیفه سجادیه، دعای 15.
[15] . مائده، 88؛ انفال، 69؛ نحل، 114.
[16] . مفاتیح الجنان، دعای سمات.
[17] . من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 1، ص 501.
[18] . طه، 114.
[19] . ابراهیم بن علی عاملی كفعمی، المصباح، ص 63.
[=b nazanin]دعا در سایر ادیان و مذاهب
رسالت ادیان الهی سعادت انسان در دنیا و آخرت است و این سعادت فقط در پناه ارتباط با مالك حقیقی میسر است و از آنجا كه دعا وسیله ارتباط بنده با خالق و پروردگار خویش است بنابراین در همه ادیان الهی، پیامبران هم خود به درگاه خداوند دعا میكردند و هم این وسیله تقرب را به مردم میآموختند، چنان چه در انجیل لوقا آمده است: «و هنگامی كه او - مسیح - در موضعی دعا میكرد، چون فارغ شد، یكی از شاگردانش به وی گفت: خداوندا دعا كردن را به ما تعلیم نما، چنان چه یحیی شاگردان خود را بیاموخت.»[1]همچنین مسیح وقتی شاگردان خود را در خواب دید«به ایشان گفت برای چه در خواب هستید، برخاسته دعا كنید تا در امتحان نیفتید.»[2]
به جز قرآن كریم در كتب، آسمانی دیگر، نیز مساله دعا بیان شده است كه به چند نمونه از آن اشاره میشود:
1. حضرت عیسی ـ علیه السلام ـ به شاگردان خود گفت: هرگاه دعا كنید، گویید ای پدر ما كه در آسمانی، نام تو مقدس باد، ملكوت تو بپاید، اراده تو چنانچه در آسمان است در زمین نیز كرده شود، نان كفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش»[3]در قرآن كریم نیز دعای حضرت عیسی(ع) برای طلب رزق آمده است.(مائده/ 114)
2. حضرت عیسی ـ علیه السلام ـ درباره رفتار با مردم میگوید: «هر كه شما را لعن كند برای او بركت بطلبید و برای هر كه با شما كینه دارد برای او دعا كنید.»[4]موسی هم برای قوم خود به درگاه خداوند دعا كرده میگوید: ای خداوند یهوه، قوم خود و میراث خود را كه به عظمت خود فدیه دادی و به دست قوی از مصر بیرون آوردی هلاك مساز»[5]و هنگامی كه قوم او مرتكب گناه میشوند به درگاه خدا استغاثه میكند: «گناه این قوم را بر حسب عظمت رحمت خود بیامرز»[6] در جای دیگر از كتاب مقدس یهودیان آمده است: «موسی به خداوند عرض كرده، گفت: ملتمس اینكه یهوه، خدای ارواح تمامی بشر، كسی را بر این جماعت بگمارد... و خداوند به موسی گفت: یوشع بن نون را كه مردی صاحب روح است گرفته، دست خود را بر او بگذار.»[7] اما در قرآن كریم آمده است كه موسی از خداوند درخواست كرد هارون را جانشین خود قرار دهد.(طه/ 29، 30)
3. قرآن كریم درباره حضرت زكریا ـ علیه السلام ـ میفرماید: «وی از خداوند درخواست كرد فرزندی به او عطا كند تا وارث او باشد. خداوند دعای زكریا را مستجاب كرد و او را بشارت به فرزندی داد به نام یحیی». (مریم/ 5، 7) همین مطلب در انجیل بدین صورت آمده است: «فرشته بدو گفت: ای زكریا، ترسان مباش، زیرا كه دعای تو مستجاب گردیده است و زوجهات الیصابات برای تو پسری خواهد زایید و او را یحیی خواهی نامید.»[8]
4. حضرت داود ـ علیه السلام ـ از پیامبران بنی اسرائیل كتابی دارد به نام زبور یا مزامیر كه كتاب دعا و مناجات است. مضمون بخشهایی از این كتاب مطابق مناجات و ادعیه وارده از ائمه معصومین(علیهم السلام) است. به عنوان مثال مزمور پنجم چنین آغاز میشود: «ای خداوند به سخنان من گوش بده، در تفكر من تامل فرما، ای پادشاه و خدای من، به آواز فریادم توجه كن زیرا كه نزد تو دعا میكنم.»[9] در مناجات شعبانیه نیز آمده است: «خدایا دعایم را بشنو وقتی تو را میخوانم و ندایم را بشنو وقتی تو را ندا میزنم... به راستی كه در پیشگاه تو ایستاده ام.»[10]
حضرت داود ـ علیه السلام ـ میفرماید: «ای خداوند مرا در غضب خود توبیخ منمار و مرا در خشم خویش تادیب مكن.»[11] امام زین العابدین در اولین فقره دعای ابو حمزه ثمالی میفرماید: خدایا، مرا با عقوبت خود ادب مكن.»[12]
به جز شواهدی كه ذكر شد میتوان برای حضور و وجود دعا در ادیان مختلف، دلیلی نیز اقامه كرد، توضیح آن كه: انسان فطرتی خداجو و خداشناس دارد، و دعا بروز و ظهور همین فطرت است و چون خواندن خدا، و طلب از او در فطرت بشر به ودیعه نهاده شده است. هرگاه آدمی از همه هستی دست شسته باشد و دست آویزی برای حل مشكلاتش نیابد، فطرت اصیل او، او را به سوی خدا میخواند و دعای او رنگ خلوص به خود میگیرد.[13] و این مهمترین نشانه فطری بودن دعاست.
بنابراین در هر مكتب و دینی كه امری قدسی و ماورایی وجود داشته باشد و انسانها آن موجود قدسی را گرداننده و مدبر عالم بدانند، دعا مجال تجلی پیدا میكند، و لذا، دعا اختصاصی به ادیان ابراهیمی و بلكه متدین به هر دینی، به شرط پذیرش مدبری برای جهان، دعا را خواهد شناخت، چنان كه به بیان قرآن مشركین نیز دعا میكردند و كسانی را میخواندند و از آنها حل مشكلاتشان را میخواستند.[14] و میدانیم كه ایشان خدای بزرگ (الله) را به عنوان خالق جهان، قبول داشتند[15] و شرك آنها در ربوبیت الهی بود یعنی در امر اداره امور جهان موجوداتی به جز خدا را شریك او میدانستند. و لذا همان موجودات را در دعای خویش مخاطب قرار میدادند.
جایگاه دعا در اسلام و تشیع
از آنجا كه در اسلام، شرك به همه اقسام آن، نفی شده و انسانها دعوت به توحید ناب شدهاند، دعا ظهور تابناكتری مییابد ـ چرا كه دیگر كسی برای خدا قدرت و استقلالی قایل نیست تا او را بخواند ـ مسلمان موحّد، افعال همه عالمیان را در یك سلسله منتهی به خداوند میداند.[16] كه بدون اراده او تیغ عالم چیزی را نخواهد برید. هر چند ممكن است در تفكرات اهل اعتزال ـ به دلیل پذیرش تفویض ـ این باور رو به ضعف بگذارد. اما سایر فرق مسلمین با تكیه بر قرآن كه مورد پذیرش همه ایشان است این نكته كه دعا جایگاه خاصی در اسلام دارد مشتركند.[17] و چه زیباست كه همه مسلمین، همه روزه بارها تكرار میكنند كه اهدنا الصراط المستقیم، خدایا ما را به راه مستقیم هدایت كن.
اما در میان مذاهب اسلامی، مذهب تشیع به دلیل چند ویژگی خاص، برای دعا مكانت بالا و والاتری در نظر گرفته است.
یكی از اختصاصات تشیع، پذیرش امر بین الامرین در بحث جبر و اختیار است كه بر اساس آنها هیچ نیرویی، در فعل خود استقلال ندارد و اراده خدا در همه افعال جاری است. و روشن است كه اگر، قدرت الهی در همه حركات عالمیان مؤثر باشد، طلب از او نیز در تمام اعمال خرد و كلان انسان، محل ظهور مییابد و لذا پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمودهاند كه حتی اگر بند كفشتان پاره شد برای حل این مشكل نیز از خدا كمك بگیرید.[18]
ویژگی دیگر تشیع، اعتقاد به امامانی است كه مظهر انسان كاملند، وبیش از همه خدا را میشناسند و چنان كه در روایت آمده، هر كس خدا را بیشتر بشناسد، مسألت و دعای او نیز بیشتر خواهد بود.[19] ائمه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نیز بیش از همه اهل دعا بودهاند، چنان كه امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ را دعّاء یعنی بسیار دعا كننده خوانندهاند ـ[20] دعاهای اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ از آنجا كه از جان پاك وصال یافتهای ناشی شدهاند، بسی عمیقتر از دریافتهای یك انسان عادی است، و لذا سرشار از مضامینی است ناب، كه در تمامی عرصههای مورد نیاز، انسان تشنه معرفت را سیراب میكند. دعا در مكتب ایشان، فقط خواستن حاجات نیست، بلكه گفتگویی بیحجاب با رب العالمین است. و در ضمن آفریدهای است از عقاید ناب و عرفان خالص. صحیفه سجادیه، دعاهای زیبای امیر المؤمنین همچون كمیل و صباح و... مناجات عرفه امام حسین ـ علیه السّلام ـ و ... همه گنجینههای درخشان معرفت و محبت الهی است. این تراث عظیم شیعی به محبین اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ رسیده است، در حالی كه سایر مذاهب اسلامی (متأسفانه)، خود را از این منبع فیض محروم كردهاند.
به علاوه كه شیعه به دلیل پذیرا شدن فشارها و رنجها و محرومیتهای فراوان در طول تاریخ پرنشیب و فراز خود، به دلیل نداشتن هیچ مأمن و هیچ سلاحی برای مبارزه، بیش از سایرین به دامان دعا دست یازیده است چرا كه دعا سلاح مؤمن است.[21]
نتیجه آن كه دعا در ذات هر انسانی نهفته است، اما هرچه به توحید ناب نزدیكتر شویم، دعا اوج بیشتری میگیرد، تشیع توحید ناب است، و لذا دعا نیز در این مكتب، جایگاهی متمایز و والاتر از سایر مكاتب و مذاهب به خود اختصاص داده است كه عبارات پرمحتوا، نورانی و الهی و عارفانه آن و گرایش خاص همگان به این ادعیهها بهترین دلیل گویای این مدعا است.
_______________
[1] . انجیل لوقا، باب یازدهم، بند«1»
[2] . همان، باب بیست و دوم، بند 46، و انجیل متی، باب بیست و ششم، بند 44.
[3] . همان، باب یازدهم، بند 2، 3، 4.
[4] . انجیل لوقا، باب ششم، بند 28.
