جمع بندی آیاخالق دودنیای خیروشرفقط یک خداست ویااین دو،حاصل خلقت یک آفریدگاراند..؟

ـ عقیده ثنویت
بشر از دير باز پديده‏ هاى جهان را به دو قطب «خوب» و «بد» تقسيم مى‏ كرده است. نور، باران، خورشيد، زمين و بسيارى از چيزهاى ديگر را در قطب خيرها و خوب ها به شمار مى‏ آورده؛ و تاريكى، خشكسالى، سيل، زلزله، بيمارى، درندگى و گزندگى را در صف بدها و شرور جاى مى‏ داده است. البته در اين دسته ‏بندى، بشر، خودش را مقياس و محور تشخيص قرار مى‏ داده است، يعنى هر چه را كه براى خويش سودمند مى‏ يافته «خوب» مى‏ دانسته و هر چه را كه براى خويش زيانمند مى‏ ديده «بد» مى‏ ناميده است.
براى انسان هاى پيشين اين انديشه پيدا شده است كه آيا بدها و شرها را همان كسى مى ‏آفريد كه خوب ها و خيرها را پديد آورده است؟ آيا خالق نيك و بد يكى است، يا جهان دو مبدأ و دو آفريننده دارد.؟
گروهى چنين حساب كردند كه آفريننده، خودش يا خوب است و نيكخواه، و يا بد است و بدخواه. اگر خوب باشد بدها را نمى‏ آفريند، و اگر بد باشد خوب ها و خيرها را ايجاد نمى‏ كند. از اين استدلال، چنين نتيجه گرفته شد كه جهان دو مبدأ و دو آفريدگار دارد.(8) چنین اندیشه ای خاستگاه عقیده ثنویت شد.
ثنویت در لغت به معنای دوگانگی و در اصطلاح به معنای دو خدایی است. این اصطلاح به عقاید گروهی اشاره دارد که معتقدند عالم دو آفریننده دارد؛ یکی نور (و یا به تعبیری یزدان) که آفریدگار خیر و خوبی است و دیگری ظلمت (و یا به تعبیری اهریمن) که آفریدگار شر و بدی است.(9)
قابل ذکر است که در طول تاریخ، گروه های مختلفی به دو خدائی قایل شده اند و در آثار اندیشمندان اسلامی نام برخی از این گروه ها ذکر شده است. اغلب این گروه ها تحت عنوان «ثنویه» قرار می گیرند اما درباره برخی دیگر مانند مجوس، میان دانشمندان مسلمان اختلاف نظر است که آیا گروهی در عرض ثنویه اند یا جزوی از آنند.(10)
در نوشتار حاضر به اندیشه ثنویه پرداخته می شود و همان طور که عرض شد منظور از ثنویه را کسانی می دانیم که قایل به دو خالق مستقل و ازلی و در عرض هم، برای جهان هستند.
