هفتاد نکته قرآنی

[=tahoma][=&quot]10. ده تن از حافظان اولیه قرآن کریم از میان صحابه پیامبر(ص) عبارتند از: 1. علی‏بن ابی‏طالب(ع) 2. عثمان 3. ابن مسعود 4. ابی‏بن کعب 5. زید بن ثابت 6.ابوالدرداء 7. سالم مولی ابی حذیفه 8. معاذ بن جبل 9. ابو زید 10. تمیم الداری.
11. زید بن ثابت که در عهد عثمان سرپرست هیئت تدوین و جمع و کتابت نهایی قرآن و تشکیل مصحف امام (مصاحف عثمانی) شد، هم کاتب وحی بود، هم حافظ قرآن، و هم در عهد ابوبکر و به‏فرمان او بر مبنای وحی مکتوب ولی پراکنده بازمانده از حضرت رسول(ص)، مصحفی کامل فراهم کرده بود که نزد عمر و سپس دختر او حفصه امانت بود، و در عهد عثمان آن‏را مبنای کار قرار دادند.
12. قرآن کریم دارای سی جزء است [ سی پاره]، که هر جزء با جزء دیگر از نظر طول برابر است. احتمال دارد که حضرت رسول(ص) (3) یا جانشینان ایشان این تقسیم را، برای آن‏که قراءت روزانه قرآن آسان باشد، انجام داده‏اند. در مصحف رسمی امروز جهان اسلام، یعنی در مصحف مدینه، به کتابت عثمان طه، هر جزء درست در بیست صفحه پانزده سطری تابت‏شده است.
13. هر جزء از اجزای سی‏گانه قرآن، چهار یا دو حزب و کل قرآن 120 یا شصت‏حزب است. شاید این تقسیم‏بندی نیز برای تسهیل قراءت قرآن در مجالس فاتحه بوده باشد. (4)
14. هر پنج آیه را خمس [ خ] و هر ده آیه را عشر [ ع] تقسیم کرده‏اند و این عمل را «تخمیس‏» و «تعشیر» می‏نامند. و به‏این تقسیم‏بندی‏ها در حاشیه قرآن‏ها اشاره شده است.
15. تقسیم درونی و تفصیلی دیگر قرآن، به رکوعات است. رکوعات برخلاف سایر تقسیم‏بندی‏های قرآن طول و اندازه مساوی و معین ندارد، بلکه قرآن‏شناسان خبره هر بخش متشکل از چند آیه را که، هم موضوع و هم معنا و قابل قراءت در نماز بعد از سوره حمد بوده است، و نمازگزار پس از خواندن آن به‏رکوع می‏رود، رکوع/رکوعات نامیده‏اند. عدد رکوعات قرآن طبق مشهور 540 فقره است.
16. تعداد آیات قرآن بر طبق اصح روایات 6236 فقره است.
17. تعداد کلمات قرآن 77807 فقره است.
18. کلمه جلاله (الله) در قرآن کریم 2699 بار به‏کار رفته است.
19. سبع طول یا طوال، عبارت است از: هفت‏سوره از بقره تا توبه، (5) منهای سوره انفال.
20. مفصلات عبارت از 66 سوره کوچک قرآن است، بعد از سوره حجرات; یعنی از سوره «ق‏» آغاز می‏شود (6) تا پایان قرآن، به‏اضافه سوره حمد که در اول قرآن قراردارد. (شناخت‏سوره‏های قرآن، ص 47)
21. حامدات پنج‏سوره است که با الحمدلله آغاز می‏شود که از این قرارند: 1.سوره فاتحه. 2. سوره انعام. 3. کهف. 4. سبا. 5. فاطر.
22. مسبحات عبارتند از : اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی.
23. زهراوان یا زهراوین به دو سوره قرآن اطلاق می‏گردد: بقره و آل عمران.
24. معوذتین (که به فتح واو تلفظ می‏شود و به کسر آن درست است) نام دو سوره آخر قرآن، یعنی فلق (قل اعوذ برب الفلق) و ناس (قل اعوذ برب الناس) است که چون حضرت رسول(ص) با خواندن آنها نوادگانش حسن و حسین (علیهما السلام) را تعویذ می‏کرد (به پناه خداوند می‏سپرد) به‏این نام‏ها خوانده شده‏اند.
25. حروف مقطعه یا فواتح سور، به حروفی مانند الم [الف، لام، میم]، طسم [طا،سین ، میم] ، کهیعص [کاف، هاء، یاء، عین، صاد] گفته می‏شود که گسسته از همند و متشکل از 29 حرف یا مجموعه حروف هستند که در آغاز 28 سوره قرآن - که همگی مکی هستند جز بقره و آل عمران - آمده است.