[5] . سفر تثنیه، باب نهم، بند 26.
[6] . سفر اعداد، باب چهاردهم، بند 19.
[7] . همان، باب پانزدهم، بند 15، 18.
[8] . انجیل لوقا، باب یكم، بند 13.
[9] . زبور، مزمور پنجم، بند 1و 2.
[10] . مفاتیح الجنان، اعمال ماه شعبان.
[11] . زبور، مزمور ششم، بند 1.
[12] . مفاتیح الجنان، اعمال سحرهای ماه رمضان.
[13] . رك: به آیات 65 سوره عنكبوت و 8 سوره زمر، و 32 سوره لقمان، كه در این آیات هم اشاره به دعای انسان در مواقع خطر مثل سفر دریایی شده و هم خداوند دعای او را خالص توصیف نموده است.
[14] . رك آیات: 194 و 197 سوره اعراف، 73 سوره حج، 13 و 14 فاطر و... كه در همه آنها اشاره شده كه كفار و مشركین دعا میكردند ولی حاجت خود را از غیرخدا میخواستند (ماتدعون من دون الله).
[15] . در آیات 61 سوره عنكبوت، 25 لقمان و 38 زمر و 9 زخرف و 87 زخرف به این نكته اشاره شده است.
[16] . «و الله خلقكم و ما تعملون»؛ 96 صافات، و خداوند شما و اعمالتان را خلق كرده است.
[17] . در این كه قرآن انسان را به دعا میخواند شكی نیست و همه مسلمین به این حقیقت باور دارند ـ برخی از آیات دعا عبارتند از ـ 186 بقره، 110 اسراء، 60 غافر، 29 اعراف، 55 و 56 اعراف، 65 غافر.
[18] . محمدی ری شهری، محمد، میزان الحكمه، دار الحدیث، ج 2، ص 872، از چاپ چهار جلدی.
[19] . همان، ج 2، ص 869، الامام علی ـ علیه السّلام ـ اعلم الناس بالله سبحانه، اكثرهم له مسأله.
[20] . ابن فهد حلی، احمد، عده الداعی و نجاح الساعی، تحقیق احمد الموحدی القمی، مكتبه الوجدانی، قم، بیتا، ص 33، روایت از امام باقر ـ علیه السّلام ـ میباشد. همین صفت برای حضرت ابراهیم نیز در روایت ذكر شده است.
[21] . عده الداعی، ص 12.
[=b nazanin]حکمت و فلسفه دعا
«دعای صبح و آه شب كلید گنج مقصود است بدین راه و روش میرو كه با دلدار پیوندی»
یاری گرفتن از موجودات ماورایی برای غلبه بر نیروهای مختلفی كه آدمی را احاطه كردهاند، همیشه و همه جا در زندگی بشر مشاهده میشود. در این كوران حوادث و بحرانهای زمان، انسان سرگردان با مواجهه این جریانات مختلف، همواره به دنبال التیام و آرامش و ارتباط و انس با منبع غنی ماورایی است.
این كنش و یا حتی واكنش نفس آدمی را هر چه كه بنامیم، حقیقت آن چیزی به جز خواندن خداوند نیست، هر چند خدا در هر دین و مذهبی به گونه ای خاص معرفی شده و با تلقی پیروان سایر ادیان متفاوت میباشد. ما این حقیقت را دعا مینامیم.
اشتراك همه انسانها در دعا كردن، ما را به عاملی مشترك در درون همه انسانها رهنمون میشود. كه ریشه در فطرت آدمیان دارد.[1]فطرت، نوعی خاص از آفرینش است كه مخصوص انسان بوده و هیچ گاه تغییر نمیكند[2]، هر چند ممكن است گاهی در تلاطم حوادث و غفلتها دچار ضعف و فتور گردد، اما هرگاه كه این پردهها از برابر دیدگان حقیقت جوی آدمی به كناری روند فطرت انسانی مجال بروز و ظهور مییابد. ناهمواریها و مشكلاتی كه آدمی در برون رفتن از آنها هیچ دست آویزی نمی یابد، مهمترین عرصه تجلی این خصوصیت ذاتی انسان است. این نكته در قرآن كریم، در آیات 8 سوره زمر، 65 عنكبوت و 32 لقمان، مورد اشاره و بلكه تصریح قرار گرفته است.[3]خداوند متعال در این آیات كار كرد فطرت انسانی را در مواقع خطر به تصویر میكشد، مسافرت دریایی و گرفتاری در میان امواج سهمگین یكی از مواردی است كه امید انسان را از دست یابی به ساحل نجات از بین میبرد، و دقیقا در همین حالت است كه انسان در درون خود راه نجاتی را مییابد و دست به دعا بر میدارد. همین حقیقت در روایتی از امام صادق (علیه السلام) نیز مورد تاكید قرار گرفته است.[4] بنابر این دعا تجلی فطرت خدا خواه و خدا شناس آدمی است. دكتر آلكسیس كارل نویسنده و انسان شناس فرانسوی، در نگاشته كوتاهی كه درباره نیایش دارد، این احساس را احساس عرفانی نامیده و دعا را كشش روح به سوی كانون غیر مادی جهان، پرواز روح به سوی خدا، پرستش عاشقانه نسبت به مبدا حیات میخواند.[5]
در قرآن كریم دعا سبب توجه و اعتنای خداوند به انسان معرفی شده است، به گونه ای كه میفرماید اگر دعای شما نبود خداوند به شما اعتنا نمی كرد.[6]در روایاتی كه در باب دعا وارد شده است، نكاتی وجود دارد كه در یافتن علت این توجه خاص و نیز در شناخت حكمت نهفته در دعا، ما را یاری میكند. همانند این كه: حتی اگر بند كفشتان هم پاره شد آن را از خدا بخواهید[7] و یا این كه از طرف خداوند خطاب به حضرت موسی شده است كه نمك غذایت را هم از من طلب كن.[8] در حالی كه میدانیم خداوند متعال تمام عالم را در اختیار انسان قرار داده است.[9]امام باقر ـ علیه السلام ـ نیز در روایتی در ذیل آیه«ان الذین یستكبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین.»(60 غافر) مراد از این عبادت را دعا ذكر كردهاند.[10]و لذا به تفسیر ابن فهد حلی، عالم بزرگ شیعی كسانی كه در مقابل دعا استكبار نمایند كافر خوانده شدهاند.[11] و میدانیم كه هدف از خلقت انسان عبودیت دانسته شده است.[12]نتیجه آن كه، دعا مظهر بندگی انسان است، بندگی آن است كه انسان در مقابل پرودگار عالم از خود اراده ای نداشته باشد و تمام عالم را در ید قدرت او ببیند. اگر كسی این جهان بینی را نداشته باشد و برای غیر خدا قدرتی در عرض او به رسمیت بشناسد از دایره توحید خارج شده و داخل عرصه شرك و كفر میگردد. و دعا به محضر خداوند به معنی نفی قدرتهای غیر الهی است. و هر چه انسان در توحید به مراتب بالاتری برسد. دعای او نیز بیشتر و خالص تر میشود و به همین دلیل در روایت آمده است كه هر كه خدا را بیشتر بشناسد دعایش هم بیشتر خواهد شد.[13] و چنین فردی حتی برای تهیه نمك غذا هم در خود استقلال نمی بیند و این نهایت توحید افعالی است. و برای بیان همین نكته است كه در روایات تاكید شده است كه هنگام دعا از دیگران نا امید باشید و همه امیدتان به خدا باشد.[14] پس مهم ترین حكمت و فلسفه دعا این است كه دعا اعلام بندگی است و اظهار فقر و وابستگی به منبع لایزال الهی و غنای مطلق اوست. نكته دیگری كه در دعا وجود دارد و از جهت دیگر بندگی انسان را به ثبوت میرساند، این است كه خداوند خود به این
عمل امر فرموده است و دعا كردن انجام یكی از فرامین الهی است. «ادعونی استجب لكم»[15]، «ادعوا ربكم تضرعا و خفیه»[16]حكمت دیگر دعا رسیدن به اهداف، از طریقی غیر از طریق مرسوم است، توضیح آنكه:
می دانیم كه انسان با تمامی دانایی و توانایی در مقابل بسیاری از نیروهای شناخته و ناشناخته عالم كاری از پیش نمی برد در حالی كه در موارد فراونی نیازمند غلبه بر این نیروهاست، و نیز میدانیم همه عالم به اراده الهی اداره میشود و او بر هر كاری تواناست، با توجه به این دو نكته آشكار میشود كه دعا و طلب از خدا در واقع، به معنی به خدمت گرفتن نیروها و قوای موجود در جهان میباشد. یعنی دعا نیز یكی از ابزار و وسایلی است كه خداوند در اختیار انسان قرار داده است تا او را به اهدافش برساند، و شاید به همین دلیل باشد كه در روایت آمده است كه دعا قضای حتمی را نیز بر میگرداند.[17] و یا اینكه پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) دعا را سلاح مومن برای غلبه بر دشمنان و نیز فراوانی رزق او دانستهاند.[18] و به تعبیر امیر المؤمنین(علیه السلام) كلید خزائن الهی در اختیار انسان نهاده شده است.[19]
عالی ترین حكمت موجود در دعا این است كه موجب تقرب به خداست، دعا فرصت مناجات و نجوای بیواسطه و انس با پروردگار عالم است كه در حقیقت برترین امتیاز و ویژگی را دعا داراست. امام صادق(علیه السلام) در حدیثی میفرمایند: شما با هیچ وسیله ای همانند دعا نمی توانید به خدا نزدیك شوید[20]. ایشان در روایت دیگری فرموده اند نزد خدای عزو جل منزلتی است كه فقط با مسألت و دعا میتوان به آن مقام رسید.[21]
گویند تمنایی از دوست بكن سعدی جز دوست نخواهم كرد از دوست تمنایی
___________________
[1] . اشاره است به آیه «فاقم وجهك للدین حنیفا فطره الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله» (روم 30) در روایات بسیاری از این فطرت به توحید و یا اسلام تعبیر شده است، كه میتوانید در این مورد رك: كلینی، محمد بن یعقوب، اصول كافی، تصحیح: علی اكبر غفاری، دار الكتب الاسلامیه، تهران، 1388 ق، جلد 2، صص 12 و 529.
[2] . درباره معنای فطرت رك: مطهری، مرتضی، فطرت، انتشارات صدرا، تهران، 1380، چاپ 13، ص 11، 29، و نیز جوادی آملی، عبدالله، فطرت در قرآن، نشر اسراء قم، 1379، چاپ 2، ص 23، 29.
[3] . و اذا مس النسان ضر دعا ربه منیبا الیه(8 زمر).
