جمع بندی خالق انسانها، انسانهای خلاق را دوست دارد (آیات با موضوع خلاقیت)

کارشناس بحث: استاد میقات

[="Tahoma"]با سلام و درود

ابداع، ابتکار، خلاقیت، نوآوری و ... معنایی هماهنگ دارند.

«بدیع» در لغت به معنای جدید، ابداع و ایجاد ابتکاری است یعنی ایجاد بدون سابقه و بدون پیروی از دیگران، و به عبارت دیگر یعنی نوآوری و خلاقیت.(المفردات في غريب القرآن، ص 110؛ قاموس قرآن، ج ‏1، ص 171)

لذا خداوند ابداع و نوآوری می کند و خلقت آسمان ها و زمین و ...، همه بدون سابقه قبلی و بدون الگوگیری بوده است:
«بَديعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»؛ هستى بخش آسمانها و زمين اوست! و هنگامى كه فرمان وجود چيزى را صادر كند، تنها مى‏ گويد: «موجود باش!» و آن، فورى موجود مى ‏شود.(بقره، 117)

هم چنین در آیه ای دیگر آمده که او هر زمان در شأن و کاری است: «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ في‏ شَأْنٍ».(الرحمن، 29)

از طرفی می دانیم انسان خلیفه الهی است و با تجلی و بروز و ظهور اسماء و صفات الهی است که به مراتب کمال نائل می شود.

و از جمله صفات و نام های خداوند، بدیع بودن است، لذا ابداع و نوآوری و خلاقیت نیز یکی از مراتب وجودی انسان است که می تواند به بروز و ظهور برسد.

می توان از برخی آیات قرآن در این زمینه (نوآوری و خلاقیت) استفاده کرد:

خلاقیت و نوآوری حضرت سلیمان در ساخت و ساز:
«قِيلَ لهَا ادْخُلىِ الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ كَشَفَتْ عَن سَاقَيْهَا قَالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُّمَرَّدٌ مِّن قَوَارِيرَ قَالَتْ رَبّ‏ِ إِنىّ‏ِ ظَلَمْتُ نَفْسىِ وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمَانَ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِين‏»
به او گفته شد: «داخل حياط (قصر) شو!» هنگامى كه نظر به آن افكند، پنداشت نهر آبى است و ساق پاهاى خود را برهنه كرد (تا از آب بگذرد امّا سليمان) گفت: «(اين آب نيست،) بلكه قصرى است از بلور صاف!» (ملكه سبا) گفت: «پروردگارا! من به خود ستم كردم و (اينك) با سليمان براى خداوندى كه پروردگار عالميان است اسلام آوردم!» (نمل، 44)

خلاقیت و نوآوری حضرت یوسف در ذخیره سازی گندم:
«قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدتمُ‏ْ فَذَرُوهُ فىِ سُنبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِّمَّا تَأْكلُون‏»
گفت: هفت سال با جديّت زراعت مى ‏كنيد و آنچه را درو كرديد، جز كمى كه مى ‏خوريد، در خوشه ‏هاى خود باقى بگذاريد (و ذخيره نماييد).(یوسف، 47)

خلاقیت و نوآوری در شهرسازی: (صنعتی، معماری، هنری و ...)
«إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتي‏ لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِي الْبِلادِ»
و با آن شهر «ارَم» با عظمت، همان شهرى كه مانندش در شهرها آفريده نشده بود.(فجر، 7و

آجرسازی فرعونیان:
«وَ قَالَ فِرْعَوْنُ يَأَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَاهٍ غَيرِى فَأَوْقِدْ لىِ يَاهَامَانُ عَلىَ الطِّينِ فَاجْعَل لىّ‏ِ صَرْحًا لَّعَلىّ‏ِ أَطَّلِعُ إِلىَ إِلَاهِ مُوسىَ‏ وَ إِنىّ‏ِ لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِبِين‏»
فرعون گفت: اى جمعيت اشراف! من خدايى جز خودم براى شما سراغ ندارم. (امّا براى تحقيق بيشتر،) اى هامان، برايم آتشى بر گل بيفروز (و آجرهاى محكم بساز)، و براى من برج بلندى ترتيب ده تا از خداى موسى خبر گيرم هر چند من گمان مى‏ كنم او از دروغگويان است.(قصص، 38)

زره بافی:
«وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ»
و ساختن زره را بخاطر شما به او تعليم داديم، تا شما را در جنگهايتان حفظ كند آيا شكرگزار (اين نعمتهاى خدا) هستيد؟(انبیاء، 80)

سد سازی:
«آتُوني‏ زُبَرَ الْحَديدِ حَتَّى إِذا ساوى‏ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُوني‏ أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً»
قطعات بزرگ آهن برايم بياوريد (و آنها را روى هم بچينيد)!» تا وقتى كه كاملًا ميان دو كوه را پوشانيد، گفت: «(در اطراف آن آتش بيفروزيد، و) در آن بدميد!» (آنها دميدند) تا قطعات آهن را سرخ و گداخته كرد، و گفت: «(اكنون) مس مذاب برايم بياوريد تا بر روى آن بريزم!»(کهف، 96)

نکته: آن نوآوری و ابداعی ممنوع است که در دین و شریعت باشد زیرا دین و شریعت، فقط از طرف خداوند اعتبار و تشریع می شود.

