سندی درباره قانون البسه وطنی
تبهای اولیه
[h=1][/h]
[/HR] یكی از دیداریترین و در عین حال زندهترین نمونههای حیات فرهنگی یك جامعه، پوشاك و نوع لباس مردم آن جامعه است. آشنایی با تاریخ لباس و پوشاك ایرانیان نه تنها ما را با ظاهر مردمانی كه در ادوار مختلف تاریخی زندگی میكردهاند آشنا میسازد بلكه درباره انواع سلیقهها، نوع دوخت و رنگ مدلهای مختلف لباس، بافت انواع پارچهها، صادرات و واردات و قیمت البسه و پوشاك، تأثیرگذاری و تقلید از لباس مردمان نواحی دیگر، اختصاص پوشاكی خاص به گروه یا طبقة اجتماعی و همچنین درباره چگونگی روند و تكامل انواع پوششها، اطلاعات مفیدی ارائه میكند.
[/HR]
پیشینه استعمال لباسهای غربی به دوره فتحعلیشاه به اصلاحات عباس میرزا برمیگردد. عباس میرزا به صرافت دریافت كه با ساختار سنتی نمیتواند به مقابله با روسها و انگلیسیهای مدرن بپردازد. بنابراین اصلاحاتی را در سطوح مختلف آغاز نمود، كه ایران را از خواب زمستانی فرورفته بیدار كند. از نخستین اقدامات وی ایجاد ارتش منظم و پوشیدن لباسهای متحدالشكل سربازان ارتش بود كه این پوشش سربازان، او را با واكنشهایی روبرو ساخت اینكه عباسمیرزا میخواهد لباس كفار را به تن مۆمنان كند.(1) بدیهی است كه چون ایران آن زمان صنعتی نبود، به ناچار و از روی اجبار پارچه این اونیفورمها از ممالك غربی تهیه میشد.
البته استفاده از البسه خارجی پیامدهای گوناگونی داشت، در زمینه اقتصادی، كم كم صنایع داخلی از قبیل كارگاههای نساجی پارچه و شال و نمدمالی و عبابافی و... چون نمیتوانستند با پارچههای رنگارنگ و فریبتنده غربی مقابله و رقابت كنند، دچار ركود شده و سرمایههای داخلی به جای تولید مجبور به واردات شده و تولیدكنندگان داخلی در معرض تهدید قرار گرفتند. در زمینه اجتماعی و فرهنگی نیز، باعث نفوذ فرهنگ غربی در جامعه شده و به تبع آن ایجاد شكاف در میان طبقات اجتماعی را دامن زد.
ادامه دهنده این اصلاحات، امیركبیر بود كه خود دستپرورده مكتب تبریز و دستگاه عباسمیرزا و قائممقام فراهانی در آذربایجان محسوب میشود. وی با تجربیات بسیاری كه آموخته بود، در دوران صدارت خویش به عنوان اصلاحگر، دولتساز، نماینده جهش بزرگ اجتماع در راه بیداری افكار...(2) دست به اصلاحات متعددی زد. او زمانی به صدارت رسید كه همه چیز و همه جای مملكت را فساد و تباهی دربر گرفته بود. صنایع در ایران مانند كشورهای پیشرفته آن روز نبود بلكه به صورت صنایع دستی به كارمیبردند. در این وضعیت امیركبیر برای نجات ایران دست به اصلاحات متعددی زد.