آن چه باعث شد ثنویه به دیدگاه دو خدایی قایل شوند وجود خیر و وجود شر در جهان پیرامون بود. آن ها معتقد بودند هم خیر در جهان وجود دارد و هم شر و از آن جا که هر موجودی نیازمند فاعل و خالق است پس هم شر و هم خیر دارای فاعلند و چون خیر و شر در تضاد با هم هستند باید فاعل های این ها نیز متعدد باشند زیرا فاعل خیر نمی تواند شر بیافریند و نیز فاعل شر نمی تواند خیر بیافریند.(11)
مبدا خیر همان خداوند بزرگ است و مبدا شر قدرت بزرگی است که در اصل خلقت با خداوند شریک و در نوع خلقت از خداوند متمایز است و در واقع با خداوند به رقابت می پردازد. از این رو خداوند خیرات، به وجود شر راضی نیست اما به خاطر ضعف و ناتوانی نمی تواند مانع بروز شر شود.(12)
با این توضیحات روشن می شود، ثنویان ملحد و منکر وجود خدا نیستند اما به وجود خداوند یکتایی هم که ادیان توحیدی معرفی می کنند (خدای قادر مطلق، عالم به تمام امور عالم و خیرخواه محض) باور ندارند زیرا مسئله شر را ناسازگار با اعتقاد به چنین آفریدگاری می دانند. از این رو می توان ثنویت را حلقه بینابین توحید و الحاد قلمداد نمود که به عنوان پاسخی در برابر مسئله شر بروز کرده است.(13)
در واقع ثنويّه خواسته ‏اند خدا را از بدى تبرئه كنند، اما او را به‏ شريك داشتن متهم كرده‏اند.(14) ضمن این که نتوانستند اعتقاد به قدرت نامتناهى و اراده مسلّط خدا و قضا و قدر بى‏ رقيب او را توأم با اعتقاد به حكيم بودن و عادل بودن و خير بودن خدا حفظ كنند.(15)

ـ نقد اندیشه ثنویت
اندیشه ثنویت از دیر باز مورد نقادی های جدی اندیشمندان شرق و غرب بوده است. در ذیل به دو مورد از مهم ترین این پاسخ ها اشاره می شود:
1. نیست انگاری شر
یکی از پاسخ هایی که فیلسوفانی از قبیل افلاطون به اندیشه ثنویت داده اند تبیین شر به عنوان «امری عدمی» است. این نظریه که منسوب به افلاطون است مقبول اکثر فلاسفه اسلامی همچون فارابی و ابن سینا و خواجه نصیر طوسی و ملا صدرا واقع شد و در میان فیلسوفان غربی نیز اندیشمندان بزرگی مانند آگوستین قدیس، توماس آکوئیناس و لایب نیتس و اسپینوزا بر این نظر هستند.(16)
باید توجه داشت رسالت اصلی این دیدگاه، ابطال دیدگاه ثنویت است نه پاسخ گویی جامع به مسئله شر.(17) از این رو بسیاری از محققان به این نکته توجه داده اند که این پاسخ تنها برای شبهه ثنویت درباره توحید خالق می تواند سودمند باشد اما اصل اشکال شر را حل نمی کند.(18)
اساس شبهه «ثنويّه» و طرفداران آن ها اين است كه چون هستي ها در ذات خود دو گونه‏ اند: هستي هاى خوب و هستي هاى بد، ناچار بايد از دو گونه مبدأ صادر شده باشند تا هر يك از بدي ها و خوبي ها به آفريننده‏اى جداگانه تعلّق داشته باشد.
در «‎نیست انگاری شر» بر این نکته تاکید می شود که گرچه در نگاه سطحی و عامیانه شر به عنوان دسته ای از هستی ها و موجودات قلمداد می شود اما در نگاه دقیق عقلی، نمی توان شرور را به عنوان دسته ای از موجودات دارای هستی مستقل و در عرض موجودات مستقل دیگر به شمار آورد و آنگاه برای آن ها به دنبال آفریننده ای بود.
استاد شهید مطهری که خود از مدافعان این پاسخ است در تبیین این دیدگاه چنین می گوید: اين گونه پاسخگويى به مسأله «شرور» از لحاظ عقلى، متّكى به فلسفه خاصّى است كه در آن، مسائل وجود و عدم بطور عميقى مورد دقت قرار مى‏ گيرد. پاسخى كه اين فلسفه به «ثنويّه» مى‏ دهد اين است كه «شرور» موجودهاى واقعى و اصيلى نيستند تا به آفريننده و مبدأى نيازمند باشند.
مقصود كسانى كه مى‏ گويند «شر عدمى است» اين نيست كه آن چه مردم به نام «شر» می شناسند یعنی كورى و كرى و بيمارى و ظلم و... وجود ندارد. بلکه می خواهند بگویند وجود این ها از نوع «كمبودها» و «خلأها»یی است که از هستی های حقیقی برداشت می شود نه این که خود این ها هستی هایی باشند در عرض آن هستی های حقیقی.