فاذا ركبو فی الفلك دعوا الله مخلصین له الدین(65 عنكبوت)
و اذا غشیهم موج كالظلل دعوا الله مخلصین له الدین(32 لقمان)
[4] . صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، موسسه المشر الاسلامی، قم ،1418ق.4-5.
[5] . این رساله در منبع ذیل به چاپ رسیده است: شریعتی ، علی، نیایش، انتشارات الهام، تهران، 1370،چاپ4، ص11-35.
[6] . اشاره است به آیه 77 سوره فرقان«قل ما یعبا بكم ربی لولا دعائكم.»
[7] . ری شهری، محمد، میزان الحكمه، دار الحدیث، بیروت، 1419 ق، چ 2، ج 2، ص 872.
[8] . همان.
[9] . لقمان، 20، الم تروا انّ الله سخر لكم ما فی السموات و ما فی الارض ... و نیز سوره جاثیه آیه 13.
[10] . ابن فهد حلی احمد، عده الداعی و نجاح الساعی، تحقیق، احمد موحدی قمی، مكتبه الوجدانی، قم، بی تا، ص 33.
[11] . همان، ص 14.
[12] . بر اساس آیه«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (ذاریات 56).
[13] . میزان الحكمه، همان، ص 869.
[14] . همان، ص 882، حدیث 5689.
[15] . سوره غافر، آیه 60.
[16] . سوره اعراف، آیه 55.
[17] . میزان الحكمه، همان، ص 870.
[18] . الطبرسی، حسن بن فضل، مكارم الاخلاق، موسسه الاسلامی، قم، 1414، ج 2، ص 8، حدیث 1980.
[19] . نهج البلاغه، نامه 33.
[20] . میزان الحكمه، همان، ص 872، حدیث 5571.
[21] . همان، ص 869، حدیث 5529.
[=b nazanin]دعا در قرآن(1)
مسائل مهمی كه جزء نیازهای انسان محسوب میشود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویی از فطرت و ضمیر آدمی نشأت میگیرد.
وقتی سیر و سیاحتی به این كره خاكی میكنیم و با ملتهای مختلف و ادیان گوناگون و سنن و رسوم متفاوت آنها روبرو میشویم، میبینیم كه هر كدام برای خود اوراد و اذكار و دعاهای مخصوصی دارند و هیچ جای دنیا را نمییابیم كه مردمش از دعا جدا وبینیاز باشند. حتی آنها كه بت میپرستند در معابدشان با تمام قد به خاك میافتند و دعا میخوانند.
بنابراین دعا جزء نكات جدی و فطری ماست، ولی جای این گفت وگو هست كه چگونه دعا كنیم و در برابر چه كسی دعا نماییم و بالاخره مسیر صحیح دعا كدام است؟
پاسخ به اینها در بحثهای ما روشن خواهد شد. قرآن شریف كه چیزی را فرو گذار نكرده و جامعیت آن بر كسی پوشیده نیست، در تمامی مسائل مربوط به دعا، رهنمودهای بسیار روشن و جالبی را فرموده و در این جا كه محور سخن درباره لزوم و ضرورت دعاست به دو آیه اشاره میشود تا فطرتهای خفته و آشفته در خواب بیدار شوند و بیش از پیش به این مهم بپردازند.
«قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ»[1]؛ بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایی به شما ندارد.
«وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»[2]؛ یعنی پروردگارتان گفته: مرا بخوانید تا اجابتتان كنم كسانی كه از پرستیدن من كبر میورزند به خواری به جهنم وارد خواهند شد.
امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ در تفسیر و تبیین این دو آیه چنین فرموده است: منظور از كلام خداوند كه میفرماید: ان الذین یستكبرون... دعاست كه برترین عبادت دعا میباشد.[3] و از آن گرامی سؤال شد آیا زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا كردن.[4] امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: دعا خواندن، آیا نشنیدهای كه خداوند متعال میفرماید: «قل ما یعبو ابكم...» بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من به شما اعتنایی ندارد.
ادب در دعا
این كه انسان باید بداند چه چیزهایی از پروردگار خویش طلب كند و چه عباراتی را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا میشود.
قرآن و عترت به ما آموختهاند كه چگونه دعا كنیم و چه چیزهایی را جهت سعادت دنیا و آخرت خویش از حضرت حق مسألت نماییم.
در قرآن اغلب آیاتی كه به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است كه اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارك وتعالی طلب كنند.
«رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[5]؛ خدایا در دنیا و آخرت بر ما نیكی عطا كن و ما را از آتش نگه دار.
«رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَكَ»[6]؛ خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان بر تو قرار ده.
«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَهً»[7]؛ خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نكن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه كن.
و دهها آیات دیگر كه همانند آیات فوق، ادب در دعا را به ما میآموزند.
چند چیز نشانگر رعایت ادب در دعا محسوب میشود، كه اینك به مواردی از آنها میپردازیم:
1. بسم الله الرحمن الرحیم؛ رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرماید دعایی كه اولش با بسم الله شروع شود رد نخواهد شد.[8]
2. ثنا و تمجید پروردگار؛ امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: در نوشتههای امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ بود كه قبل از دعا، مدح و ثناء حضرت حق را بگویند.[9]
3. صلوات بر محمد و آل محمد.
4. توسل به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ: امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هر گاه از خداوند تبارك و تعالی تقاضایی داشتی بگو خداوندا از تو میخواهم كه بحق محمد و علی كه نزد تو مقام والایی دارند حاجت مرا برآورده سازی.[10]
5. دعا در حق دیگران
اخلاص در دعا
اخلاص در دعا به خاطر تفاوت درك و شناخت افراد مراتبی دارد. بعضی در این مقام هستند كه انگیزه را از دعا خواندن از مقاصد مادی و دنیوی پاك كنند و با توجه به ثواب و عقاب اعمال و به قصد رسیدن به حور و غلامان و قصرهای آخرت و ترس از عذاب دوزخ دعا میخوانند و به همین علت در كتابهای دعا جستجو میكنند و هر دعایی كه ثواب اخروی بیشتری داشت انتخاب میكنند.
و برخی پا را فراتر نهاده و بدون طمع رفتن به بهشت و یا ترس از آتش جهنم، بلكه فقط جهت برقراری ارتباط با معبود و انس با حضرتش دعا میخوانند كه این گروه از احرار و آزادگانند.
«قل انّ صلاتی و نسكی و محیای و مماتی لله رب العالمین»[11]؛ بگو ای پیامبر همانا نماز و طاعات و كلیه اعمال من و زندگی و مرگ من همه برای خداست، كه پروردگار جهانیان است.
حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ عبادتهای مردم را به سه دسته تقسیم میفرمودند:
انّ قوماً عبدوا الله رغبهً فتلك عباده التجار: گروهی خداوند را به امید بهشت عبادت كردند كه آن عبادت بازرگانان است.
انّ قوماً عبدوا الله رهبهً فتلك عباده العبید: و گروهی خداوند را از ترس جهنم عبادت كردند كه آن عبادت بردگان است.
انّ قوماً عبدوا الله شكراً عباده الاحرار و گروهی خداوند را عبادت كردند از روی شكر و سپاس كه آن عبادت آزادگان است.[12]
قصه همه وصل حور و خلد برین است غایت مقصود ما نه آن و نه این است
شرایط استجابت دعا
در قرآن نكات مهمی دیده میشود كه حكایت از شرایط استجابت میكند (كه خلاصه وار اشاره میشود):
1. معرفت و باور به این كه پروردگار مالك علی الاطلاق است و همه چیز را در دست قدرت خویش دارد و اگر اراده كند پیچیدهترین گرهها را باز میكند. «تَبارَكَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»؛ بزرگ است آن كه سلطنت به كف اوست و او به همه چیز تواناست.[13]
2. دل را مصفّا كردن، حساسیت و عظمت دل نسبت به سایر اعضا بر كسی پوشیده نیست و بیتردید وقتی دل مصفّا شد دعا اثر میبخشد. « أُولئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛ این مردم پایدارندكه خدا بر دلهایشان نور ایمان انگاشته و بروح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده است».[14]
3. استفاده از لقمه حلال؛ شاید بعضی توجه نداشته باشند كه خوردن مال حرام چه اثرات سوء بر وجودشان میگذارد و چگونه راه استجاب دعا را مسدود مینماید؛ « وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ مال یكدیگر را بناحق نخورید و كار را به محاكمه قاضیان نیفكنید كه به وسیله رشوه و زور پارهای اموال مردم را بخورید با این كه شما آگاهی دارید.[15]
4. تضرع و انابه: «ادعوا ربّكم تضرّعاً و خفیهً»؛ پروردگار خویش را با تضرع وزاری و در نهان بخوانید.[16]
انس دایمی با دعا
این نمك نشناسی است كه انسان در مواقع گرفتاری و هجوم مشكلات به درگاه الهی التجاء و انابه كند و همین كه حاجتش برآورده شد و به مرادش رسید دست از دعا و نیایش بردارد و از آن بدتر گاهی ناسپاسی و طغیان كند.
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَهً مِنْهُ نَسِیَ ما كانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ»؛ چون انسان را سختی رسید پروردگار خویش را بخواند و سوی او بازگردد وچون خدا نعمتی از جانب خویش بدو دهد آن سخت را كه سابقاً خدا را به رفع آن میخواند فراموش كند.[17]
طلب مغفرت و رحمت: در تمام قرآن 9 مورد به قهر خداوند، 20 مورد به سخط او، 13 مورد به انتقام حقتعالی اشاره شده، در حالی كه به فضل حضرت پروردگار 107 مورد و به غفران و مغفرت 180 مورد و به رحمت او 352 مرتبه اشاره گردیده است. البته به غیر از 113 باری كه اوّل سورههاو در سوره نمل دو بار قرار گرفته و این همه گواه این حقیقت است كه ای بندگان الهی خود را زیر چتر رحمت خداوند مهربان و رؤف قرار دهید كه خود فرموده است: كتب علی نفسه الرّحمه؛[18] یعنی رحمت را برای خود نوشته و واجب كرده است پس انسان همواره باید طلب مغفرت و رحمت كند، چنان كه از آیات زیادی بر میآید كه به یكی از آنها اشاره میكنیم.
«ربنا فاغفرلنا ذنوبنا و كفّر عنا سیّئاتنا و توفّنا مع الابرار»؛ پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهایمان را بپوشان و مرا با نیكان بمیران.[19]
دعا برای سعادت دنیا و آخرت: « رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[20].
از بعضی آیات شریفه قرآن مثل آیه 193 و 194 از سوره آل عمران و 7 تا 10 سوره مؤمن برداشت میشود كه ضمن داشتن عمل و انجام تكالیف شرعی باید جهت سعادت دنیا و آخرت در درگاه الهی دعا كرد و از حضرت حق خواست كه رفع گرفتاری دنیا و عذاب آخرت را از ما بنماید.
