رد یا تأیید قضا و قدر

کارشناس بحث: استاد هادی

با سلام و عرض ادب و تشکر از پرسش خوبتان

شیعه با تمام وجود قضا و قدرالهی را در عالم آفرینش از اصول مسلم می داند ولی آن را با جبر و جبرگرایی یکسان نمی شمارد و منافی با آزادی بشرنمی داند.
قضا و قدردرافعال انسان با اختیار و آزادی او کمترین منافاتی ندارد. زیرا تقدیر الهی درباره انسان همان فاعلیت ویژه او است، بدین معنا که او یک فاعل مختار و مرید بوده و فعل و ترک هر عملی در اختیار او است . قضای الهی در مورد فعل انسان قطعیت و حتمیت فعل است، ولی پس از اختیار و اراده او و
به تعبیر دیگر، آفرینش انسان با اختیار و آزادی آمیخته واندازه گیری شده است، و قضای الهی جز این نیست که هر گاه انسان از روی اختیار ، اسباب فعلی را پدید آورد ، تنفیذ الهی از این طریق انجام گیرد.
(آیت الله جعفر سبحانی، راهنمای حقیقت، ص 95 و96)

اما اینکه چرا حضرت (ص) باور داشتن به نجوم را یکی از عوامل برپایی قیامت برشمرده است؛ دلیلش این است که بر اساس روایات ایمان به نجوم متضمن تکذیب قضا و قدر است؛ (بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏55، ص: 225) شواهدی در روایات وجود دارد که دلالت می‌کند مراد از منجّم کسی است که به تأثیر ستارگان اعتقاد و ایمان دارد و قضا و قدر خداوند تبارک و تعالی را تکذیب می‌کند، یا کسی است که از روی یقین و قطع وقوع حوادث را خبر می‌دهد به گونه‌ای که جایی برای استعانت از درگاه الهی باقی نمی‌گذارد.

عبدالملک بن اعین نقل می‌کند:
«قلت لأبي عبدالله(ع): إنّي ابتليتُ بهذا العلم، فأريد الحاجة، فإذا نظرت إلی الطالع و رأيت الطالع الشرّ جلست و لم أذهب فيها، و إذا رأيت الطالع الخير ذهبت في الحاجة، فقال لي: تقضي؟ قلت: نعم، قال: احرق کتبک»

به امام صادق(ع) گفتم: من به نگریستن در نجوم مبتلا شده و هرگاه خواسته‌ای داشته باشم به طالع می‌نگرم. اگر به آن نگریستم و طالع را شر دیدم خواهم نشست و به دنبال خواسته‌ی خود نمی‌روم و هرگاه طالع را خوب دیدم به دنبال کار خود می‌روم. حضرت فرمود: آیا بر اساس نجوم نیز حکم می‌کنی؟ گفتم: بلی. فرمود: کتابهایت را بسوزان(من لا يحضره الفقيه، ج‏2، ص: 267)

صاحب جواهر در این رابطه می فرماید:
اگر اعتقاد بر اين باشد كه نجوم، صاحبان‏اراده مستقل، فاعل مختار و تاثيراتشان مستقل است‏بدون اين كه‏مسخر خداوند باشند، [چنان كه منجمان قبل از اسلام بر اين باوربوده‏اند]، در اين صورت منجم مانند ساحر و كاهن است. اما اگراعتقاد بر اين باشد كه اوضاع فلكى [اتصالات، اقترانات، انفصالات،تربيعات، تسديسات و...] همه نشانه‏ها و علامات سنت‏خدا و عادت اوباشند، يعنى بر اين باور باشيم كه عادت خدا بر اين امر جارى است‏كه مثلا فلان اختر فلان تاثير را دارد و حق تعالى تاثيرات آنها رابه مقتضاى حكمت‏خويش قرار داده است، در اين صورت حرام نيست،مى‏توانيم فراگيريم، آموزش دهيم، پژوهش به عمل آوريم، به ويژه اين‏كه حق تعالى قادر است تاثيرات آنها را به وسيله صدقه دادن، دعا و راز و نياز داشتن، تغيير دهد. (جواهر، شيخ محمد حسن نجفى: ج‏22، ص 108 به بعد)