جمع بندی آیا قرآن همان «ام الکتاب» است؟
تبهای اولیه
پرسش:
آیا قرآن همان ام الکتاب و فرقان و ذکر است؟ و یا قرآن گزیده ای از ام الکتاب است؟
پاسخ:
در پاسخ به سوال، مشخصات و تعریف هر یک ذکر می شود تا تفاوت ها مشخص شوند.
خداوند متعال در قرآن فرمود: "خداوند هر چه را بخواهد، محو و هر چه را بخواهد، اثبات ميكند و "ام الكتاب" (لوح محفوظ) نزد او است".(رعد آيه 39)
ام الكتاب چيست؟ مفسران در اين باره مي فرمايند:
واژهام در لغت به معني اصل و اساس هر چيزي است و اين كه عرب به مادر ام ميگويند، به خاطر آن است كه ريشه خانواده و پناهگاه فرزندان است. بنابراين ام الكتاب (كتاب مادر) به معناي كتابي است كه اصل و اساس همه كتابهاي آسماني ميباشد. و اين همان لوحي است كه نزد خداوند از هر گونه تغيير و تبديل و تحريفي محفوظ است. اين همان كتاب علم پروردگار است كه نزد او است و همه حقايق عالم و همه حوادث آينده و گذشته و همه كتابهاي آسماني در آن درج است و هيچ كس به آن راه ندارد، جز آن چه را كه خدا بخواهد، افشا كند.(1)
اما تفسير آيه بالا ميرساند كه گويا علم خداوند معتبر است و اگر چيزي را بخواهد، محو و يا اثبات ميكند. پس معلوم است چيزي بايد ثبت شده باشد كه محو شود و يا چيزي ثبت نشده باشد كه اثبات شود و حال آن كه هر دو معلوم خدا هستند. پس چگونه ميشود ميان اسرار و علوم ثابت شده در لوح محفوظ و علومي كه متغيرند، جمع كرد؟ پس اصل مسئله و بحث را به سمت اين موضوع سوق ميدهيم كه آيا قضا و قدر الهي كه در لوح محفوظ و ام الكتاب ثبت شده است، قابل تغيير ميباشد. آيهاي كه در ابتدا نقل شد، اين مسئله را ثابت ميكند كه خداوند هر چه را بخواهد، محو و يا اثبات ميكند و نزد ام الكتاب است.
از نظر قرآن، فرقان عبارتست از هر چیزی که موجب جدایی بین حق باطل باشد؛از جمله:
1-کتاب های آسمانی، خداوند متعال می فرماید: وَ إِذْ آتَینا مُوسَى الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ(2)
2-زمانی که در آن حق بر باطل غلبه می کند خداوند متعال می فرماید: وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یوْمَ الْفُرْقانِ یوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ(3).
3-مکانی که در آن به حق قضاوت و به آن عمل می شود .
4- معجزه هایی که از پیامبران صادرشده است .
5- سنت مقدس و پاک .
6- عقلی که به سوی بندگی خداوند رحمان و به دست آوردن بهشت می خواند.
7- عالم و دانشمندی که به علمش عمل می کند .
8- هر چه که به خدا ختم می شود و در مقابل هر چه که به شیطان ختم می شود قرار دارد، همه از مصادیق و مظاهر فرقان است.
اما قرآن واضح ترین این مظاهر است بلکه اینها در قرآن جمع شده است پس قرآن است چون جامع همه آنها است و فرقان است به وجود تفصیلی آن(4).
از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: قرآن اسم است براى تمام آن و فرقان نام قسمتى است که لازم است مردم به آنها عمل نمایند(5)،(6)
ذکر به معنای یاد کردن، بر زبان راندن، به یاد آوردن، آوازه، ثنا، دعا، ورد و ... است،(7) و در کلمات عارفان به معنای؛ یاد کردن، مواظبت بر عمل، حفظ، طاعت، نماز، قرآن و... آمده است.(8)
یکى از زیباترین جلوه هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسى ترین راههاى سیر و سلوک، ذکر است؛ ذکر خدا، از یادبردن هستى محدود خویش در رهگذر یاد اسماى الاهى است و تداوم و استمرار آن، زنگار گناهان را از روى دل مىزداید؛ زیرا غفلت و فراموشى حق تعالى، ساحت دل را مکدر مىکند. از این جا است که یکى از رسالتهاى اولیاى الاهى و کتاب هاى آسمانى، برطرف نمودن این کدورت و تاریکى است و به همین علت "ذکر" را از اوصاف پیامبر و از نامهاى قرآن شمرده اند. چنان که قرآن مجید به ذکر بودن پیامبر (صل الله علیه و آله) چنین اشاره مىکند:
"... قد انزل الله الیکم ذکراً رسولاً یتلوا علیکم آیات الله..."؛(9) خداوند ذکرى (رسولى) را به سوى شما فرستاد تا آیات خدا را بر شما تلاوت کند.
همچنین از نامهاى قرآن مجید ذکر است: "انّا نحن نزّلنا الذکر و انّا له لحافظون»؛(10) ما ذکر (قرآن) را بر تو نازل کردیم و آن را حفظ خواهیم کرد.
وجه نام گذارى پیامبر (صل الله علیه و آله) و قرآن به ذکر این است که موجب یادآورى خداوند متعال هستند؛ زیرا یادآورى منوط به دانش قبلى است و این پیامبران و کتابهاى آسمانى هستند که پرده غفلت و فراموشى را از روى دل کنار زده و نور الاهى را بدان مىتابانند. بنابراین، یاد خدا انسان را از حضیض مادیت به اوج معنویت مى رساند و امید را در انسان زنده مىکند و یأس و ناامیدى را که از تنگناهاى زندگى مادى و معادلات بشرى ناشى مىگردد، برطرف مىکند.
پی نوشت ها:
1. تفسير نمونه،آيت الله مکارم شيرازي، دار الكتب الإسلامية،ايران- تهران، 1371 ه. ش، چاپ: 10، ج21، ص 9.
2. بقرة، 53، (نیز به خاطر آورید) هنگامى را که به موسى، کتاب و وسیله تشخیص (حق از باطل) را دادیم
3.انفال، 41، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایى حق از باطل، روز درگیرى دو گروه (باایمان و بىایمان) [روز جنگ بدر] نازل کردیم.
4.مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، موسوى سبزوارى، عبدالاعلى،ناشر: دفتر سماحه آيت الله العظمى السبزوارى،1409 ه. ق، چاپ: 2، ج 3، ص 33.
5.ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، ناشر: فراهانى، ايران- تهران، چاپ اول، ج 2، ص 209.
6. مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، همان، ج 3، ص 34.
7. سعیدی، گل بابا، فرهنگ اصطلاحات ابن عربی، ص 228، انتشارات شفیعی، چاپ دوم، تهران، 1384.
8. سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، ص 402، انتشارات طهوری، چاپ چهارم، تهران، 1378.
9. طلاق، 10 و 11.
10. حجر، 9.