موانع استجابت دعا: اللهم اغفرلی الذنوب التی تجس الدّعاء:
موانع تا نگردانی ز خود دور درون خانه دل نایدت نور
بعضی میگویند ما دعا میكنیم پس چرا مستجاب نمیشود؛ این اشخاص باید علت را در خودشان بیابند و موانع را بر سر راه استجابت دعا بردارند و اینك به بررسی خلاصه موانع استجابت دعا میپردازیم.
_______________________
[1] . فرقان، 77.
[2] . مومن، 60.
[3] . كافی، كلینی، دار الكتب الاسلامیه، ج 2، ص 446.
[4] . بحار الانوار، مجلسی، ج 93، ص 299 و 300.
[5] . بقره، 201.
[6] . بقره، 128.
[7] . آل عمران، 8.
[8] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 315.
[9] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 315.
[10] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 96، ص 22.
[11] . زمر، 2.
[12] . نهج البلاغه، علی ـ علیه السّلام ـ حكم و مواعظ، 237.
[13] . ملك، 1.
[14] . مجادله، 22.
[15] . بقره، 188.
[16] . ق، 33.
[17] . زمر، 8.
[18] . انعام، 12.
[19] . ال عمران، 193.
[20] . بقره، 201.
[=b nazanin]دعا در قرآن(1)
مسائل مهمی كه جزء نیازهای انسان محسوب میشود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویی از فطرت و ضمیر آدمی نشأت میگیرد.
وقتی سیر و سیاحتی به این كره خاكی میكنیم و با ملتهای مختلف و ادیان گوناگون و سنن و رسوم متفاوت آنها روبرو میشویم، میبینیم كه هر كدام برای خود اوراد و اذكار و دعاهای مخصوصی دارند و هیچ جای دنیا را نمییابیم كه مردمش از دعا جدا وبینیاز باشند. حتی آنها كه بت میپرستند در معابدشان با تمام قد به خاك میافتند و دعا میخوانند.
بنابراین دعا جزء نكات جدی و فطری ماست، ولی جای این گفت وگو هست كه چگونه دعا كنیم و در برابر چه كسی دعا نماییم و بالاخره مسیر صحیح دعا كدام است؟
پاسخ به اینها در بحثهای ما روشن خواهد شد. قرآن شریف كه چیزی را فرو گذار نكرده و جامعیت آن بر كسی پوشیده نیست، در تمامی مسائل مربوط به دعا، رهنمودهای بسیار روشن و جالبی را فرموده و در این جا كه محور سخن درباره لزوم و ضرورت دعاست به دو آیه اشاره میشود تا فطرتهای خفته و آشفته در خواب بیدار شوند و بیش از پیش به این مهم بپردازند.
«قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ»[1]؛ بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایی به شما ندارد.
«وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»[2]؛ یعنی پروردگارتان گفته: مرا بخوانید تا اجابتتان كنم كسانی كه از پرستیدن من كبر میورزند به خواری به جهنم وارد خواهند شد.
امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ در تفسیر و تبیین این دو آیه چنین فرموده است: منظور از كلام خداوند كه میفرماید: ان الذین یستكبرون... دعاست كه برترین عبادت دعا میباشد.[3] و از آن گرامی سؤال شد آیا زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا كردن.[4] امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: دعا خواندن، آیا نشنیدهای كه خداوند متعال میفرماید: «قل ما یعبو ابكم...» بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من به شما اعتنایی ندارد.
ادب در دعا
این كه انسان باید بداند چه چیزهایی از پروردگار خویش طلب كند و چه عباراتی را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا میشود.
قرآن و عترت به ما آموختهاند كه چگونه دعا كنیم و چه چیزهایی را جهت سعادت دنیا و آخرت خویش از حضرت حق مسألت نماییم.
در قرآن اغلب آیاتی كه به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است كه اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارك وتعالی طلب كنند.
«رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[5]؛ خدایا در دنیا و آخرت بر ما نیكی عطا كن و ما را از آتش نگه دار.
«رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَكَ»[6]؛ خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان بر تو قرار ده.
«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَهً»[7]؛ خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نكن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه كن.
و دهها آیات دیگر كه همانند آیات فوق، ادب در دعا را به ما میآموزند.
چند چیز نشانگر رعایت ادب در دعا محسوب میشود، كه اینك به مواردی از آنها میپردازیم:
1. بسم الله الرحمن الرحیم؛ رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرماید دعایی كه اولش با بسم الله شروع شود رد نخواهد شد.[8]
2. ثنا و تمجید پروردگار؛ امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: در نوشتههای امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ بود كه قبل از دعا، مدح و ثناء حضرت حق را بگویند.[9]
3. صلوات بر محمد و آل محمد.
4. توسل به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ: امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هر گاه از خداوند تبارك و تعالی تقاضایی داشتی بگو خداوندا از تو میخواهم كه بحق محمد و علی كه نزد تو مقام والایی دارند حاجت مرا برآورده سازی.[10]
5. دعا در حق دیگران
اخلاص در دعا
اخلاص در دعا به خاطر تفاوت درك و شناخت افراد مراتبی دارد. بعضی در این مقام هستند كه انگیزه را از دعا خواندن از مقاصد مادی و دنیوی پاك كنند و با توجه به ثواب و عقاب اعمال و به قصد رسیدن به حور و غلامان و قصرهای آخرت و ترس از عذاب دوزخ دعا میخوانند و به همین علت در كتابهای دعا جستجو میكنند و هر دعایی كه ثواب اخروی بیشتری داشت انتخاب میكنند.
و برخی پا را فراتر نهاده و بدون طمع رفتن به بهشت و یا ترس از آتش جهنم، بلكه فقط جهت برقراری ارتباط با معبود و انس با حضرتش دعا میخوانند كه این گروه از احرار و آزادگانند.
«قل انّ صلاتی و نسكی و محیای و مماتی لله رب العالمین»[11]؛ بگو ای پیامبر همانا نماز و طاعات و كلیه اعمال من و زندگی و مرگ من همه برای خداست، كه پروردگار جهانیان است.
حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ عبادتهای مردم را به سه دسته تقسیم میفرمودند:
انّ قوماً عبدوا الله رغبهً فتلك عباده التجار: گروهی خداوند را به امید بهشت عبادت كردند كه آن عبادت بازرگانان است.
انّ قوماً عبدوا الله رهبهً فتلك عباده العبید: و گروهی خداوند را از ترس جهنم عبادت كردند كه آن عبادت بردگان است.
انّ قوماً عبدوا الله شكراً عباده الاحرار و گروهی خداوند را عبادت كردند از روی شكر و سپاس كه آن عبادت آزادگان است.[12]
قصه همه وصل حور و خلد برین است غایت مقصود ما نه آن و نه این است
شرایط استجابت دعا
در قرآن نكات مهمی دیده میشود كه حكایت از شرایط استجابت میكند (كه خلاصه وار اشاره میشود):
1. معرفت و باور به این كه پروردگار مالك علی الاطلاق است و همه چیز را در دست قدرت خویش دارد و اگر اراده كند پیچیدهترین گرهها را باز میكند. «تَبارَكَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»؛ بزرگ است آن كه سلطنت به كف اوست و او به همه چیز تواناست.[13]
2. دل را مصفّا كردن، حساسیت و عظمت دل نسبت به سایر اعضا بر كسی پوشیده نیست و بیتردید وقتی دل مصفّا شد دعا اثر میبخشد. « أُولئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛ این مردم پایدارندكه خدا بر دلهایشان نور ایمان انگاشته و بروح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده است».[14]
3. استفاده از لقمه حلال؛ شاید بعضی توجه نداشته باشند كه خوردن مال حرام چه اثرات سوء بر وجودشان میگذارد و چگونه راه استجاب دعا را مسدود مینماید؛ « وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ مال یكدیگر را بناحق نخورید و كار را به محاكمه قاضیان نیفكنید كه به وسیله رشوه و زور پارهای اموال مردم را بخورید با این كه شما آگاهی دارید.[15]
4. تضرع و انابه: «ادعوا ربّكم تضرّعاً و خفیهً»؛ پروردگار خویش را با تضرع وزاری و در نهان بخوانید.[16]
انس دایمی با دعا
این نمك نشناسی است كه انسان در مواقع گرفتاری و هجوم مشكلات به درگاه الهی التجاء و انابه كند و همین كه حاجتش برآورده شد و به مرادش رسید دست از دعا و نیایش بردارد و از آن بدتر گاهی ناسپاسی و طغیان كند.
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَهً مِنْهُ نَسِیَ ما كانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ»؛ چون انسان را سختی رسید پروردگار خویش را بخواند و سوی او بازگردد وچون خدا نعمتی از جانب خویش بدو دهد آن سخت را كه سابقاً خدا را به رفع آن میخواند فراموش كند.[17]
طلب مغفرت و رحمت: در تمام قرآن 9 مورد به قهر خداوند، 20 مورد به سخط او، 13 مورد به انتقام حقتعالی اشاره شده، در حالی كه به فضل حضرت پروردگار 107 مورد و به غفران و مغفرت 180 مورد و به رحمت او 352 مرتبه اشاره گردیده است. البته به غیر از 113 باری كه اوّل سورههاو در سوره نمل دو بار قرار گرفته و این همه گواه این حقیقت است كه ای بندگان الهی خود را زیر چتر رحمت خداوند مهربان و رؤف قرار دهید كه خود فرموده است: كتب علی نفسه الرّحمه؛[18] یعنی رحمت را برای خود نوشته و واجب كرده است پس انسان همواره باید طلب مغفرت و رحمت كند، چنان كه از آیات زیادی بر میآید كه به یكی از آنها اشاره میكنیم.
«ربنا فاغفرلنا ذنوبنا و كفّر عنا سیّئاتنا و توفّنا مع الابرار»؛ پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهایمان را بپوشان و مرا با نیكان بمیران.[19]
دعا برای سعادت دنیا و آخرت: « رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[20].
از بعضی آیات شریفه قرآن مثل آیه 193 و 194 از سوره آل عمران و 7 تا 10 سوره مؤمن برداشت میشود كه ضمن داشتن عمل و انجام تكالیف شرعی باید جهت سعادت دنیا و آخرت در درگاه الهی دعا كرد و از حضرت حق خواست كه رفع گرفتاری دنیا و عذاب آخرت را از ما بنماید.