از جمله ایجاد كارخانههای متعدد، تهیه اونیفورم به سبك نظام اتریشی برای سربازان از پارچههای وطنی محصول ایران...(3) بود. او برای اقتباس صنعت نو اروپا، عدهای از استادكاران ایرانی را انتخاب كرد و به پطرزبورگ فرستاد كه رشتههای مختلف صنعت جدید را بیاموزند. همچنین كارخانههای نخریسی در تهران، حریربافی در كاشان، چلواربافی در تهران و... تأسیس كرد. امیركبیر به دلیل غیرت وطنی و تعصب ملی قصد داشت دست استعمارگران را از كشور كوتاه نماید. به عقیده وی جاسوسی به نفع بیگانه و خدمت به بیگانگان به ضرر مملكت است.(4)
او در نظر داشت با استفاده از صنایع كشور دست استعمارگران را كوتاه نماید. به نظر نگارنده امیركبیر معتقد بود ملت از نقطهنظر اقتصادی باید به وظیفه وجدانی خود عمل نموده و عموماً از البسه وطنی استفاده نمایند. سیاست ترقی اقتصادی امیر بر پایه ایجاد صنعت جدید، پیشرفت كشاورزی و توسعه بازرگانی داخلی و خارجی بنا شده بود.(5) وی تلاش فراوانی برای توسعه و تكمیل صنایع دستی مبذول میداشت به طور مثال قبل از امیر، لباس سربازها را از ماهوت انگلیسی تهیه میكردند ولیكن صدراعظم برای رشد و توسعه صنایع داخلی، فرمان تهیه لباس نظامیان از شال چوخای پشمین مازندرانی را صادر نمود. شالهای دستی كرمانی به تشویق او آنقدر عالی بافته میشد كه وی در بافتن شال كرمانی قدغن اكید نمود كه خوب بافته شود و با شالهای كشمیری رقابت كند.(6)
در این زمان پارچههای وطنی رواج بسیار یافت و به تشویق دولت تولید آن افزایش پیدا كرد. امیرنظام مقرر نمود كه لباس نظامی از اقمشه خود ایران دوخته شود... این معنی باعث رفاه رعیت و آبادانی مملكت خواهد شد. پس از آن سفارش شد سالی پنجاه هزار دست لباس سربازی از قماش وطنی آماده سازند.(7)
میرزاتقیخان معتقد بود این خیانت به ملت و كشور است كه وسائلی كه امكان تولید در داخل كشور دارد از خارج وارد گردد. بر همین اساس بود كه اجازه نمیدادند برای صنعتی شدن كشور حتی یك روز هم سهلانگاری شود. اما متأسفانه بعد از امیركبیر سیاستمداران وابسته به سیاستهای استعماری روس و انگلیس راه دیگری را در پیش گرفتند و قطار اصلاحات را متوقف نمودند و حتی علیرغم تلاشهای فراوان، افرادی چون میرزاحسینخان سپهسالار، میرزاعلیخان امینالدوله در راه ترقی مملكت به علت كارشكنیهای مخالفان و دولتهای روس و انگلیس به ثمر نرسید.
با وقوع انقلاب مشروطه و قدرت یافتن روشنفكران، ترقیخواهان و استقلالطلبان بستر لازم برای اصلاحات فراهم گردید. اساسیترین دستآورد انقلاب، تشكیل مجلس شورای ملی و تدوین قانون بود. بر همین اساس در سال 1301ش قانون استعمال البسه وطنی در چهار ماده به تصویب مجلس شورای ملی رسید: جهت آشنایی با فضای تصویب این قانون شناخت اوضاع سیاسی، اجتماعی... آن دوره زمانی ضروری به نظر میرسد. لازم به ذكر است كه اصل این سند از مركز اسناد كتابخانة مجلس شورای اسلامی جهت انجام پژوهش، در اختیار اینجانب قرار داده شده است.
در بازنگری اوضاع سیاسی، اجتماعی ایران پس از جنگ جهانی اول بین سالهای 1300 تا 1302ش میتوان از بیثباتی سیاسی كشور و تغییر پیدر پی كابینة دولت به ریاست رجال سیاسی وقت با گرایشها و سلیقههای گوناگون یاد كرد. فضای عمومی ایران در این دوره بسیار بحرانی بود. نیروهای انگلیسی پس از انقلاب 1917م روسیه و متوقف شدن عملیات ارتش تزاری روس در مناطق شمالی ایران به طرف غرب و شمال غرب و سپس خراسان پیشروی كرده آنجا را به اشغال درآوردند و به حمایت از روسیه سفید یعنی نیروهای ضدانقلاب پرداختند. همین امر باعث شد تا دولت شوروی اقدام به اشغال مناطق شمالی ایران نماید.