26. بعضی از محققان شیعه گفته‏اند از حروف مقطعه، اگر حروف مکرر را رهاکنیم، عبارت «صراط علی حق نمسکه‏» (راه علی حق است آن‏را درپیش می‏گیریم) بیرون می‏آید. و بعضی از محققان اهل سنت، شاید در پاسخ آن گفته‏اند از جمع آنها عبارت «صح طریقک مع السنة‏» (راه تو با اهل سنت درست است) برمی‏آید.
27. کوتاه‏ترین آیه قرآن از میان حروف مقطعه، «طه‏» (که به‏صورت طاها تلفظ می‏شود) در آغاز سوره طه، سوره بیستم است، هم‏چنین «یس‏» (که به‏صورت یاسین تلفظ می‏شود) در آغاز سوره یس، سوره سی‏وششم قرآن. باید توجه داشت که «ق‏»[ قاف] در آغاز سوره «ق‏»، و «ن‏» [ نون] در آغاز سوره قلم، دارای عدد مستقل نیستند; (7) یعنی آیه واحدی شمرده نشده‏اند. از حروف مقطعه یا فواتح سور (آغازگر سوره‏ها) گذشته کوتاه‏ترین آیه قرآن مجید «مدهامتان‏» است (سوره الرحمن، آیه 64) که معنای آن «دو برگ یا باغ سبز سیه تاب‏» است. و بلندترین آیه، آیه تداین [ دین مداینه] (مربوط به لزوم کتابت‏سند برای [/][/]

[=tahoma][=&quot]وام) است (سوره بقره، آیه 282) که در مصحف مدینه، به کتابت عثمان طه درست‏یک صفحه پانزده‏سطری را در برگرفته است (ص 48). هم‏چنین بلندترین سوره قرآن، سوره بقره است (در مصحف به کتابت عثمان طه 48 صفحه است) و کوتاه‏ترین سوره، سوره کوثر است که طول آن فقط یک سطر و نیم است.
28. مئون / مئین سوره‏هایی هستند که بیش از صد آیه دارند و عبارتند از سوره یونس تا سوره شعراء، منهای سوره‏های ابراهیم، رعد، حجر، مریم، نور، فرقان که کمتر از صد آیه دارند. به‏اضافه سوره صافات، جمعا یازده سوره و نام آنها از این قرار است: یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، کهف، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء، صافات. (شناخت‏سوره‏های قرآن، ص 46)
29. مثانی در اصطلاح علوم قرآنی، عبارت است از: تمام سوره‏هایی که بعد از سوره شعراء تا سوره حجرات قرار دارند و تعداد آیات آنها از صد کمتر است. این سوره‏ها از سوره 27 (نمل) آغاز و تا سوره‏49 (حجرات) ادامه پیدا می‏کند، به‏استثنای سوره صافات که 182 آیه دارد، و به‏اضافه هشت‏سوره دیگر که تعداد آیات آنها از صد کمتر است; یعنی انفال، رعد، ابراهیم، حجر، مریم، حج، نور، فرقان. (شناخت‏سوره‏های قرآن، ص‏46-47)
30. دو آیه در قرآن هست که تمامی حروف الفبا در آنها به‏کار رفته است، این دو آیه عبارتند از آیه 154 سوره آل‏عمران که آغاز آن چنین است: «ثم انزل علیکم من بعد الغم امنة نعاسا یغشی طائفة منکم...» و دیگر آیه 29 ( آیه آخر) سوره فتح که آغاز آن چنین است: «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم...».
31. دو آیه در قرآن کریم هست که صنعت قلب مستوی یا عکس کامل دارد. یعنی از هر دو سو یکسان خوانده می‏شود: 1) «کل فی فلک‏» (یس، 40) 2) و «ربک فکبر» (مدثر، 3).
32. وسط قرآن مجید، یعنی آن‏جا که درست به‏نصف تقسیم می‏گردد در کلمه «ولیتلطف‏» (سوره کهف، 19) است.
33. چهار عبارت قرآنی هست که در هر یک از آنها چهار تشدید متوالی وجود دارد:
1. نسیا رب السماوات (مریم، 64 و 65);
2. فی بحر لجی یغشاه موج (نور، 40);
3. قولا من رب رحیم (یس، 58);
4. ولقد زینا السماء (ملک، 5).
34. مفصل‏ترین ترجیع‏بند قرآن در سوره الرحمن است که 31 بار آیه «فبای آلاء ربکما تکذبان‏» (پس کدامین نعمت پروردگارتان را انکار می‏کنید؟) تکرار شده است. «ربکما» یعنی پروردگار شما دو تن، انس و جن. رسم است که هنگام خواندن این آیه باید گفت: «لا بشی‏ء من آلائک ربنا نکذب‏» یا «ولا بشی‏ء من نعمک ربنا نکذب، فلک الحمد» (پروردگارا، به هیچ چیز از نعمت‏های تو انکار نداریم، پس سپاس تو را).
