آثار معنوی و اجتماعی روزه چیست؟؟؟
تبهای اولیه
[="DarkOrange"]برنامههای اسلام، برای رسیدن انسان به خوشبختی و سعادت جاودانه تدوین شده است؛ سعادتی که گسترهای به پهنای دنیا و آخرت دارد. در این میان، روزه عبادتی است که در رهپویی بشر به سوی کمال و تعالی نقش بسزایی دارد.
با بررسی آیات روشن قرآن در مییابیم که روزه، برای رستگاری انسان و رهایی او از قید تن و توجه او به افقهای تعالی واجب گردیده است. انسان خو گرفته با روزمرگی، در یک اردوی معنوی یک ماهه، رهایی از بند تن و زنگارزدایی از دل را با هم تجربه میکند، غلبه بر خواهشهای دل را تمرین میکند و لذت آسمانی شدن را میچشد. در آیه 183 سوره بقره، امید به پرهیزکار شدن انسان در قفس تن را، راز وجوب روزه میداند و میفرماید: ای ایمان آورندگان! روزه بر شما واجب گردید، آنسان که بر پیش از شما هم واجب شده بود. باشد که پرهیزکاری کنید».
نکته روان و زیبایی که در این آیه به چشم میخورد، لطافت بیان آن است. به دلیل دشواری روزه، خداوند از طرفی با خطاب «یا ایها الذین امنوا» و از دیگر سو با توجه دادن به این که روزه اختصاص به شما ندارد بلکه بر پیشینیان نیز لازم بوده است، مسلمانان را آماده انجام آن ساخته است. امام صادق (ع) در بیانی زیبا چنین میفرماید: لذت خطاب «یا ایها الذین امنوا» سختی و مشقت عبادت را از بین میبرد.
وقتی انسان با چنین خطابی از سوی معبود بیهمتا روبرو میگردد، سرشار از نیرو خود را آماده اجرای حکم آن یگانه بینیاز میکند. در این مقاله بر آنیم تا گوشهای از آثار ارزنده روزه بر زندگی انسان را در دو بعد معنوی و اجتماعی بررسی کنیم.
آثار معنوی روزه
معنویت، نیاز اساسی انسان است. همان گونه که غذا، برای ادامه زندگی مادی ضروری است، معنویت نیز برای طراوت روح بزرگ انسان یک نیاز اساسی است. از نگاه قرآن، انسان، مستعد تعالی است؛ از این رو برنامههای ویژهای هم برای او قرار داده شده است. در قرآن به انسان چنین گفته میشود: «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه؛ ای انسان حقا که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی کرد» (انشقاق.4)
در مسیر تعالی انسان، برنامههایی از سوی آفریدگار آگاه از همه احوال انسان پیشنهاد شده که انجام برخی از آنها با شرایط، لازم و برخی دیگر داوطلبانه است. روزه در شمار عبادتهایی است که در شرایط ویژهای مانند ماه مبارک رمضان و یا نذر و... واجب میشود، ولی به صورت مستحبی و داوطلبانه هم قابل انجام است. در آموزههای دینی هم سفارش زیادی به روزهداری و توجه به این برنامه حتی به صورت داوطلبانه و مستحبی شده است. در روایتی از ابی امامه آمده است: از پیامبر خدا (ص) خواستم مرا به عملی سودمند رهنمون گردد. حضرت فرمود: علیک بالصوم فانه لا عدل له و لا وزن لثوابه؛ روزه بگیر که معادلی برای آن نیست و هیچ ثوابی به پای آن نمیرسد. بار دیگر گفتم: مرا به کاری دستور دهید و حضرت فرمودند: علیک بالصوم فانه لا عدل له. وقتی برای سومین بار تقاضایم را تکرار کردم، حضرت باز پاسخم دادند: علیک بالصوم فانه لا مثل له؛ روزه بگیر که همانند ندارد.