توضیح مطلب این است که خوبي ها و بدي ها در جهان، دو دسته متمايز و جدا از يكديگر نيستند آن طورى كه مثلاً جمادات از نباتات، و نباتات از حيوانات جدا هستند. اين خطاست كه گمان كنيم بدي ها يك رده معيّنى از اشيای جهان هستند كه ماهيّت‏ آن ها را بدى تشكيل داده و هيچ گونه خوبى در آن ها نيست، و خوبي ها نيز به نوبه خود، دسته‏ اى ديگرند جدا و متمايز از بدي ها. خیر این گونه نیست بلکه خوبى و بدى آميخته به یکدیگر و تفكيك ناپذير و جدا ناشدنى هستند.
در طبيعت، خوب و بد چنان با هم سرشته و آميخته‏ اند كه گويى با يكديگر تركيب شده‏ اند اما نه تركيبى شيميايى، بلكه تركيبى عميق‏ تر و لطيف‏ تر، یعنی تركيبى از نوع تركيب وجود و عدم.
وجود و عدم در خارج، دو گروه جداگانه را تشكيل نمى‏ دهند. عدم، هيچ و پوچ است و نمى ‏تواند در مقابل هستى، جاى خاصى براى خود داشته باشد، ولى در جهان طبيعت كه جهان تضادّ و تزاحم است همانجا كه وجودها هستند عدم ها نيز صدق مى‏ كنند. وقتى از «نابينايى» سخن مى‏ گوييم نبايد چنين گمان کنیم كه «نابينايى» شى‏ء خاص و واقعيّت ملموسى است كه در چشم نابينا وجود دارد. خیر، «نابينايى» همان فقدان و نداشتن «بينايى» است و خود، واقعيّت مخصوصى ندارد.
«فقر» نيز بى‏ چيزى و نادارى است نه دارايى و موجودى. کسی که فقير است ثروت ندارد نه آن كه او هم به نوبه خود چيزى دارد و آن فقر است.
درباره گزندگان، درندگان، و... هم باید عرض شود از آن جهت بد هستند كه موجب مرگ يا از دست دادن عضوى يا نيرويى مى‏ شوند. اگر گزندگان، موجب مرگ و بيمارى نمى‏ شدند بد نبودند؛ اگر آفت هاى نباتى موجب نابودى درختان يا ميوه آن ها نمى‏ شدند بد نبودند؛ اگر سيل ها و زلزله‏ ها تلفات جانى و مالى به بار نمى‏ آوردند بد نبودند. بدى در همان تلفات و از دست رفتن‏ ها است و این ها هم که جزو فقدان ها هستند یعنی هستی مستقلی ندارند و چیزی در عرض موجودات حقیقی نیستند.
اكنون كه دانسته شد بدي ها همه از نوع نيستى هستند، پاسخ «ثنويّه» روشن مى‏ گردد. شبهه ثنويّه اين بود كه چون در جهان دو نوع موجود هست، ناچار دو نوع مبدأ و خالق براى جهان وجود دارد. پاسخ اين است كه در جهان يك نوع موجود بيش نيست و آن خوبي ها است؛ بدي ها همه از نوع نيستى است و نيستى مخلوق نيست. نيستى از «خلق نكردن» است نه از «خلق كردن». نمى‏ توان گفت جهان دو خالق دارد، يكى خالق هستي ها و ديگری خالق نيستي ها. اين است معنى سخن حكما كه مى‏ گويند: «شرور» مجعول بالذات نيستند، بلکه مجعول بالتبع و بالعرض‏اند.(19)
قابل ذکر است دیدگاه «عدمی بودن شر» تقریرهای دیگری نیز دارد که می توانید در منابع مربوطه مطالعه نمایید.(20)

2. تمسک به ادله اثبات خدا و صفات او
یکی از راه های ابطال قول ثنویه، تمسک به ادله ای است که فارق از وجود خیر و شر در جهان، به اصل اثبات عقلی وجود خدا و صفات او می پردازند. ادله یاد شده وجود هرگونه شریکی برای خداوند را محال و مخالف با صفات خالق می دانند؛ خواه در دنیا شری وجود داشته باشد و یا وجود نداشته باشد.(21)
توضیح مطلب این است که ثنویه قایل به شرک در خالقیت هستند. آن ها معتقدند امر خلقت و آفرینش منحصر به خدای یکتا نیست بلکه غیر از او خالق دیگری نیز وجود دارد که در زمینه آفرینش، مستقل عمل می کند و دارای قدرتی است که آن را از خدای بالاتری نگرفته و در خالقیت از او دستور نمی گیرد.(22)
اما براهین عقلی بر این دلالت دارند که در جهان هستی جز یک خالق اصیل و مستقل نمی تواند وجود داشته باشد و دیگران همه مخلوق آن خداوند یکتایند و اگر دارای نقش آفرینندگی هم باشند (مثلا انسان در خلق صنعت) این آفرینندگی را از ناحیه خداوند دارند و در این باره اصالت و استقلال ندارند بلکه وابسته اند.