35. دو ترجیع‏بند دیگر در قرآن مجید در سوره قمر است که آیه «فکیف کان عذابی و نذر» (بنگر تا عذاب و هشدار من چگونه بود؟) سه بار تکرار می‏شود. هم‏چنین آیه «ولقد یسرنا القرآن للذکر فهل من مدکر» (و به‏راستی قرآن را قابل پندگیری گرداندیم، پس آیا پندپذیری هست؟) چهار بار در همین سوره عینا تکرار می‏شود.
36. یک ترجیع‏بند دیگر در سوره مرسلات است که آیه «ویل یومئذ للمکذبین‏» (در چنین روزی وای بر منکران) ده مرتبه دراین سوره تکرار شده است.
37. آیات سجده اعم از واجب و مستحب پانزده آیه است، که از آن میان چهار آیه سجده واجب دارد که باید به‏هنگام خواندن یا شنیدن آنها سجده کرد و سوره‏هایی را که این چهار آیه در آن هست «عزایم‏» نامند و این چهار سوره عبارتند از: سجده، فصلت، نجم، علق.
38. وان یکاد: آغاز آیه ماقبل آخر از سوره قلم است و تمام آن (با آیه بعدی) چنین است: «و ان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا الذکر و یقولون انه لمجنون × و ما هو الا ذکر للعالمین‏» (و بسیار نزدیک بود که کافران چون قرآن را شنیدند، تو را با دیدگانشان آسیب برسانند [چشم‏زخم بزنند] و گفتند او دیوانه است. و حال آن‏که آن جز پندی برای جهانیان نیست) (سوره قلم، آیات 51 و 52). مفسران در شرح این آیه گفته‏اند که عده‏ای از کافران، چشم‏زنان حرفه‏ای و قهار و شورچشم و گزندرسان طایفه بنی‏اسد را، که به‏چشم‏زنی و آسیب‏رساندن با چشم به‏انسان و حیوان معروف بودند، آوردند که حضرت رسول(ص) را چشم بزنند و از پای درآورند، ولی حفظ الهی او را در امان داشت و این آیه در اشاره به‏آن نازل شد و حسن بصری و دیگران گفته‏اند که خواندن و به‏همراه‏داشتن این آیه در دفع چشم زخم مؤثر است. همین است که از آیه و ان یکاد، حرز و تعویذی به‏صورت گردن‏بند هم ساخته می‏شود و به‏گردن اطفال می‏اندازند. حافظ گوید: [/][/]

[=tahoma][=&quot]حضور محفل انس است و دوستان جمعند و ان یکاد بخوانید و در فراز کنید
(یعنی در را ببندید که نامحرمان وارد محفل انس ما نشوند).
39. در قرآن کریم از 25 تن از انبیای عظام الهی نام برده شده است و شرح مفصل یا کوتاه دعوت آنان قوم خود را به توحید و نیکوکاری آمده است. این پیامبران عبارتند از: 1. آدم(ع) 2. ابراهیم(ع) 3. ادریس(ع) 4. اسحاق(ع) 5. اسرائیل [ یعقوب](ع) 6. اسماعیل(ع) 7. الیاس(ع) 8. الیسع(ع) 9. ایوب(ع) 10. داود(ع) 11.ذو الکفل(ع) 12. زکریا(ع) 13. سلیمان(ع) 14. شعیب(ع) 15. صالح(ع) 16.عیسی(ع) 17. لوط(ع) 18. محمد(ص) 19. موسی(ع) 20. نوح(ع) 21. هارون(ع) 22. هود(ع) 23. یحیی(ع) 24. یوسف(ع) 25. یونس(ع).
40. اعلام قرآن، یعنی شناخت و معرفی صاحبان نام‏های خاص در قرآن کریم که این نام‏های خاص:
1) گاه شامل رجال است; مانند ذوالقرنین یا شعیب یا ابراهیم.
2)گاه‏شامل نساء است; مانند مریم و زنان بعضی انبیا یا زلیخا که تحت عنوان امراة العزیز همسر عزیز مصر از او نام برده شده است.
3)گاه شامل اماکن جغرافیایی است; نظیر مصر، مدین، مکه و مدینه.
4)گاه شامل غزوات است; مانند بدر، احد (از احد بالصراحه نام برده نشده است) یا حنین.
5) گاه شامل اقوام است; مانند عرب، عاد، یاجوج و ماجوج.
6) گاه شامل نام فرشتگان است; مانند جبرئیل، میکائیل، ملک الموت، مالک دوزخ، هاروت و ماروت.
7)گاه شامل آلهه کفر و بتان است; مانند عزی، لات، منات، ود، سواع، یعوق.
گاه شامل ائمة الکفر است; مانند فرعون، سامری، قارون.
9)گاه شامل موجودات غیبی اخروی است; مانند بهشت، جهنم، سلسبیل، کوثر.