موانع استجابت دعا: اللهم اغفرلی الذنوب التی تجس الدّعاء:
موانع تا نگردانی ز خود دور درون خانه دل نایدت نور
بعضی میگویند ما دعا میكنیم پس چرا مستجاب نمیشود؛ این اشخاص باید علت را در خودشان بیابند و موانع را بر سر راه استجابت دعا بردارند و اینك به بررسی خلاصه موانع استجابت دعا میپردازیم.
_______________________
[1] . فرقان، 77.
[2] . مومن، 60.
[3] . كافی، كلینی، دار الكتب الاسلامیه، ج 2، ص 446.
[4] . بحار الانوار، مجلسی، ج 93، ص 299 و 300.
[5] . بقره، 201.
[6] . بقره، 128.
[7] . آل عمران، 8.
[8] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 315.
[9] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 315.
[10] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 96، ص 22.
[11] . زمر، 2.
[12] . نهج البلاغه، علی ـ علیه السّلام ـ حكم و مواعظ، 237.
[13] . ملك، 1.
[14] . مجادله، 22.
[15] . بقره، 188.
[16] . ق، 33.
[17] . زمر، 8.
[18] . انعام، 12.
[19] . ال عمران، 193.
[20] . بقره، 201.
دعا در قرآن(2)
1. ظلم: تا مادامی كه شخص گنهكار توبه واقعی نكند و از عمل زشت خویش نادم و پشیمان نباشد دعایش محجوب میماند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرماید: «بیت الغناء لا تؤمن العجیعه و لا تجاب فیه الدّعوه و لا یدخلُهُ الملك»[1]؛ خانهای كه كانون غنا باشد، ایمنی از فجایع و حوادث تلخ ندارد، دعا در آن مستجاب نمیشود، فرشتگان در آن داخل نمیشوند.
2. ظلم و حق الناس: مهمترین راه استجابت دعا برطرف كردن ذمّه خود از حقوق مردم است زیرا اگر حقی از حقوق مالی یا آبرویی مردم به گردن ما باشد هر چه هم دعا با سوز و گداز باشد مورد اجابت واقع نمیشود. خداوند تبارك و تعالی به حضرت عیسی بن مریم ـ علیه السّلام ـ وحی فرستاد كه به بنی اسرائیل بگو:
«انی غیر مستجیبٌ لاحدٍ منكم دعوهً و لاحدٍ من خلقی قبله مظلمهٌ»؛ به تحقیق دعای احدی از شما را مستجاب نمیكنم در آن هنگام كه مظلمه و حقی از بندگانم را بر گردن داشته باشید.
3. با حكمت الهی منافات داشته باشد: خیلی چیزهاست كه مورد علاقه انسان است و فكر میكند كه اگر دعا كند به آن میرسد در حالی كه حكمت بالغه الهی خلاف آن را مصلحت میداند و چه بسا ما خیال میكنیم مصلحت ما در آن است و لذا گاهی زبان به شكوه و اعتراض باز میكنیم!
«وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛[2] شاید چیزی را كه مكروه دارید كه برای شما خوب است و شاید چیزی را دوست دارید كه برای شما بد است خدا میداند و شما نمیدانید.
4. چیز غیر ممكن خواستن: امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ میفرماید: «یا صاحب الدعا لا تسأل ما لا یكون و لا یحلّ»[3]؛ ای كسی كه دعا میكنی هیچ گاه چیز غیر ممكن و چیزی كه حلال نیست از خداوند تبارك و تعالی طلب مكن.
دعا برای نسلی پاك
هر مرد و زنی كه با هم زندگی مشترك تشكیل میدهند به طور طبیعی خواهان نسلی صالح و سالم هستند و این نیاز به دعا و مطالبه از جانب فضل پروردگار دارد.
قرآن و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ در این زمینه به آموزش دادهاند كه از برای نسلی پاك باید دعا كرد و خاضعانه و عاجزانه از درگاه احدیت تقاضای اولاد صالح را نمود.
«هُنالِكَ دَعا زَكَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنَّكَ سَمِیعُ الدُّعاءِ»؛ در این هنگام زكریا پروردگار خویش را بخواند، گفت: پروردگارا مرا از جانب خویش فرزندی پاكیزه بخش كه تو شنوای دعائی.
دعا برای پدر و مادر
پدر و مادر چه در قید حیات باشند و یا از دنیا رفته باشند از فرزندان خود توقع توجه و عنایت به خود دارند. به خصوص وقتی در عالم برزخ قرار میگیرند و دستشان از دنیا كوتاه میگردد، نیازمند به دعا و خیرات فرزندان هستند. بلی دو ركعت نمازی كه اولاد برای پدر و مادر میخواند و یا چند آیهای كه تلاوت میكند در آن عالم روحشان شاد و متعالی میشود.
«رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ»[4]؛ پروردگارا روزی كه حساب بپا میشود من و پدر و مادرم را با همه مؤمنان بیامرز.
پس به بیان قرآن بعد از طلب مغفرت برای خویش باید برای پدر و مادر دعا كرد و چه بسا فرزندانی كه به خاطر فراموش كردن پدر و مادر حتی بعد از فوت آنها گرفتار نفرین شان در عالم برزخ شدهاند.
دعا برای سلامت نفس
گر چه اصلاح نفس و پاكیزه كردن جان صرفاً با دعا و نیایش انجام نمیگیرد، ولی نقش دعا و طلب توفیق از جانب پروردگار نقش اوّل را دارد و تا امدادهای غیبی نباشد كسی موفق به تزكیه نفس نخواهد شد.
خداوند تبارك و تعالی وقتی داستان حضرت یوسف ـ علیه السّلام ـ را نقل میكند میفرماید: « لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الُْمخْلَصِینَ»[5]؛ یوسف اگر برهان پروردگار خویش را ندیده بود رو بدو (زلیخا) كرده بود، چنین شد تا گناه و بدكاری از او دور كنیم كه وی از بندگان خالص ما بود. آری باید از پروردگار تمنّا كرد تا دل وجان ما را از لغزشها حفظ كند.
طلب توفیق در برپایی عبادات
«الَّذِینَ یَذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛[6] كسانی كه خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده یاد كنند و در خلقت آسمانها و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا اینها را بیهوده نیافریدهای. پاكی پس ما را از عذاب جهنم نگهدار.
به عبارت دیگر دعا سیم رابطه بین عمل و خداوند است و تا این اتصال برقرار نگردد عمل بالا نمیرود.
پیامبر عظیم الشأن ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمود: «عمل البرّ كلّه نصف العباده و لدّعاء نصف» یعنی مجموعه كار پسندیده نیمی از عبادت محسوب میشود و نیم دیگر را دعا تشكیل میدهد. به احتمال زیاد منظور آن حضرت از بیان این مطلب آن است كه عبادت از هر نوعش كه باشد باید همراه با دعا و طلب توفیق از درگاه خداوند باشد كه در غیر این صورت آن عمل و عبادت ناقص و كارساز نخواهد بود.[7]
___________
[1] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 329.
[2] . بقره، 216.
[3] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 73، ص 374.
[4] . ابراهیم، 41.
[5] . یوسف، 24.
[6] . آل عمران، 191.
[7] . تلخیص از كتاب دعا در قرآن نوشته آقای سید كاظم ارفع، نشر فیض كاشانی.
دعا در روایات(1)
فضیلت دعا
1. عن امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ: احب الاعمال الی الله - عزوجل - فی الارض الدعاء. (كافی، ج 2، ص 467) امیر مؤمنان ـ علیه السّلام ـ فرمودند: محبوبترین عمل نزد خداوند متعال در روی زمین، دعاست.
2. عن النبی ـ صلّی الله علیه و آله ـ: الدعاء مخ العبادت ولا یهلك مع الدعاء احد.(بحارالانوار، ج 90، ص 300)
پیامبر اسلام فرمودند: دعا مغز عبادت است و كسی كه اهل دعاست نابود نمیشود.
3. حنان بن سدیر عن ابیه قال: قلت لابی جعفر ای العباده افضل، فقال ما من شیء افضل عندالله - عزوجل - من ان یسئل و یطلب مما عنده. (وسایل الشیعه، ج 7، ص 30)
حنان گوید پدرم گفت: از امام باقر ـ علیه السّلام ـ پرسیدم بهترین عبادت كدام است، فرمودند هیچ چیز نزد خداوند از درخواست و طلب آنچه كه نزد خداوند است، بهتر نیست.
فواید دعا
1. عن الكاظم ـ علیه السّلام ـ: علیكم بالدعاء فان الدعا لله و طلب الی الله یرد البلاء و قد قدر و قضی. (كافی، ج2، ص 470) امام كاظم ـ علیه السّلام ـ فرمودند: دعا كنید چرا كه دعا و درخواست از خداوند بلا را دفع میكند در حالیكه بلا مقدر و حتمی شده است.
2. عن الصادق ـ علیه السّلام ـ قال ان عندالله - عزوجل - منزله لا تنال الا بمساله. (كافی، ج 2، ص 466)
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: نزد خداوند متعال مقام و منزلتی است كه فقط با دعا میتوان به آن رسید.
3. علاء بن كامل قال: قال لی ابوعبدالله ـ علیه السّلام ـ علیك بدعاء فانه شفاء من كل داء.
(كافی، ج 2، ص 470). امام صادق ـ علیه السّلام ـ: دعا كن كه دعا شفای هر دردی است.
آداب دعا
1. قال ابوعبدالله ـ علیه السّلام ـ: من كانت له الی الله ـ عزوجل ـ حاجه فلیبدع بالصلاه علی محمد و آله ثم یسال حاجته ثم یختم بالصلاه علی محمد و آل محمد فان الله - عزوجل - اكرم من ان یقبل الطرفین و یدع الوسط.(كافی، ج 2، ص 494). امام صادق ـ علیه السّلام ـ: هر كس حاجتی به درگاه خداوند دارد اول با صلوات بر پیامبر و آلش شروع كند سپس حاجت بخواهد و در پایان دعا را با صلوات ختم كند چرا كه خداوند متعال كریمتر از آن است كه دو طرف دعا را قبول كند و وسط را نپذیرد.
2. قال امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ: یا صاحب الدعا لا تسئل ما لایكون ولایحل. (بحارالانوار، ج 90، ص 324)
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ: ای دعا كننده چیزهایی را كه نشدنی است و حلال نیست از خداوند طلب نكن.
3. عن جعفر بن محمد قال: اذا اراد احدكم ان یستجاب له فلیطیب كسبه و لیخرج من مظالم الناس و ان الله لا یرفع الیه دعاء عبد و فی بطنه حرام او عنده مظلمه لاحدٍ من خلقه.(بحارالانوار، ج 90، ص 331)
امام صادق ـ علیه السّلام ـ: وقتی كسی از شما خواست دعایش اجابت شود باید درآمدش حلال باشد و حق الناس بر عهدهاش نباشد. دعای بندهای كه در شكمش لقمه حرام باشد یا بر عهدهاش حق الناس باشد به سوی خداوند بالا نمیرود.