از مهم ترین دلیل ها بر توحید در خالقیت، برهان هایی است که در اثبات وجود خدا و یگانگی او ارائه شده است. این جا به طور خلاصه به تقریری از برهان امکان و وجوب اشاره می کنیم. با استفاده از این تقریر ابتدا اصل وجود خدا اثبات میشود و در گام بعد اصل یگانگی ذات او و در آخرین قدم، یگانگی او در خالقیت و آفرینندگی اثبات خواهد شد.

در تقریری از برهان امکان و وجوب در اثبات اصل وجود خدا چنین آمده است:
از نگاه عقل، هر چیزی که در ذهن تصور می کنید را اگر رابطه آن را با وجود و هستی داشتن، بسنجید از دو حال خارج نیست: یا از نگاه عقل قابل اتصاف به وجود است یا نیست. آن چه که از نظر عقل، متصف به وجود نمی شود ممتنع الوجود است و از بحث ما خارج می شود اما آن چه که از نگاه عقل متصف به وجود می شود خودش دو گونه می تواند باشد: ممکن الوجود و یا واجب الوجود. خصوصیت اصلی ممکن الوجودها این است که در موجودیت خود وابسته اند در حالی که واجب الوجود در موجودیت خود وابسته نیست. این خصوصیت عدم وابستگی، ناشی از خصوصیت منحصر به فرد دیگری است و آن این که، هستی واجب الوجود عین ذات اوست. به عبارت دیگر، ذات او تماما وجود و هستی است بر خلاف ممکن الوجودها که ذاتشان تماما وجود و هستی نیست و از این رو گاهی هستند و گاهی نیستند؛ گاهی وجودشان ضعیف است و گاهی قوی و... . بنا بر این همه ممکن الوجودها که گفتیم در وجود خود وابسته اند، به موجودی وابسته اند که او خود وابسته به موجود دیگری نیست و آن، همان واجب الوجود است.(23)

وقتی اصل وجود واجب الوجود اثبات شد مسئله دوم، اثبات یگانگی ذات اوست:
یکی از لوازم واجب الوجود بودن، وحدت و یگانگی ذات اوست زیرا گفتیم ذات واجب الوجود عین وجود و هستی است و چون وجود، به خودی خود، نامتناهی است پس خدا هم که عین این وجود است نامتناهی خواهد بود. حال اگر خدای دومی فرض شود این بدان معناست که موجود نامتناهی اول بخشی از وجود را که در خدای دوم آمده را نداشته باشد در حالی که این با نامتناهی بودن و عین وجود بودن خدای اول ناسازگار است. پس واجب الوجود یکی بیش نیست و همه ممکن الوجودها هستی و وجود خود را از او گرفته اند.(24)

وقتی فهمیدیم واجب الوجود یکی بیشتر نمی تواند باشد و همه موجودات دیگر در اصل هستی خود به او وابسته اند می گوییم:
از آن جا که واجب الوجود فقط یکی است و هر چه که غیر از اوست هستی خود را از آن واجب الوجود دارد پس اعمالی که از ناحیه موجودات غیر خدا (یعنی ممکن الوجودها) صادر می شود نیز ناشی از همان واجب الوجود و با اذن و اجازه خداست زیرا نمی توان گفت اصل هستی فلان چیز از ناحیه خداست اما آثار این هستی از ناحیه خدا نباشد. بنا بر این تصور این که خالق مستقلی در عرض خداوند وجود داشته باشد که عمل مستقلی نظیر خلقت، انجام دهد عقلا محال است.(25)
پس جهان هستی دو خالق مستقل و اصیل نمی تواند داشته باشد در حالی که ثنویه به چنین چیزی قایل بودند.