10)گاه شامل کتب آسمانی است: زبور، تورات، انجیل و قرآن.
41. آیا قرآن غث و سمین دارد؟ این مساله از قدیم معرکه آرای قرآن‏پژوهان و قرآن‏شناسان مسلمان بوده است. از قدما کسی که با صراحت تمام به این سؤال جواب مثبت داده امام محمد غزالی است، که طبق اعتقاد خود به غث و سمین داشتن قرآن‏کریم، کتابی به سلیقه خود از آیات برتر قرآنی برگزیده است که جواهرالقرآن نام‏دارد و جمعا نزدیک 1400 آیه (کمتر از یک‏چهارم کل آیات قرآن) برگزیده است. در این زمینه قابل توجه است که یک قطعه دوبیتی فارسی که گوینده‏اش مجهول است از قدما به‏دست ما رسیده است. در قدمت این قطعه دوبیتی همین بس که ابن‏عربشاه (احمدبن محمد، 791 - 854 ق.) نویسنده کتاب عجائب‏المقدور فی اخبار تیمور (به‏عربی) این دو بیت فارسی را به دو بیت عربی، که هموزن و همقافیه آن است، ترجمه کرده است که هردو، هم دو بیت فارسی و هم دو بیت عربی را نقل می‏کنیم:
در بیان و در فصاحت کی بود یکسان سخن گرچه گوینده بود چون جاحظ و چون اصمعی در کلام ایزد بیچون که وحی منزلست کی بود تبت‏یدا مانند یا ارض ابلعی ما استوی فی موقف الافصاح منطیق و لو قد سحبا سحب سحبان و اصمی اصمعی فافتکر فیما تری فی منزل اعیی الوری هل تری تبت تحاذی قیل یا ارض ابلعی
(زندگی شگفت‏آور تیمور، ترجمه محمدعلی نجاتی، ص 337)
42. قاریان هفت‏گانه یا قراء سبعه، که در واقع ائمه قراءت و قراءت‏شناس و مقری (دانای علم قراءت و قراءت‏پژوه) هستند، عبارتند از:
1. عبد الله بن عامر دمشقی (م‏21- 118ق.) 2. عبد الله بن کثیر مکی (45 - 120ق.) 3. عاصم بن ابی النجود (76-128ق.) 4. زبان بن علاء ابو عمرو بصری (68 - 154ق.) 5. حمزة بن حبیب کوفی (80 - 156ق.) 6. نافع بن عبد الله مدنی (70 - 169ق.) 7. علی بن حمزه کسائی (119-189ق.).
43. متشابهات طبق تصریح قرآن کریم (آل عمران، 7) در قرآن کریم وجود دارد، یعنی آیه‏ها و عباراتی از قرآن که آنها را نمی‏توان و نمی‏باید به‏معنای ظاهری گرفت. مانند این‏که «عرش الهی بر آب بود». در برابر متشابهات، محکمات است که بخش اعظم قرآن را تشکیل می‏دهد و معنای آنها از ظاهرشان برمی‏آید; مانند «الوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین‏» (بقره، 233) (مادران باید فرزندانشان را دو سال کامل شیر دهند). متشابهات در قرآن کریم در حدود دویست آیه در میان 6236 آیه است. تاویل متشابهات جایز و بلکه لازم است و آن وظیفه و در حد توان راسخان درعلم وایمان است. و برعکس، تاویل محکمات غیرلازم و ممنوع است.
44. آیا تاویل قرآن را فقط خداوند می‏داند؟ این بحث معرکه آرای مفسران و قرآن‏پژوهان اهل سنت و شیعه است و مرجع قرآنی آن آیه هفتم از سوره آل‏عمران است که پس از بیان این‏که قرآن هم محکمات دارد که [/][/]

[=tahoma][=&quot]اساس کتاب را تشکیل می‏دهد و هم متشابهات، و بیان این که کژدلان در پی تاویل بر وفق هوی و هوس‏های خود هستند می‏فرماید که: «و ما یعلم تاویله الا الله والراسخون فی العلم‏» که این عبارت قرآنی هم از نظر نحوی و هم بلاغی قابلیت دو قراءت دارد: الف) قراءت وقف پس از الله، که قراءت اکثر اهل سنت است مگر معدودی از بزرگان آنان، مانند زمخشری، قاضی عبدالجبار همدانی، ابوالسعود عمادی، آلوسی، قاضی بیضاوی و حتی نحویان بزرگی چون نحاس، عکبری و محمود صافی، ب) قراءت عطف، یعنی عطف الراسخون فی العلم به‏الله که قراءت اکثریت قریب به اتفاق شیعه امامیه است و عده‏ای از بزرگان اهل سنت که نام بعضی از آنان را هم‏اکنون یاد کردیم. آری چون در این آیه الراسخون فی العلم در مقام مدحند، و ندانستن تاویل قرآن مدح نیست، و چون اگر کسی جز خداوند دانای تاویل متشابهات قرآن نباشد، العیاذ بالله قرآن شبیه به‏معما و در نهایت ناقض غرض صاحب قرآن خواهد شد، و نمی‏توان گفت که حتی حضرت رسول(ص) و ائمه اطهار: تاویل قرآن را نمی‏دانند، لذا در پاسخ به این سؤال که در صدر این فقره آوردیم می‏گوییم که آری راسخان در علم که در درجه اول عبارت از حضرات معصومین: هستند (که فرموده‏اند: نحن الراسخون فی العلم، فنحن نعلم تاویله/ ما راسخان در علمیم، لذا تاویل قرآن را می‏دانیم) و سپس ائمه علم وادب و قرآن‏شناسان و قرآن‏پژوهان دانشور، دانای تاویل متشابهات و توانای تاویل متشابهاتند.