4. قال رسول الله: لا یرد دعاء اوله بسم الله الرحمن الرحیم. (بحارالانوار، ج 90، ص 313)
دعایی كه با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شود، رد نمیشود.
مكان دعا
1. و روی عن الرضا ـ علیه السّلام ـ قال: ما وقف احد تبلك الجبال - مشیرا الی المواقف الشریفه من مكه و نواحیها - الّا استجیب له.(بحارالانوار، ج 96، ص 261) امام رضا ـ علیه السّلام ـ در حالیكه اشاره به مكه و اطراف آن میكرد فرمود: هر كس در آن كوهها توقف كند - و دعا كند - دعایش مستجاب میشود.
2. عن الصادق ـ علیه السّلام ـ: ان لله تعالی بقاع یستجاب فیها الدعاء فتلك البقعه من تلك البقاع.
(عده الداعی، ص 57) امام صادق ـ علیه السّلام ـ: خداوند مكانهایی دارد كه در آنها دعا مستجاب است و حرم امام حسین از آن مكانها است.
زمان دعا
1. عن الصادق ـ علیه السّلام ـ: یستجاب الدعاء فی اربعه مواطن، فی الوتر و بعد الفجر و بعد الظهر و بعد المغرب (كافی، ج 2، ص 477) امام صادق ـ علیه السّلام ـ: دعا در چهار وقت به اجابت میرسد: آخر شب (قبل از اذان صبح)، بعد از اذان صبح، بعد از نماز ظهر و بعد از مغرب.
2. عن ابی عبدالله قال: من تقدم فی الدعاء استجیب له اذا نزل به البلاء و قالت الملائكه صوت معروف ولم یحجب عن السماء و من لم یتقدم فی الدعاء لم یستجب له اذا نزل به البلاء و قالت الملائكه ان ذالصوت لا تعرفُه.(كافی، ج 2، ص 472) كسی كه قبل از بلا دعا كند هنگام بلا دعایش مستجاب میشود و ملائكه گویند صدای این شخص آشناست و دعا به آسمان میرود و كسی كه قبل از بلا دعا نكند هنگام نزول بلا، دعایش مستجاب نمیشود و ملائكه گویند صدای این شخص را نمیشناسیم.
الهام شدن دعا
1. قال ابوعبدالله: هل تعرفون طول البلاء من قصره، قلنا: لا، قال: اذا الهم احدكم الدعاء عند البلاء فاعلم ان البلاء قصیر.(كافی، ج 2، ص 471). امام صادق ـ علیه السّلام ـ: آیا بلای طولانی مدت را از بلای كوتاه مدت تشخیص میدهید؟ گفتیم: نه، فرمود: وقتی هنگام دعا بر كسی الهام شد دعا كند، بداند كه بلا كوتاه مدت است.
2. قال ابوالحسن موسی ـ علیه السّلام ـ: ما من بلاء ینزل علی عبد مؤمن فیلهمه الله - عزوجل - الدعاء الاكان كشف ذلك البلاء و شیكا و ما من بلاء ینزل علی عبد مؤمن فیمسك عن الدعاء الا كان ذلك البلاء طویلا.(كافی، ج 2، ص 471). امام كاظم ـ علیه السّلام ـ: وقتی بر مؤمنی بلا نازل میشود و بعد خداوند دعا كردن را بر او الهام میكند، نشان دهنده برطرف شدن بلاست و هنگامی كه بلا بر مؤمن نازل شود و از دعا خودداری كند، نشانه طولانی بودن بلاست.
دعا برای دیگران
1. عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ قال: دعاء المرء لاخیه بظهر الغیب یدر الرزق و یدفع المكروه.(كافی، ج 2، ص 507)
امام صادق ـ علیه السّلام ـ: پشت سر دیگران دعا كردن باعث جلب روزی و از بین رفتن ناگواریها میشود.
2. قال ابوجعفر ـ علیه السّلام ـ: اسرع الدعا نجحا للاجابت، دعاء الاخ لاخیه بظهر الغیب یبدا بالدعاء لاخیه فیقول له ملك موكل به آمین ولك مثلاه.(كافی، ج 2، ص 507). امام صادق: سریعترین دعا برای اجابت دعا برای برادر دینی است كه هم دعا پشت سر او باشد و هم اول برای او دعا كند. در این صورت ملك موكل به این دعا آمین گوید و به دعا كننده گوید برای تو دو برابرش باد.
دعای دسته جمعی:
1. عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ: كان ابی اذا حزنه امر جمع النساء و الصبیان ثم دعا و امنوا.(كافی، ج 2، ص 487). امام صادق ـ علیه السّلام ـ: پدرم وقتی از پیشآمدی محزون میشد، زنها و بچهها را جمع میكرد سپس دعا میفرمود و آنان آمین میگفتند.
2. عن ابی عبدالله قال: ما اجتمع اربعه رهط قط علی امر واحد فدعوا الله الاتفرقوا عن اجابه. (كافی، ج 2، ص 487). امام صادق ـ علیه السّلام ـ: وقتی چهار نفر جمع شوند و در مورد یك چیز دعا كنند قبل از پراكنده شدن دعایشان مستجاب میشود.
اجابت همراه دعا
1. عن علی ـ علیه السّلام ـ: ما كان الله لیفتح باب الدعاء و یغلق علیه باب الاجابه. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 27)
امام علی ـ علیه السّلام ـ: نمیشود كه خداوند در دعا را باز كند اما در اجابت را ببندد.
2. قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ: ما فتح الله - عزوجل - لعبد باب مساله فخزن عنه باب الاجابه. (مستدرك الوسایل، ج 5، ص 161) خداوند در دعا را بر بندهای باز نمیكند. مگر اینكه در اجابت را باز كرده باشد.
درخواست همه حوائج
1. فی الحدیث القدسی: یا موسی سلنی كل ما تحتاج الیه حتی علف شاتك و ملح عجینك.(بحارالانوار، ج 90، ص 303). در حدیث قدسی آمده است خداوند فرمود: ای موسی هرچه احتیاج داری از من بخواه حتی علف گوسفندانت و نمك طعامت.
2. سمعت ابا عبدالله یقول: علیكم بالدعاء فانكم لاتقربون بمثله ولا تتركوا صغیره لصغرها ان تدعوا بها انّ صاحب الصغار هو الصاحب الكبار. (كافی، ج 2، ص 467). امام صادق ـ علیه السّلام ـ: دعا كنید چرا كه هیچ چیز همچون دعا شما را به خدا نزدیك نمیكند طلب و حاجتهای كوچك را به خاطر كوچكیشان ترك نكنید چرا كه برآورنده حاجتهای كوچك همان خداوند است كه برآورنده حاجتهای بزرگ است.
كسانیكه دعایشان مستجاب میشود.
1. عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ قال: كان ابی یقول: خمس دعوات لا یحجبن ان الرب تبارك و تعالی، دعوه الامام المقسط و دعوه المظلوم و دعوه الولد الصالح لوالدیه و دعوه الوالد الصالح لولده و دعوه المومن لاخیه بظهر الغیب. (كافی، ج 2، ص 509) امام باقر ـ علیه السّلام ـ: دعای پنج نفر اجابت میشود؛ دعای پیشوای عادل، دعای مظلوم، دعای فرزند صالح در حق والدین، دعای پدر صالح در حق فرزند و دعای مومن پشت سر برادرش.
2. اباعبدالله یقول: ثلاثه دعوتهم مستجابه: الحاج ... و الغازی و المریض.(كافی، ج 2، ص 502)
امام صادق ـ علیه السّلام ـ: دعای سه تن مستجاب است؛ حاجی (حج گذار)، جنگجو(رزمنده)و مریض.
كسانی كه كسانی كه دعایشان مستجاب نمیشود
1. عن ابی عبدالله قال: اربعه لا تستجاب لهم دعوه: رجل جالس فی بیته یقول:الهم ارزقنی ...، رجل كانت له امراه فدعا علیها، و رجل كان له مال فافسده فیقول الهم ارزقنی و رجل كان له مال فادانه بغیر بینه.
دعا در روایات(2)
(كافی، ج 2، ص 511) امام صادق ـ علیه السّلام ـ: چهار كس دعایشان مستجاب نمیشود؛ مردی كه در خانه بنشیند و دعا كند خدایا روزی مرا برسان، مردی كه زن داشته باشد و به ضررش دعا كند، و مردی كه مالش را از بین ببرد و درخواست روزی كند، و مردی كه مالی را قرض بدهد بدون شاهد.
موانع اجابت دعا
1. عن اباجعفر ـ علیه السّلام ـ قال: ان العبد یسال الله الحاجه فیكون من شأنه قضاءها الی اجل قریب او إلی وقت بطیء فیذنب العبد ذنباً فیقول الله تعالی للملك لا تقض حاجته و احرمه ایاه فانه تعرض لسخطی و استوجب الحرمان منّی. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 144). امام باقر ـ علیه السّلام ـ: گاهی بنده از خداوند حاجتی را درخواست میكند كه شایسته استجابت است حال به زودی یا در مدت طولانی سپس این بنده گناهی را مرتكب میشود، خداوند به ملائكه میفرماید حاجتش را برآورده نكنید و او را محروم كنید چرا كه باعث خشم من و محرومیت از فضل من شد.
2. عن امیرالمومنین ـ علیه السّلام ـ قال: ان الله تبارك و تعالی اوحی الی المسیح عیسی بن مریم قل للملأ من بنی اسرئیل:... انی غیر مستجیب لاحد منكم دعوه ولاحد من خلقی قبله مظلمه. (مستدرك الوسائل ، ج 5، ص 271) امیر المومنین فرمود: خداوند به عیسی وحی كرد كه به بنیاسرائیل بگو: دعای كسی را كه حقالناس بر عهدهاش باشد اجابت نمیكند.
یقین به اجابت دعا
1. عن ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ قال: اذا دعوه فظن ان حاجتك بالباب.(كافی، ج 2، ص 472) امام صادق: وقتی دعا كردی فكر كن حاجتت برآورده شده.
2. عن رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ قال: ادعوا الله و انتم موقنون بالاجابه.(وسائل الشیعه، ج 7، ص 52)
رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ: دعا كنید در حالیكه یقین به اجابت دارید.
دعا با توجه قلبی
1. اباعبدالله ـ علیه السّلام ـ یقول: لایستجیب دعاء بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل بقلبك ثم استیقن بالاجابه. (كافی، ج 2، ص 473). امام صادق ـ علیه السّلام ـ: خداوند دعایی را كه با قلب غافل خوانده شود اجابت نمیكند پس هنگام دعا با دل و جان به درگاه خدا روی آور پس یقین به اجابت داشته باش.