با سلام و درود

خلاقیت، ابتکار، نوآوری و ...، در سایه تفکر و اندیشه است که فراهم می شود، و بدون تفکر نمی توان به خلاقیت و نوآوری رسید.

قرآن کریم در آیات متعدد، به تفکر در آیات و نشانه های الهی، و تفکر در مخلوقات و آفریده های خداوند، توصیه و سفارش فرموده است:

«إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون‏»؛ در اينها آياتى است براى گروهى كه تفكر مى ‏كنند.(رعد، 3؛ جاثیه، 13؛ و ...)

به این آیات می توان آیاتی که توصیه به تعقل و تدبر می کنند را نیز اضافه نمود.

از طرفی قرآن کریم بر موضوع توکل، بسیار تاکید دارد:

«فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلين‏»؛ اما هنگامى كه تصميم گرفتى، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن؛ زيرا خداوند متوكلان را دوست دارد.(آل عمران، 159)

در سایه توکل بر خداوند است که انسان می تواند با امید به رفع مشکلات و با انگیزه رسیدن به موفقیت، تلاش را آغاز کند.

مرحله سوم، سعی و تلاش و کوشش است که قرآن بهره انسان را در تلاش و سعی می داند:

«وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏»؛ و اينكه براى انسان بهره ‏اى جز سعى و كوشش او نيست.(نجم، 39)

بنابر این:

ارکان اصلی و اساسی خلاقیت و نوآوری در قرآن اشاره شده است: «تفکر، توکل و تلاش»

کسی که می خواهد فردی خلاق و مبتکر باشد بایستی این موارد را در خود تقویت نماید. البته مسائل و فروعات دیگری می توان برای رسیدن به خلاقیت و نوآوری برشمرد که در علم روانشاسی و ... بدان ها پرداخته شده است.