45. قرآن کریم به انواع شکل‏ها و شیوه‏ها کتابت و چاپ شده است. از مهم‏ترین خوشنویسان قرآن در عصر قدیم، ابن‏مقله (واضع خط ثلث) و ابن بواب و یاقوت مستعصمی، و در اعصار جدیدتر از همه مشهورتر احمد نیریزی است که یکی از مصاحف کتابت او درعصر جدید تحت عنوان‏«قرآن مستضعفین‏» (پس از زدودن نام قبلی آن که به پهلوی دوم مربوط بوده است) به‏طبع رسیده است. در جهان اسلام یکی از بهترین خوشنویسان معاصر، حامدالآمدی خطاط هنرمند ترک است، و دیگر عثمان‏طه خطاط هنرمند سوری و هم‏چنین قرآن به ابعاد مختلف کتابت و چاپ شده از جمله کل قرآن در یک صفحه (حتی کوچک‏تر از یک صفحه روزنامه اطلاعات) به‏طبع رسیده است که طبعا بسیار ریز است و فقط با ذره‏بین قابل خواندن است. هم‏چنین با کاغذ بسیار نازک در ابعاد یک در دوسانتی‏متری هم چاپ شده است. و یکی از کتابت‏های آن در قطع بزرگ کتابت بایسنقر میرزا (802 - 838ق.) شاهزاده هنرمند تیموری، به خطی است که غیر خبرگان آن را ثلث می‏خوانند اما در واقع خط محقق است، و در ابعادی تقریبا یک متر در نیم متر کتابت‏شده بوده و شاید هنری‏ترین خوشنویسی قرآن بوده است و گویا مدت‏ها در دروازه‏قرآن شیراز محفوظ بوده است، سپس به‏جای روزگار، مردم نامسؤول و بی‏فرهنگ روزگار، آن را صفحه-صفحه کرده‏اند و طوفان حادثه، یعنی همین تاراج‏گری و طماعی، هر برگ آن را به دیاری افکنده است و امروز اغلب برگ‏های آن در موزه‏های معروف جهان محفوظ است.
46. نخستین چاپ قرآن به‏وسیله پاگانینی در ونیز در فاصله سال‏های 1503 تا 1523م. انجام گرفته است. طبع‏های مهم دیگر قرآن کریم عبارتند از: طبع ابراهام هینکلمان در 1694م. (هامبورگ); طبع فلوگل (1834م.، لایپزیک); طبع سن‏پترزبورگ که اولین طبع برای مسلمانان است در 1787م.; طبع تبریز در 1242ق. یا 1244ق. نخستین تصحیح و طبع علمی قرآن کریم در جهان اسلام مصحف قاهره است، در سال 1343ق. / 1923م.، تحت اشراف استادان الازهر، و با حمایت ملک‏فؤاد اول. این مصحف بر معتبرترین کتب رسم‏الخط خاص قرآن و قراءات خاص قرآن استوار است و با روایت معیارین حفص از عاصم تدوین شده است. مصحف مدینه که امروزه مصحف عالمگیر و رسمی جهان اسلام شمرده می‏شود، برهمان تصحیح و طبع مصحف قاهره استوار است و به خط عثمان طه خطاط هنرمند سوری است.