2. ابی عبدالله ـ علیه السّلام ـ قال: قال امیرالمؤمنین لا یقبل الله - عزوجل - دعاء قلب لاه و كان علی ـ علیه السّلام ـ یقول: اذا دعا احدكم للمیت فلایدعو له و قلبه لاه عنه ولاكن لیجتهد له فی الدعاء.(كافی، ج 2، ص 473)
امام صادق ـ علیه السّلام ـ و امیرمومنان فرمود: خداوند دعای دل غافل و بی توجه را قبول نمیكند و آن حضرت میفرمود: وقتی كه برای میتی دعا میكند در حالیكه بیتوجه است دعا نكند و در حال توجه قلبی برای او دعا كند.
سلاح مومن
قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ: الدعاء سلاح المومن و عمود الدین و نور السموات و الارض.(كافی، ج 2، ص 468). رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ: دعاء سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمانها و زمین است.
قال النبی ـ صلّی الله علیه و آله ـ : الا ادلّكم علی سلاح ینجیكم من اعدائكم و یدرّ ارزاقكم، قالوا بلی، قال: تدعون ربكم باللیل و النهار فان سلاح المومن الدعاء. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: آیا میخواهید شما را راهنمایی كنم بر سلاحی كه شما را از دشمنانتان نجات دهد و باعث جلب روزی شود.
گفتند: بلی، فرمود: روز و شب دعا كنید چرا كه سلاح مومن دعاست.
[=b nazanin]دعا در سیره معصومین(ع)
خداوند انسان را با فطرت كمال طلب خلق كرده تا به دنبال كمال مطلق باشد. برای رسیدن به كمال، چراغ عقل به او بخشید و انبیاء و ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ را هدایتگر و الگوی او قرار داد و برای اینكه در رسیدن به كمال خطائی رخ ندهد، به آنان عصمت بخشید، تا گفتار و رفتارشان بدون شبهه وجود خطا و با اطمینان خاطر روشنگر راه كمال باشد.
تنها راه رسیدن به كمال، انجام اطاعت و عبادت خداست و از آنجا كه عقل بشر نمیتواند مستقلاً به ماهیت تمام عبادات و چگونگی انجام آن پی ببرد، ناچار است به معصومین ـ علیهم السّلام ـ رجوع كند و بیكم و كاست شیوه آنان را به كار گیرد و در دعا كردن كه برترین عبادات است، و بهترین راه برقراری ارتباط با خداست، باید روش و سیره معصومین ـ علیهم السّلام ـ به كار گرفته شود. در اینجا به چند نمونه از این روشها اشاره میكنیم:
1. مدح و ثنا قبل از دعا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: وقتی یكی از شما حاجتی طلب میكند، باید اول پروردگار را مدح و ثنا گوید، چرا كه هر كس بخواهد از سلطان درخواستی كند اول بهترین كلماتی را كه میتواند برای زبان جاری میكند (سپس حاجت خود را بیان میكند).[1] روش معصومین در دعا كردن، شروع با مدح الهی بوده است. چنان كه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ دعای معروف كمیل را با ذكر رحمت واسعه و قدرت قاهره خداوند شروع كرده است و امام باقر ـ علیه السّلام ـ در ابتدای دعای سمات خداوند را اینگونه تمجید میكند، خداوندا تو را به اسم اعظمت میخوانم كه اگر برای گشودن درهای بسته آسمان خوانده شود، باز میشوند... و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در دعای پنجم صحیفه میفرماید: ای كسی كه شگفتیهای عظمتت پایان نمیپذیرد...
2. صلوات بر پیامبر و اهلبیت ـ علیهم السّلام ـ : صلوات دعایی است كه همیشه مورد پذیرش حق تعالی قرار میگیرد. پس اگر دعایی همراه با صلوات باشد قطعاً اجابت خواهد شد، زیرا خداوند بزرگتر از آن است كه قسمتی از دعا را اجابت كند و قسمتی را نپذیرد، لذا معصومین ـ علیهم السّلام ـ دعا را همیشه با صلوات بر پیامبر و آل او ختم میكردند. علاوه بر اینكه اكثر مواقع شروع دعا نیز با صلوات بوده است. امیرمؤمنان ـ علیه السّلام ـ دعای كمیل را با صلوات ختم میكند، همچنین مناجات شعبانیه را با صلوات شروع و ختم میكند و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ تمام دعاهای خود در صحیفه سجادیه را با صلوات به پایان برده است.
3. ذكر نعمتهای الهی: ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ وقتی دعا میكردند، به تناسب درخواست خود، نعمتهای خداوند را بر میشمردند، و سپس حاجت خود را اظهار میكردند. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در دعای كمیل نعمتهای معنوی خداوند را اینگونه یادآور میشوند، خدایا چه زشتیهایی كه از من پوشاندی... چه لغزشهایی كه مرا در آن حفظ كردی... و چه تعریف و تمجیدهای زیبایی كه من شایسته آن نبودم در بین مردم رواج دادی. و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در دعای ابوحمزه ثمالی میفرمایند: خدایا میدانم كه آماده برآوردن حاجات امیدوارانی و مراتب حال پریشان خاطرانی.
4. دعا با حال تضرّع: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: خداوند به موسی وحی كرد، وقتی در حضور من ایستادهای همچون شخص محتاج و ذلیل بایست.[2] انسان فقیر به معنای واقعی است چرا كه هر چه دارد از خداست، جان او و تمام نعمتهای ظاهری و باطنی از خداست، لذا انسان باید وقت دعا به معنای واقعی گدایی كند، چنان كه پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ هنگام دعا دستانش را بالا میگرفت، مثل مسكین و بیچارهای كه درخواست غذا میكند.[3] همچنین، امام صادق ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز دستها را بالا میگرفت و دعا میكرد.[4]
5. دعا همراه با جماعت: در دین اسلام به جماعت اهمیت زیادی داده شده است، حتی عبادات فردی مانند نماز، اگر با جماعت باشد ثواب آن چندین برابر میشود، دعا نیز اگر به جماعت برگزار شود، به اجابت نزدیكتر است. برای همین «وقتی برای امام باقر ـ علیه السّلام ـ مشكلی پیش میآید، زنها و بچهها را جمعآوری میكرد و دعا مینمود و بقیه آمین میگفتند».[5]
6. دعا برای همگان: اسلام دینی است كه به همه ابعاد فردی و اجتماعی بشر توجه دارد و كمك به دیگران را وظیفه هر شخصی و حتی شرط مسلمانی میداند. پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: كسی كه صبح برخیزد و به امور مسلمین اهمیت ندهد، مسلمان نیست.[6] امّا خود معصومین ـ علیهم السّلام ـ حتی در خلوت نیز به یاد دیگران بودند. امام رضا ـ علیه السّلام ـ در دعای خود میفرمایند: خداوندا همه مؤمنین در سراسر جهان را ببخش.[7] امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ درباره عبادت مادرش فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ میفرمایند: شبی مادرم تا صبح مشغول عبادت و دعا بود و من میشنیدم كه به همه همسایگان و مسلمانان دعا میكند، اما برای خودش هیچ دعا نكرد. صبح از ایشان علت این امر را پرسیدم و ایشان فرمودند: «الجار ثم الدار، اول همسایه بعد اهل خانه».[8]
7. دعا هنگام شب:تاریكی شب فرصتی است مناسب برای خلوت كردن و راز و نیاز با پروردگار به خصوص نیمههای شب كه عموم مردم در خواب راحت هستند. چنان كه امام سجاد ـ علیه السّلام ـ هنگام شب كه همه چشمها در خواب بودند دعا میفرمودند.[9] و امام باقر ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز شب دعا میكردند.[10]
8. دعا بعد از نماز: نماز معراج روح و ارتباط بنده با خداست و بهترین فرصت برای طلب حاجت در حال ارتباط است. برای همین امام صادق ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز دست به دعا بر میداشتند.[11] امام سجاد ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز ظهر دعا میكردند.[12]
9. دعا در اوقات مقدس: معصومین ـ علیهم السّلام ـ به اوقات مقدسی كه باعث اجابت دعا میشود، اهمیت میدادند و حاجات خود را در آن اوقات به درگاه خداوند عرضه میكردند و اكثر دعاهای وارده از معصومین ـ علیهم السّلام ـ مخصوص به وقت خاصی است. چنان كه امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در ماه مبارك رمضان، بعد از نماز شب دعای ابوحمزه ثمالی را میخواندند.[13] و امام كاظم ـ علیه السّلام ـ روز مبعث دعا میفرمودند.[14] و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ دعای كمیل را نیمه شعبان در حال سجده میخواندند.[15]
_______________________
فهرست منابع:
1. بحار الانوار، 110 جلد، علامه مجلسی، موسسه الوفاء بیروت، لبنان، 1404 قمری.
2. كافی، 8 جلد، شیخ كلینی، دار الكتب الاسلامیه، تهران، 1365 شمسی.
3. مستدرك الوسایل، 18 جلد، محدث نوری، آل البیت قم، 1408 قمری.
4. البلد الامین، ابراهیم بن علی عاملی كفعمی، چ سنگی.
5. جمال الاسبوع، سید علی بن طاووس حلی، انتشارات رضی، قم.
6. اقبال الاعمال، سید علی بن طاووس حلی، دار الكتب الاسلامیه، تهران، 1367 شمسی.
[1] . شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 485.
[2] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 90، ص 313.
[3] . همان، ص 7.
[4] . ابراهیم بن علی بن عاملی كفعمی، البلد الامین، ص 150.
[5] . شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 488.
[6] . شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 163.
[7] . محدث نوری، مستدرك الوسایل، ج 4، ص 451.
[8] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 43، ص 81.
[9] . ابراهیم بن علی عاملی كفعمی، البلد الامین، ص 35.
[10] . همان، ص 47.
[11] . همان، ص 150.
[12] . سید علی بن طاووس حلی، جمال الاسبوع، ص 405.
[13] . سید علی بن طاووس حلی، اقبال الاعمال، ص 67.
[14] . همان، ص 678.
[15] . همان، ص 706.