مطالب دیگری نیز در نقد اندیشه ثنویه ارائه شده است که می توانید در منابع مربوطه مطالعه نمایید.(26)

اشاره ای مختصر به یکی از پاسخ های مسئله شر.(27)
تا به این جا روشن شد که از نگاه عقل، این اصلی مبرهن و انکار ناپذیر است که اندیشه وجود دو خالق مستقل و اصیل باطل است. این اصل با چنین جایگاه و استحکامی باید در تمام مباحثی که پیرامون جهان آفرینش مطرح می شود لحاظ شود و بر قضاوت های ما پیرامون اتفاقات جهان آفرینش حاکم باشد که از آن جمله مسئله شر است.
بر خلاف ثنویه، اندیشمندان مسلمان در مواجهه با مسئله شر، آن اصل قطعی را فدای یک مسئله مجهول نمی کنند بلکه تلاش می کنند با حفظ آن اصل قطعی و مبرهن، به توجیه مسئله شر اقدام نمایند.
از این نقطه نظر، سؤال ها پیرامون شروری که در عالم می بینیم طرح يك سلسله مجهولات است نه ايراد يك سلسله نقض ها بر وجود خدا و یگانگی و دیگر اوصاف او. حداكثر اين است كه بگوييم نمى‏ دانيم.
ما بر پایه برهان های محکم عقلی خدا را به صفات عليم، حكيم، غنى، كامل، عادل، جواد شناخته ‏ايم و چون او را با اين صفات شناخته‏ ايم مى‏ دانيم آن چه واقع مى‏شود مبنى بر «حكمت» و «مصلحت» است هر چند ما نتوانيم همه آن حكمت ها و مصلحت ها را درك كنيم. ما به‏ اصطلاح از «سرّ قدر» آگاه نيستيم. بسيار خودخواهى و پرمدعايى است براى بشر كه با تلاش جمعى چند هزار ساله خود هنوز از اسرار بدن محسوس خود نتوانسته آگاهى كاملى بدست آورد اما مى‏ خواهد از «راز هستى» و «سرّ قدر» سر در آورد. بشر پس از آن كه در نظام هستى اين همه حكمت و تدبير كه عقل را حيران مى‏ گرداند مى‏ بيند، بايد اعتراف كند كه آن جا كه حكمت يك امر بر او مجهول است از قصور و نقصان درك او است نه از خلقت.(28)

اندیشمندان اسلامی در یکی از پاسخ های قوی خود به مسئله شرور چنین گفته اند:
وقوع شر نتیجه قانون طبیعی است. شر لازمه تضاد و تضاد لازمه حرکت و حرکت لازمه عالم مادی است؛ پس شر لازمه عالم ماده است. خداوند نظام موجودات عالم را بر طبق قوانین طبیعی و فیزیکی قرار داده و لذا سیستم طبیعی بر اساس نظم طبیعی و درونی خود عمل می کند اما احتمال بروز شر طبیعی ، ذاتی این سیستم طبیعی است. همان آبی که عطش ما را فرو می نشاند می تواند ما را در خود غرق کند و این امری طبیعی است. این پاسخ مهم ترین راه حل در مسئله شر طبیعی است که بر تبیین قانون طبیعی مبتنی است. می توان برخی آیات و اشارات قران کریم را که قوانین و سنن الهی را غیرقابل تبدیل و تغییر می شمارد به عنوان شاهدی بر راه حل مذکور گرفت.(29)
این پاسخ، مبتنی بر تبیین نظام عالم است و استاد شهید مطهری به خوبی آن را تبیین کرده اند که می توانید مراجعه کنید.(30)