امام مجتبی (ع) هم ماه مبارک رمضان، را چنین توصیف میکنند: ان الله جعل شهر رمضان مضمارا لخلقه فیستبقون فیه بطاعته الی مرضاته؛ خداوند ماه رمضان را میدان مسابقهای برای آفریدگان خود قرار داده تا با طاعتش برای خشنودی او از یکدیگر پیشی گیرند»
روزه آثار معنوی فراوانی به دنبال دارد که به برخی از آنها فهرستوار اشاره میشود:
1- پارسایی
مهمترین رهاورد روزه، بر اساس آیه 183 بقره، رسیدن به گوهر پر ارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربیت معنوی انسان و گذاشتن او در بزرگراهی است که به پارسایی منتهی میشود. تعبیر «لعلکم تتقون» در این آیه شریفه، پرده از رازی میگشاید که ملاک برتری آدمیان بر یکدیگر دانسته شده و فرجامی نیک به نام فلاح و رستگاری خواهد داشت.
2- رهایی از بند تن
با نگاهی به شرایط روزهداری، در مییابیم که این برنامه هدفی جز تربیت انسان و آسمانی کردن او ندارد.
خداوند سبحان با دعوت به روزه، مقامی دیگر از انسانیت را پیشنهاد میدهد؛ انسانیتی رها از اسارت تن و خواهشهای درونی. انسانیتی که با گذار از موانع ساده به دست میآید. چشمپوشی از آنچه تاکنون به راحتی بهرهمند بوده آن هم برای مدتی معین. تلاش برای خدایی شدن. شکستن دیوار عادتهایی که مانع انس با معنویات است و انسان را از ترقی و تعالی باز میدارد.
3- آرامش
یکی از آثار معنوی روزه، آرامش قلبی است، در گران سنگی که بشریت امروز برای یافتن آن حاضر است از همه دارایی خویش بگذرد.
در پرتو روزهداری، دل از هوی و هوس بریده و در دامن یاری که مبدأ و معدن آرامش است، پـناه میگیرد. روزهدار با توجه بیشتر به پروردگار و احساس نزدیکی به آن «قریب مجیب»، دل از اغیار بریده و سرشار از آرامش و طمأنینه میگردد. از این رو امام باقر (ع) در سخنی کوتاه و زیبا فرمود: الصیام تسکین القلوب؛ روزه مایه آرامش دلهاست.»
4-حکمت آفرینی
روزه، فرصتی است برای تأمل و تفکر. انسان روزهدار اندکی در آنچه بوده و آنچه باید باشد، تدبر میکند، با چراغ روزه ره مییابد و خود را از گردنههای پر خطر زندگی مادی به دور نگه میدارد. امام علی (ع) از رسول اعظم (ص) نقل میکند که حضرت در سفر معراج از خداوند پرسید: خدایا روزه چه آثاری دارد؟ خداوند فرمود: روزه حکمت میآفریند و حکمت، معرفت و شناخت را در پی دارد و به دنبال معرفت، یقین و باور به دانستهها حاصل میشود.
زمانی که کسی به یقین رسید، (با تمام شرایط سازگاری مییابد) و در این اندیشه نیست که چگونه شب را به صبح رسانیده؛ در سختی یا آسایش (و تمام خاطر خود را به یار بیهمتا میسپارد و در کسب رضایت او میاندیشد)».
5- یادآوری معاد
روزه با گرسنگی و تشنگی و محدودیتهایی همراه شده تا خواب غفلت از چشم انسان گرفتار در تار دنیای فریبا، برباید و او را به فردایی دیگر یادآور شود. بر این اساس یکی از آثار معنوی روزه، یادآوری روز رستاخیز است که هیچ کس را از آن گریزی نیست. مردمان هر یک با کولهای از توشههایی که در دنیا اندوختهاند، برانگیخته خواهند شد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسی به سر خواهند برد. امام رضا (ع) در این باره میفرمایند: «مردم به انجام روزه امر شدهاند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند.»