[=b nazanin]فضیلت دعا (قسمت آخر):Gol:
«و چون بندگانم از تو سراغ مرا میگیرند، بدانند كه من نزدیكم و دعوت دعوتكنندگان را اجابت میكنم، البته در صورتی كه مرا بخوانند. پس باید كه آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند.»(بقره/ 186) در این آیه «هفت نكته دلالت دارد بر اینكه خدای سبحان به استجابت دعا اهتمام و عنایت دارد و از طرفی در این آیه با همهی اختصارش، هفت مرتبه ضمیر متكلم «من»تكرار شده است و آیهای به چنین اسلوب در قرآن منحصر به همین آیه است.»[1] این آیه نشان دهندهی عظمت دعا در نزد خداوند و برتری آن نسبت به سایر عبادات است و به تعبیر پیامبر اكرم «دعا مغز عبادت است.»[2] در كتب روایی احادیث بسیاری در رابطه با فضیلت دعا آمده است و در اكثر آن كتب، فصل مستقلی در رابطه با فضیلت دعا آمده است و ما در این نوشتار به برخی از فضیلتهای دعا اشاره میكنیم:
1-افضل عبادات: از امام باقر ـ علیه السّلام ـ سئوال كردند «برترین عبادات كدام است؟ فرمودند: هیچ چیزی بهتر از درخواست حاجت از خداوند متعال نیست»[3] و «وقتی از آن حضرت سئوال شد كه قرائت قرآن افضل است یا دعای بسیار؟ فرمودند: بسیار دعا كردن برتر است به دلیل آیهی كریمه كه فرمود اگر دعا نكنید، عنایت و توجهی به شما نمیشود. (فرقان/ 77) »[4] و امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «بسیار دعا كنید چرا كه مسلمان برای برآوردن حاجت خویش وسیلهای بهتر از دعا و روی آوردن به خدا و تضرع به سوی او نخواهد یافت. پس چیزی طلب كنید كه خداوند آنرا اجازه داده است و دعوت خداوند را لبیك گویید تا از عذاب الهی نجات یابید و رستگار شوید»[5] و نیز امام باقر ـ علیه السّلام ـ در روایتی در تفسیر آیه «ان ابراهیم لاوّاه حلیم» (114 توبه) فرمودند: اوّاه یعنی زیاد دعا كننده، چنان كه امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیز امیرالمؤمنین را دعاء یعنی زیاد دعا كننده نامیدهاند. [6]
2-كلید رحمت: خداوند مالك حقیقی جهان هستی و روزی دهندهی همهی مخلوقات است. بیشتر نعمتهایی كه به بندگان خود داده است بدون درخواست آنان بوده است اما خزانهی رحمت الهی بیپایان است و بنده هر اندازه قابلیت داشته باشد از رحمت خداوند به همان اندازهی تواند استفاده كند و به فرمودهی حضرت علی ـ علیه السّلام ـ «كلید این رحمت الهی دعاست.»[7] كه اگر با شرایط به جا آورده شود باعث جلب رضایت خداوند و در نتیجه استفادهی بیشتر و بهتر از نعمتهای الهی میشود. و به فرموده امام صادق ـ علیه السّلام ـ فقط با دعا میتوان به آنچه كه نزد خداست نائل شد.[8]
3-نور آسمان و زمین: پیامبر اسلام میفرمایند: «دعا نور آسمانها و زمین است.»[9]
4-محبوبترین عمل نزد خداوند: امیرمومنان میفرمایند: «محبوبترین عمل نزد خداوند در روی زمین دعاست.»[10] چرا كه خداوند مشتاق بندگان خویش است و به خاطر همین اشتیاق دوست دارد بندهاش را در حال مناجات و راز و نیاز با خود ببیند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «خداوند حاجت و درخواست شما را میداند اما دوست دارد بندهاش حاجت خود را به او بگوید.»[11] و در جای دیگر میفرمایند: «خداوند روزی مومنین را از محلی كه تصورش را نمیكند به او میرساند به خاطر اینكه وقتی بنده محل رزق خود را نداند بسیار دعا میكند.»[12]
حتی برخی مواقع به خاطر علاقه به مناجات بندگان مومن خویش، برآوردن حاجت آنان را به تاخیر میاندازد. تا صدای او را هر چه بیشتر بشنود. امام باقر ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «خداوند اجابت دعای مومن را به تاخیر میاندازد به خاطر اینكه مشتاق شنیدن صدای اوست و میگوید صدایی است كه شنیدنش را دوست دارم و دعای منافق را هر چه زودتر اجابت میكند و میفرماید: صدایی است كه از شنیدن آن بیزارم.»[13]
5-سلاح مومن: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند: «سلاح مومن دعاست.» [14]یعنی مومن در زندگی خود هیچگاه دچار اضطراب نمیشود چراكه ارتباط او با خداوند محكم است و وسیلهی این ارتباط دعاست كه میتواند با آن هر مشكلی را از سر راه خود بردارد. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توصیف این سلاح مخصوص مومن میفرمایند: «دعا از نیزه تیزتر و برندهتر است.»[15] چنان كه پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: اگر خدا را آن چنان كه شایسته است میشناختید، دعای شما كوهها را جابجا میكرد.[16]
6-شفای دردها: امام صادق ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «شما را سفارش به دعا میكنم چرا كه دعا شفای همهی دردهاست[17]» اگر دعا با شرایط و آدابش به جا آورده شود و هنگام دعا امید انسان فقط به خدا باشد نه چیز دیگر، هیچ درخواستی بدون پاسخ نخواهد ماند چنانكه بارها دیده شده بیماران لاعلاج شفا پیدا كردهاند به خاطر اینكه اطرافیان او وقتی از همه جا ناامید شدند با تمام وجود رو به سوی خدا میآورند و تنها او را میخوانند و چنین دعایی، قطعاً مستجاب میشود.
7-چراغ تاریكیها: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ میفرمایند: «دعا چراغ تاریكیهاست.»[18]
و بالاترین فضیلت این است كه خداوند متعال دعا را مستجاب میكند به این مفهوم كه همین دعا محقق شود، استجابت نیز خواهد آمد، زیرا خداوند متعال در آیه «ادعونی استجب لكم»[19] و «اجیب دعوه الداع اذا دعان»[20] هیچ شرطی برای استجابت قرار نداده است، بلكه تنها شرط آن تحقق دعای واقعی است. و چه فضیلتی بالاتر از این كه خداوند بلافاصله و بدون قید و شرط پاسخ دعا كننده را بدهد.[21]
آنچه باقی میماند این است كه این همه فضیلت برای چیست؟ و حاجت خواستن از خدا و یا سخن گفتن خاضعانه با او چه نكته پنهانی دارد كه این ارزشها را در پی خود آورده است؟
توجه به حالات دعای انسان كه در قرآن ذكر شده است ما را به این نكته رهنمون میشود. در آیه 8 سوره زمر و 62 سوره نمل، و 65 از سوره عنكبوت، بیان میكند كه آدمی در حالت گرفتاری و شداید و یا در سفر دریایی، خدا را میخواند و این دعا خالصانه است. در روایتی از امام صادق نیز امید كسی كه در دریا به تخته پارهای آویزان است به تصویر كشیده شده است.[22] این آیات ضمن بیان فطری بودن باور به خداوند این نكته را نیز به منصه ظهور میرسانند كه خالصترین دعا در حالتی صورت میبندد كه دست انسان از همهی اسباب عادی كوتاه باشد و تنها عامل موثر را خدا بداند ـ انقطاع از ماسوا و اتصال به حق تعالی ـ و این دعا، دعایی است كه در روایتی از امام صادق علیه السلام اجابت آن ضمانت شده است.[23]
به همین دلیل است كه در روایات، توصیه شده كه حتی بند كفش پاره شده و نمك غذا را از خدا طلب كنید.[24] زیرا كسی كه تا این حد، خود و بلكه تمام ماسوا را ناتوان میبیند كه توانایی تهیه نمكی برای غذا را بدون عنایت الهی ندارند به حقیقت توحید افعالی رسیده است و هیچ موثری را بجز خدا در نمییابد و باور دارد كه لاموثر فی الوجود الا الله، و این مقام، مقام اعتراف به فقر ذاتی آدمی واقرار به غنای مطلق حق تعالی است كه یا ایها الناس انتم الفقراï؛€ الی الله و الله هو الغنی الحمید (فاطر 15) و به همین جهت است كه اگر دعای انسان نباشد خداوند به او اعتنایی نمیكند (فرقان/ 77). امام صادق ـ علیه السّلام ـ در حدیثی برای توضیح مفهوم استكبار از عبادت، عبادت را به دعا تفسیر كردهاند[25]و نتیجه آنكه، كسانی كه دعا نكنند داخل جهنم خواهند شد، و با توضیحات قبل روشن میشود كه كسی كه دعا نمیكند در واقع برای غیر خدا، استقلال را به رسمیت میشناسد و این چیزی به جز شرك در ربوبیت نیست و لذا در روایتی دیگر پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمایند كسی كه به مخلوقات اعتصام بورزد خداوند دعای او را مستجاب نمیكند و بلكه تاثیر اسباب را نیز از بین میبرد.[26]
از آن چه آمد، چرایی فضیلت دعا آشكار شد، و با این وصف میتوان درك كرد كه چرا دعا مخ و جانمایهی عبادت است. عبادت پرستش است و اوج پرستش به اوج نیاز است و اوج نیاز در دعای خالص تجلی میكند.
ان شاءالله مفید واقع گردد
موفق و موید باشید:Gol:
_____________
[1] . علامه طباطبایی، ترجمهی المیزان، ج 2، ص 44.
[2] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 300.
[3] . شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 30.
[4] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 81، ص 223.
[5] . شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 31.
[6] . ابن فهد حلی، عده الداعی و نجاح الساعی، تحقیق: احمد موحدی قمی، مكتبه الوجدانی، قم، بیتا، ص 33.
[7] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 300.
[8] . المیزان، ج 2، ص 41.
[9] . شیح كلینی، كافی، ج 2، ص 468.
[10] . همان، ص 467.
[11] . همان، ص 476.
[12] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 290.
[13] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 296.
[14] . شیح صدوق، ثواب الاعمال، ص 26.
[15] . شیح كلینی، كافی، ج 2، ص 469.
[16] . المیزان، ج 2، ص 42.
[17] . همان، ج 2، ص 470.
[18] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 300.
[19] . مؤمن، 60.
[20] . بقره، 186.
[21] . ر.ك: المیزان، ج 7، ص 87 ـ 88؛ علامه طباطبایی در ذیل آیه 186 سوره بقره این نكته را به خوبی تشریح كردهاند: المیزان، ج 1، ص 30 ـ 40.
[22] . صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، به تصحیح علی اكبر غفاری، موسسه النشر الاسلامی، قم، 1418 ق. چاپ چهارم. ص 4.5.
[23] . ری شهری محمد، میزان الحكمه، دار الحدیث، بیروت، 1419. چاپ سوم، ج 2- ص 882.
[24] . همان، ص 872.
[25] . همان، ص 868.
[26] . همان ص 884.
[=b nazanin]