47. ترجمه فارسی، یعنی قدیم‏ترین ترجمه قرآن در عهد رسول الله(ص) انجام گرفته است; زیرا در نامه‏های ایشان به پادشاهان آن روزگاران، مانند نجاشی و مقوقس و خسروپرویز، آیات قرآنی هم بود، و طبعا ترجمه نامه‏ها و آیات به اطلاع آنان می‏رسید، و حضرت(ص) این معنا را می‏دانستند و انکاری نمی‏فرمودند. دیگر این‏که عده‏ای از ایرانیان از سلمان خواسته بودند که سوره حمد (و بعضی آیات قرآنی) را برای آنان به فارسی ترجمه کند و او چنین کاری انجام داده بود از جمله بسم الله الرحمن الرحیم را به «به نام یزدان بخشاینده‏» ترجمه کرده بود، و حضرت رسول(ص) از این مساله باخبر بودند و انکاری نفرموده بودند. در قرون بعد نیز ایرانیان نخستین قومی از مسلمانان بودند که قرآن را به‏زبان مادری و رسمی خود ترجمه کردند. تا قبل از کشف و تصحیح قرآن قدس به‏همت آقای دکتر علی رواقی، ترجمه تفسیر طبری که ترجمه آیات قرآنی را نیز همراه دارد و در سال 345ق. صورت گرفته بود، کهن‏ترین ترجمه فارسی قرآن شمرده می‏شد. ولی ترجمه قرآن قدس از آن هم کهن‏تر و متعلق[/][/]

[=tahoma][=&quot]به سال‏های بین 250 تا 350 هجری قمری است.
48. ترجمه ترکی قرآن، نسخه‏ای از ترجمه ترکی قرآن با تاریخ 734ق. در موزه‏های هنری ترکی - اسلامی استانبول نگهداری می‏شود، که قدیم‏ترین ترجمه موجود ترکی قرآن است.
49. ترجمه اردو، نخستین ترجمه قرآن کریم به زبان اردو، ترجمه مولاناشاه رفیع‏الدین دهلوی است (1190 ق.); اما از آن پس اردوزبانان در ترجمه و تفسیر قرآن کریم در فاصله چهار قرن، سنگ تمام گذاشته‏اند و کتابشناسی ترجمه‏ها و تفسیرهای قرآن کریم به زبان اردو که منتشر شده است، بیش از یک‏هزار اثر را دربر دارد.
50. ترجمه لاتین، نخستین ترجمه لاتینی قرآن را رابرت کتونی (روبرتوس کتننسس) در سال 1143م. انجام داد که قرن‏ها بعد با اجازه مارتین لوتر اجازه چاپ پیداکرد.
51. ترجمه انگلیسی قرآن، قرآن کریم به انگلیسی بیش از هر زبان اروپایی دیگر ترجمه شده است و امروزه بیش از چهل ترجمه کامل و یک‏صدوبیست ترجمه برگزیده از قرآن کریم به انگلیسی وجود دارد. نخستین ترجمه کامل انگلیسی به قلم الکساندر راس است که از روی ترجمه فرانسوی در سال 1648م. به عمل آمده است. از غیر مسلمانان ترجمه آرتور آربری ترجمه‏ای ممتاز است. و از مسلمانان ترجمه‏های پیکتال و عبد الله یوسف علی.
52. ترجمه فرانسوی قرآن. بهترین ترجمه‏های فرانسوی قرآن ترجمه کازیمیرسکی، و ترجمه بلاشر است.
53. ترجمه آلمانی قرآن. بهترین ترجمه‏های آلمانی قرآن ترجمه اولمان، ترجمه هنینگ، و اخیرا ترجمه همراه با توضیحات و واژه‏نما (کونکوردانس) اثر رودی پارت است.
54. ترجمه روسی قرآن. بهترین ترجمه‏های روسی قرآن یکی ترجمه کراچفسکی است، و دیگری که در سال جاری (1374ش.) انتشار یافته است ترجمه پرفسور عثمانوف.
55. اولین مفسر قرآن حضرت رسول(ص) هستند و نمونه‏ای از تفسیرهای ایشان، با ترتیب سوره به‏سوره در کتاب اتقان سیوطی نقل شده است. نیز بسیاری از احادیث از ایشان نقل شده است که روشنگر آیات قرآنی است و احادیث تفسیری نام دارد.
56. پس از رسول‏الله(ص) بزرگ‏ترین قرآن‏شناس و مفسر جامعه اسلامی درصدر اسلام، حضرت علی‏بن ابی‏طالب(ع) است که سوگند یاد فرموده است که اگر بخواهم تفسیر سوره حمد را درحدی که هفتاد بار شتر باشد، بیان می‏دارم. هم‏چنین ایشان از حافظان قرآن و کاتبان وحی بوده است و مصحف خود را در فاصله‏ای کمتر از یک هفته پس از وفات رسول‏الله(ص) جمع کرد. ولی چون دارای توضیحات و اضافات تفسیری بود و فی‏المثل نام منافقان را که در قرآن با اشاره و بدون نام آمده است، بالصراحه معلوم می‏کرد و نظایر این، آن جمع و تدوین را که برحسب نزول بود از ایشان نپذیرفتند. حضرت ابتدا آزرده شدند; ولی سپس با دیدن روشمندی و اتقان شیوه کار گروه زیدبن ثابت در عهد عثمان و کمال دقت و مراقبتی که در تدوین مصحف امام (مصاحف عثمانی) به کار رفته بود آن‏را پذیرفتند و مصحف خود را ظاهر نساختند و فرمودند: اگر همان مسؤولیتی که به‏عثمان داده شد به من داده می‏شد من نیز در جمع و تدوین قرآن همان کار را می‏کردم.