6- آزمون اخلاص
اگر در عبادتهای دیگر، فرصت مانور برای شیطان فراهم گردد و بتواند با ریاکاری و تظاهر، گوهر «قبول» را از اعمال انسان برباید، در روزه، این مجال از او گرفته میشود چه اینکه روزهدار را نیازی به تظاهر نیست و به دور از چشم مردم بر شکستن روزه بدون اطلاع آنها توانا خواهد بود. از این رو، امام علی (ع) فرمودند: «فرض الله... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد. فرد با گرفتن روزه و حفظ آن، اخلاص خود را ثابت میکند و در اثر مداومت بر این کار، صافی و صفا در دیگر عبادتها نیز برای او حاصل میشود. حضرت فاطمه زهرا (س) در این باره چنین میفرمایند: «فرض الله الصیام تثبیتا لاخلاص؛ خداوند روزه را برای استواری و تثبیت اخلاص بندگان واجب ساخت.»
7- روسیاهی شیطان
از آن روز که تاج کرامت بر اثر دمیده شدن روح الهی بر آدم، بر سر همه انسانها نهاده شد، دریایی از حسادت و اندوه ابلیس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم، خود را از وادی رحمت خداوند راند. از آن پس، هرگاه و هر دم در کمین آدم و فرزندان او نشست تا بلکه سدی باشد بر سر راه عروج آنان، شیطان با انبوهی از لشکریان پلید به جنگ آدمیان همت گمارد و تا روز قیامت به این مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود، گوهر سعادت از کف آنان برباید. در مقابله با این دشمن قسم خورده، انسانها به برنامههایی دعوت شدهاند که نتیجه آن رستگاری خودشان و روسیاهی شیطان و شیطان صفتان است. در این میان، روزه برنامهای است که به فرموده رسول خدا، شیطان را از انسان دور میسازد و فرصتی برای تقویت روحانی او پدید میآورد.
روزی آن حضرت به یارانش فرمود: «الا اخبرکم بشیء ان انتم فعلتموه تباعد الشیطان منکم کما تباعد المشرق من المغرب؛ آیا میخواهید شما را از کاری آگاه سازم که با انجام آن، شیطان به فاصله مشرق تا مغرب از شما دور گردد؟» اصحاب مشتاقانه پاسخ دادند: آری ای رسول خدا! پیامبر فرمود: «الصوم یسود وجهه؛ روزه (این فاصله را ایجاد میکند و) شیطان را روسیاه میگرداند.
8- پاداش بیکران
از چیزهایی که اهمیت روزه را بیشتر مینمایاند، وعده پاداشهایی است که برای این رفتار دینی داده شده است. در حدیثی قدسی میخوانیم که خداوند فرمود: هر کار نیکی، پـاداشی معین مانند ده تا هفتصد برابر آن عمل دارد، غیر از روزهداری که از آن من است و من خود پاداش آن را میدهم... چون بندهام به خاطر من از خواستهها و خوردنیها و لذتهایش صرفنظر کرد» بر اساس این روایت نورانی، سر این پاداش بیکران، در دلدادگی انسان به خدا و گذشتن او از همه خواستههای خویش برای او نهان است.
9- آمادگی برای سایر عبادتها
انسان هرچند معنویت گریز نیست، اما گاهی دشواری ظاهری برخی از تکالیف دینی، بهانهای برای سهلانگاری در انجام آن برنامه را در وی پدید میآورد. اما هنگامی که فرد در برنامهای عمومی و همراه با همسفرانی آسمانی به توفیق روزهداری دست یازید، برای او بسان ورود به شهر عبادت و بندگی خواهد بود؛ زیرا موفقیت در گرفتن روزه، با قبول تمام سختیهای آن، مقدمه حضور دائمی برای دیگر برنامههای آسان و انسانساز را در او به وجود میآورد. از سویی دیگر تمرین یک ماهه، خود فرصتی برای انس هرچه بیشتر با برنامههای دینی خواهد بود. با توجه به این نکات، حضرت رسول (ص) روزه را به منزله دروازه ورود به شهر بندگی دانسته و میفرماید: لکل شیء باب و باب العباده الصوم؛ برای هر چیزی دری است و در عبادت روزه است.» روزه آغازی است برای انجام تمام خوبیها، پلی است برای پرواز به سوی بیکرانها و جرقهای برای خدایی شدن.