سؤال:
آیات مربوط به خلاقیت و راه‌های رسیدن به آن چیست؟

پاسخ:
ابداع، ابتکار، خلاقیت، نوآوری و ... معنایی هماهنگ دارند.
«بدیع» در لغت به معنای جدید، ابداع و ایجاد ابتکاری است یعنی ایجاد بدون سابقه و بدون پیروی از دیگران، و به عبارت دیگر یعنی نوآوری و خلاقیت. (1)
لذا خداوند ابداع و نوآوری می‌کند و خلقت آسمان‍‌‌‌ها و زمین و ...، همه بدون سابقه قبلی و بدون الگوگیری بوده است: «بَديعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»؛ هستى بخش آسمان‌ها و زمين اوست! و هنگامى كه فرمان وجود چيزى را صادر كند، تنها مى‏‌گويد: «موجود باش!» و آن، فورى موجود مى‌شود. (2)
هم چنین در آیه‌ای دیگر آمده که او هر زمان در شأن و کاری است: «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ في‏ شَأْنٍ». (3)
از طرفی می‌دانیم انسان خلیفه الهی است و با تجلی و بروز و ظهور اسماء و صفات الهی است که به مراتب کمال نائل می‌شود.
و از جمله صفات و نام‌های خداوند، بدیع بودن است، از این رو، ابداع و نوآوری و خلاقیت نیز یکی از مراتب وجودی انسان است که می‌تواند به بروز و ظهور برسد.
می‌توان از برخی آیات قرآن در این زمینه (نوآوری و خلاقیت) استفاده کرد:
ـ خلاقیت و نوآوری حضرت سلیمان در ساخت و ساز:
«قِيلَ لهَا ادْخُلىِ الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ كَشَفَتْ عَن سَاقَيْهَا قَالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُّمَرَّدٌ مِّن قَوَارِيرَ قَالَتْ رَبّ‏ِ إِنىّ‏ِ ظَلَمْتُ نَفْسىِ وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمَانَ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِين‏»؛ به او گفته شد: «داخل حياط (قصر) شو!» هنگامى كه نظر به آن افكند، پنداشت نهر آبى است و ساق پاهاى خود را برهنه كرد (تا از آب بگذرد امّا سليمان) گفت: «(اين آب نيست،) بلكه قصرى است از بلور صاف!» (ملكه سبا) گفت: «پروردگارا! من به خود ستم كردم و (اينك) با سليمان براى خداوندى كه پروردگار عالميان است اسلام آوردم!» (4)
ـ خلاقیت و نوآوری حضرت یوسف در ذخیره سازی گندم:
«قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدتمُ‏ْ فَذَرُوهُ فىِ سُنبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِّمَّا تَأْكلُون‏»؛ گفت: هفت سال با جديّت زراعت مى‌كنيد و آنچه را درو كرديد، جز كمى كه مى‌خوريد، در خوشه‌‏هاى خود باقى بگذاريد (و ذخيره نماييد). (5)
ـ خلاقیت و نوآوری در شهرسازی: (صنعتی، معماری، هنری و ...)
«إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتي‏ لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِي الْبِلادِ»؛ و با آن شهر «ارَم» با عظمت، همان شهرى كه مانندش در شهرها آفريده نشده بود. (6)
ـ آجرسازی فرعونیان:
«وَ قَالَ فِرْعَوْنُ يَأَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَاهٍ غَيرِى فَأَوْقِدْ لىِ يَاهَامَانُ عَلىَ الطِّينِ فَاجْعَل لىّ‏ِ صَرْحًا لَّعَلىّ‏ِ أَطَّلِعُ إِلىَ إِلَاهِ مُوسىَ‏ وَ إِنىّ‏ِ لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِبِين‏»؛ فرعون گفت: اى جمعيت اشراف! من خدايى جز خودم براى شما سراغ ندارم. (امّا براى تحقيق بيشتر،) اى هامان، برايم آتشى بر گل بيفروز (و آجرهاى محكم بساز)، و براى من برج بلندى ترتيب ده تا از خداى موسى خبر گيرم هر چند من گمان مى‏‌كنم او از دروغگويان است. (7)
ـ زره بافی:
«وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ»؛ و ساختن زره را به خاطر شما به او تعليم داديم، تا شما را در جنگ‌هايتان حفظ كند آيا شكرگزار (اين نعمت‌هاى خدا) هستيد؟ (8)
ـ سد سازی:
«آتُوني‏ زُبَرَ الْحَديدِ حَتَّى إِذا ساوى‏ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُوني‏ أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً»؛ قطعات بزرگ آهن برايم بياوريد (و آن‌ها را روى هم بچينيد)!» تا وقتى كه به طور کامل، ميان دو كوه را پوشانيد، گفت: «(در اطراف آن آتش بيفروزيد، و) در آن بدميد!» (آن‌ها دميدند) تا قطعات آهن را سرخ و گداخته كرد، و گفت: «(اكنون) مس مذاب برايم بياوريد تا بر روى آن بريزم!» (9)
نکته: آن نوآوری و ابداعی ممنوع است که در دین و شریعت باشد زیرا دین و شریعت، فقط از طرف خداوند اعتبار و تشریع می‌شود.
راه‌های رسیدن به خلاقیت
خلاقیت، ابتکار، نوآوری و ...، در سایه تفکر و اندیشه است که فراهم می‌شود، و بدون تفکر نمی‌توان به خلاقیت و نوآوری رسید.
قرآن کریم در آیات متعدد، به تفکر در آیات و نشانه‌های الهی، و تفکر در مخلوقات و آفریده‌های خداوند، توصیه و سفارش فرموده است:
«إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون‏»؛ در اين‌ها آياتى است براى گروهى كه تفكر مى‌كنند. (10)
به این آیات می‌توان آیاتی که توصیه به تعقل و تدبر می‌کنند را نیز اضافه نمود.
از طرفی قرآن کریم بر موضوع توکل، بسیار تاکید دارد:
«فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلين‏»؛ اما هنگامى كه تصميم گرفتى، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن؛ زيرا خداوند متوكلان را دوست دارد. (11)
در سایه توکل بر خداوند است که انسان می تواند با امید به رفع مشکلات و با انگیزه رسیدن به موفقیت، تلاش را آغاز کند.
مرحله سوم، سعی و تلاش و کوشش است که قرآن بهره انسان را در تلاش و سعی می‌داند:
«وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏»؛ و اين كه براى انسان بهره‌‏اى جز سعى و كوشش او نيست. (12)
بنابراین: ارکان اصلی و اساسی خلاقیت و نوآوری در قرآن اشاره شده است: «تفکر، توکل و تلاش»
کسی که می‌خواهد فردی خلاق و مبتکر باشد بایستی این موارد را در خود تقویت نماید. البته مسائل و فروعات دیگری می‌توان برای رسیدن به خلاقیت و نوآوری برشمرد که در علم روان‌شاسی و ... بدان‌ها پرداخته شده است.

منابع:
1. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، ص 110؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ‏1، ص 171.
2. بقره: 2/ 117.
3. الرحمن: 55/ 29.
4. نمل: 27/ 44.
5. یوسف: 12/ 47.
6. فجر: 89/ 7 ـ 8.
7. قصص: 28/ 38.
8. انبیاء: 21/ 80.
9. کهف: 18/ 96.
10. رعد: 13/ 3؛ جاثیه: 45/ 13؛ ....
11. آل عمران: 3/ 159.
12. نجم: 53/ 39.