57. پس از حضرت رسول و حضرت علی(ع) بزرگ‏ترین قرآن‏شناس جامعه صدر اسلامی ابن عباس (عبدالله‏بن عباس) صحابی گرانقدر و شاگرد حضرت علی(ع) بوده است که اقوال تفسیری او که در دل تفسیر طبری آمده بوده است، به‏صورت مستقل جمع شده و به کوشش فیروزآبادی صاحب قاموس تحت عنوان تنویر المقباس فی تفسیر ابن‏عباس مدون گردیده و در عصر جدید انتشار یافته است.
58. پس از ابن‏عباس شاگرد بزرگش مجاهد، مفسری‏بزرگ است و گویند سی‏بار قرآن‏کریم را به‏درس و تفسیر نزد ابن‏عباس دوره کرده بود و به روایتی شاگرد حضرت علی(ع) هم بوده است. در سال‏های اخیر تفسیر او در دو مجلد به‏طبع رسیده است.
59. مهم‏ترین تفسیر قدیم جهان اسلام تفسیر طبری مورخ و محدث بزرگ ایرانی‏است (متوفی 310ق.) که به جامع‏البیان معروف است و در سی مجلد به‏طبع رسیده است. این تفسیر قدیم‏ترین و مهم‏ترین تفسیر نقلی یا ماثور جهان اسلام هم شمرده می‏شود.
60. قدیم‏ترین تفسیرهای شیعه یکی تفسیر علی بن ابراهیم قمی است که در دو مجلد به طبع رسیده است; و دیگر تفسیر فرات کوفی که آن نیز طبع منقحی دارد. قمی و کوفی از رجال اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری‏اند.
61. قدیم‏ترین تفسیر فارسی شیعه امامیه، تفسیر ابوالفتوح رازی (متوفای نیمه‏اول قرن ششم هجری) است که روض‏الجنان و روح‏الجنان نام دارد. این تفسیر دربیست جلد است و پیش‏ترها به کوشش[/][/]

[=tahoma][=&quot]علامه‏قزوینی،مرحوم قمشه‏ای، مرحوم‏شعرانی واخیرا به کوشش دکتر محمدجعفر یاحقی ودکتر مهدی ناصح به‏طبع رسیده است.
62. قدیم‏ترین تفسیرعرفانی فارسی تفسیرکشف‏الاسرار و عدة‏الابرار اثر رشیدالدین ابوالفضل میبدی (م‏520 ق.) است که مبتنی بر امالی تفسیری خواجه عبدالله انصاری است.
63. مهم ترین تفسیر بروفق مشرب یا مذهب اعتزال تفسیر کشاف زمخشری (م‏538ق.) است.
64. مهم ترین تفسیر کلامی جهان اسلام، بروفق مذهب اشعری،تفسیر کبیر امام فخر رازی (م‏606ق.) است در بیش از سی مجلد.
65. جامع‏ترین تفسیر قدیمی شیعه امامیه مجمع البیان در ده مجلد اثر ابو علی امین الاسلام فضل بن حسن طبرسی (م‏548ق.) به عربی است که به فارسی هم ترجمه شده است.
66. مهم‏ترین تفسیرشیعه در قرن چهاردهم هجری تفسیر المیزان، اثر شادروان علامه طباطبائی(م‏1361ش.) است در بیست جلد به‏عربی که به‏فارسی هم ترجمه‏شده است.
67. جدیدترین ومهم‏ترین تفسیر جهان اسلام (اهل سنت)،التفسیر المنیر نوشته استاد وهبة زحیلی است، به عربی (32جلد در شانزده مجلد، طبع 1411ق./ 1991م.). دکتر زحیلی فقه‏شناس و استاد فقه دراغلب دانشگاه‏های سوریه وجهان اسلام است.گفتنی است که این کتاب در چند سال پیش برنده جایزه کتاب سال جهانی جمهوری اسلامی ایران شد.