در همین زمان نیروهای قشقایی در جنوب ایران نیز مشغول مبارزه با نیروهای انگلیسی بودند و روی هم رفته مناطق جنوبی ایران فاقد امنیت بود. در همین دوره، دولت شوروی اعلامیهای مبنی بر لغو امتیازات و قراردادهای سیاسی، اقتصادی، ... كه دولت تزار روس قبلاً با ایران منعقد ساخته بود صادر كرد. علاوه بر آن در همین سال 1300ش انتخابات مجلس چهارم در تهران آغاز شد. اما به دلیل تقلب در برگزاری، انتخابات این دوره طولانی شد. البته مطرح شدن قرارداد 1919م نیز مزید بر علت شد. پس از اتمام جنگ جهانی اول و وقوع انقلاب 1917م روسیه و خارج شدن آن كشور از صحنه رقابت سیاسی در ایران، دولت انگلستان برای جلوگیری از نفوذ كمونیسم در ایران درصدد ایجاد روابط گسترده با دولت ایران برآمد كه این قرارداد به قرارداد 1919م موسوم شد. قرارداد یادشده كه به منظور اصلاحات اداری – نظامی و ... با ایران به امضاء رسیده بود، توسط عناصر ملی و آزادیخواه و برخی از كشورهای اروپایی از جمله فرانسه مورد مخالفت قرار گرفت. همچنین تعدادی از نمایندگان مجلس چهارم كه رسماً گشایش نیافته بود، تشكیل جلسه دادند و قرارداد یاد شده را رد كردند تا اینكه مجلس چهارم در تیرماه 1300ش افتتاح و شروع به كار كرد. در بررسی صحنه اقتصادی ایران پس از جنگ، اقتصاد ویران ایران، به تدریج رو به ثبات گذاشت و تا اندازهای نیز یكپارچگی خود را به دست آورد. خاتمه جنگ خود عامل ایجاد ثبات بود، در پی گسترش اقتدار دولت مركزی از 1300ش به بعد، دست كم جادهها امنتر و در نتیجه هزینه حمل و نقل و خطر تجارت كاهش یافت.(8)
در این زمان بود كه احساس امنیت اقتصادی فزونی یافت و این بهترین انگیزه برای رفرم و اصلاح اقتصادی و حمایت از تولید داخلی بود. روزنامه ایران مقاله تحت عنوان لزوم استعمال و ترویج امتعه وطنی را اینگونه گوشزد عامه مینماید: این مسئله همیشه مورد توجه و نظرها بوده و هر وقت كه به دفاتر و احصائیههای گمركی مراجعه میكنیم، اهمیت این مسئله بیشتر میشود. به هر حال باید صنایع و كارهای داخلی و ملی و وطنی را بر صنایع خارجه ترجیح داد... میلیونها تومان كه برای خرید پارچه، حریر، ... غیرضروری از خاكها و ثروت ملی به خارجه میرود... باید از امتعة خارجی خودداری و پارچههای ملی و وطنی را طرف توجه قرار داد. از دولت خواسته شده مالیات سنگین بر مالالتجارة لوكس مقرر نماید تا به این وسیله حتیالمقدور از انتقال پول ملی به خارج جلوگیری شود... چه ضرورتی دارد كه همه، صدهزار تومان ثروت خود را به خارج فرستاده در مقابل پارچه و حریر... حتیالمقدور استفاده از متاع ایرانی...(9)
در این یادداشت، حس وطن پرستی و استفاده از امتعة وطنی و حمایت از تولید داخلی سفارش شده و بدین وسیله در مقابل فشارهای خارجی مقاومت كرده و الگوبرداری اقتصادی از ژاپن و هند كه از الگوهای مشابه در دیگر نقاط جهان است پیروی میكند.
محتوای سند:
مجلس شورای ملی
قانون استعمال البسه وطنی
ماده (1) – دولت مكلف است كلیه لباسهایی كه برای مستخدمین لشكری و كشوری تهیه مینماید از مصنوعات و منسوجات ایران باشد.
ماده (2) – عموم وزراء و نمایندگان مجلس شورای ملی و معاونین در مدت احكام و قضاه عدلیه و كلیه مستخدمینی كه مشمول قانون استخدام میباشند و نیز مستخدمینی كه از طرف دولت به ایشان لباس دادهاند در موقع اشتغال به خدمت رسمی مكلفند البسه ظاهری خود را از مصنوعات ایران قرار دهند.
ماده (3) جزای متخلف از این قانون در شش ماه اول از قرارهر یك روز تخلف كسر صد نیم 5% حقوق ماهانه و پس از آن كسر 1% حقوق ماهانه است.
ماده (4) – این قانون از اول برج میزان یك هزار و سیصد و دو (1302) به موقع اجرا گذارده خواهد شد. این قانون كه مشتمل بر چهار ماده است از جلسه 29 برج دلو سنه 1301 شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید - رئیس مجلس شورای ملی
از : اكرم جانی
به نقل از: پیام بهارستان، دوره دوم، سال اول
شماره 3، بهار 1388، صص 471-468