68. «اعجاز عددی قرآن کریم‏» یکی از رشته‏های قرآن‏پژوهی جدید است که مقصود آن نشان‏دادن نظم اعجازگونه ریاضی قرآن کریم است. نخستین کسی که این مساله را پیش کشید و حیرت و اعجاب جهانیان را برانگیخت،دکتر رشاد خلیفه مصری‏الاصل و استاد کامپیوتر در دانشگاه‏های امریکا بود که فرضیه عدد نوزده را پیش کشید که بسم‏الله‏الرحمن الرحیم، نوزده حرف است و کلمه «اسم‏» نوزده‏بار در قرآن آمده است، و کلمه جلاله (الله) 2698 بار که مضربی از نوزده است; یعنی 142 در 19; و «الرحمن‏» 57 بار (19 در 3)، و «الرحیم‏» 114 بار (6 در 19) در قرآن به‏کار رفته است. اما نظریه او از دو جهت غوغا به‏بار آورد: یکی آن‏که عدد نوزده در قرآن شماره نگهبانان جهنم هم هست (علیها تسعة عشر). این اشکالی به‏بار نمی‏آورد، ولی عدد نوزده عدد مقدس بابیان و بهاییان است; یعنی «حروف حی‏» یا اصحاب نزدیک باب است، لذا مسلمانان از این نظریه برآشفتند و آشوب‏های بعد در نهایت به‏ترور یا قتل رشاد خلیفه انجامید. اشکال دیگر نظریه او این بود که تا حدودی «حساب سازی‏» در آن مشاهده شد. ازجمله یکی از بزرگ‏ترین قرآن‏پژوهان ایران، آقای دکتر محمود روحانی، که صاحب یکی از دقیق‏ترین فرهنگ‏ها و فهرست‏های آماری قرآن است (به‏نام فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم/ المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم، 3 مجلد، طبع مشهد، مؤسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی)، بررسی جدید و دقیقی درباره آمار کلمه جلاله (الله) در قرآن انجام داده و از نظریه دکتر رشاد خلیفه هم باخبر بوده است و با قاطعیت تمام آمار این کلمه را 2699 نشان می‏دهد که با آمار رشاد خلیفه یک عدد اختلاف، و با المعجم المفهرس معروف محمد فؤاد عبدالباقی دو عدد اختلاف دارد.
69. اما راهی را که رشاد خلیفه باز کرده بود دیگران از جمله عبدالرزاق نوفل از قرآن‏پژوهان اهل سنت، و ابوزهراء النجدی از قرآن‏پژوهان شیعه ادامه دادند و به تناسب‏های ریاضی قابل توجهی رسیدند. کتاب عبدالرزاق نوفل اعجاز عددی در قرآن‏کریم نام دارد و به قلم قرآن‏پژوه و قرآن‏شناس دانشور معاصر، آقای مصطفی حسینی طباطبائی به فارسی ترجمه شده است. ذیلا تعدادی از آمار و ارقام شگفت‏آور عبدالرزاق نوفل نقل می‏شود:
- واژه دنیا در قرآن کریم 115 بار به‏کار رفته است، و واژه آخرت هم همین تعداد.
- شیاطین 68 مرتبه، ملائکه هم همین تعداد.
- حیات 71 بار، موت هم همین تعداد.
- علم و معرفت ومشتقات آنها 811 بار، ایمان و مشتقات آن‏هم همین تعداد.
- ابلیس یازده بار، و استعاذه از او هم به‏همین تعداد.
- کلمه یوم به‏معنای روز(به‏صورت مفرد) 365بار به‏تعداد روزهای‏سال (شمسی) در قرآن به‏کار رفته است. و به‏صورت تثنیه و جمع سی بار، به‏تعداد روزهای ماه.
- کلمه شهر به معنای ماه، 12 مرتبه در قرآن دیده می‏شود به‏تعداد ماه‏های سال.
70. اما کتاب دکتر ابوزهراء النجدی قرآن‏پژوه شیعه من الاعجاز البلاغی و العددی للقرآن الکریم نام دارد و چنان‏که از نامش برمی‏آید به‏عربی است و هنوز به‏فارسی ترجمه نشده است و از نظر شگفتی‏های ریاضی به‏پای کار رشاد خلیفه و عبدالرزاق نوفل نمی‏رسد. ذیلا چند تناسب و ظرافت عددی قرآنی را که او پیدا کرده و در کتاب پیش گفته آورده است، نقل می‏کنیم:
- ساعت / الساعة در قرآن کریم 24 بار به‏کار رفته است به تعداد ساعات شبانه روز.
- سماوات السبع یا سبع سماوات، هفت بار به‏کار رفته است.
- «سجد» و مشتقات آن 34مرتبه به‏کار رفته است که برابر مجموع سجده‏های هفده رکعت نماز شبانه‏روزی است، از قرار هر رکعتی دو سجده، جمعا 34 سجده.
- لفظ صلاة و قیام و اقیموا و مشتقات آن 51 بار به‏کار رفته است که برابر با هفده‏رکعت نماز واجب و 34 رکعت نماز مستحب شبانه‏روزی است.
- مشتقات وصی/ توصیه به‏تعداد اوصیای الهی دوازده بار به‏کار رفته است.
- لفظ شیعه و مشتقاتش دوازده بار در قرآن به‏کار رفته است.
- مشتقات فرقه، 72 بار به‏کار رفته است و این به‏تعداد 72 فرقه اسلامی است.
در پایان این نکته گفته شود که این‏گونه پژوهش‏ها جنبه تفننی دارد، و ارزش طراز اول علمی ندارد.[/][/]