10- سحرخیزی
یکی از جلوههای معنوی روزهداری، انس با سحر و عادت به سحرخیزی است. از نظر قرآن بهترین زمان برای مناجات و استغفار، سحر است. خداوند در اوصاف مؤمنان میفرماید: «و بالاسحار هم یستغفرون»
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعای شب و ورد سحری بود
11- تقویت اراده و غلبه بر طغیان غرایز
یکی از فوائد بزرگ روزه، تربیت روح و تقویت اراده و تعدیل غرایز انسانی است. روزهدار در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی و خودداری از سایر لذائذی که باید چشم بپوشد، روح و اراده خویشتن را تقویت میکند. بر این اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سرکش و تسلط بر شهوات و هوسهاست. در حقیقت مهمترین فلسفه روزه همین اثر اخلاقی و تربیتی است.
12- انس با معبود
انسان به بهانه روزه، بستر پر آرامش خویش را رها میکند، از غذا و نوشیدنیها در طول روز خودداری میکند، تمام وجود خود را برای انجام یک روزه کامل و مورد رضایت حضرت حق، از بدیها باز میدارد و هر لحظه به یاد او و در اندیشه خشنود سازی اوست.
رهاورد چنین برنامهای، تابش نور الهی بر دل چنین فردی است و باز شدن در روشن آشنایی و انس با خدای خوبیها.
روزهدار در ماه رمضان، مهمان ویژه خداست و بر خوان پر از نعمت او بهترین لحظههای معنوی را تجربه میکند. آنچنان که امام باقر (ع) فرمود: شهر رمضان، شهر اله و الصائمون فیه اضیاف الله و اهل کرامته؛ ماه رمضان، ماه خداست و روزهداران در آن مهمانان خدا و مورد تکریم ویژه اویند.» روزهداران در این ماه فرصتی برای حضور هرچه بیشتر بر سفره احسان الهی مییابند. فرصتی که به منظور انس او با آفریدگارش تدارک دیده شده است.
13- خویشتنداری
روزه، قطع نظر از زیباییهای دیگرش، یک زورآزمایی و خودشناسی است. روزه دار وقتی که دید میتواند در مدت معینی از همه ضروریات بدن صرفنظر کرده و گرسنه و تشنه بماند، میداند که دست کشیدن از محرمات برای او میسر است. بدین وسیله درهای تقوا و مقاومت در برابر شهوتها به روی شخص باز میشود و میتواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.
14- شکیبایی
امام صادق (ع) در تفسیر آیه «واستعینوا بالصبر و الصلاه» فرمود: الصبر الصیام؛ صبر، روزه است. و فرمود: هنگامی که گرفتاری شدیدی به انسان رو آورد، روزه بگیرد که خداوند خود فرموده: از روزه و نماز استمداد جویید.
روزه، مایه رسیدن به اهداف بلندی است که بدون تکیه بر معنویات دسترسی به آن ممکن نیست. انسان در پرتو روزه، تحمل و شکیبایی را میآموزد و تا رسیدن به هدف، پایمردی و مقاومت نشان میدهد، در مواجهه با دشواریها، بیتاب نمیشود بلکه با تکیه بر لطف الهی، در آرزوی پایان آن مینشیند و با کوشش خود، در رسیدن به هدف بزرگی که دارد، گام برمیدارد.
15- انس با معنویات
یکی از آثار روزه خصوصا در ماه مبارک رمضان، خو گرفتن به برنامههای معنوی با توجه به سفارشهای فراوان معصومان به آن برنامههاست که خود نقش بسزایی در انس افراد با معنویات و لذت بردن از برنامههای معنوی دارد. یکی از این برنامههای پیشنهادی، تلاوت قرآن است که پاداش بسیار زیادی برای آن تعیین شده است. تا جایی که پیامبر اعظم (ص) فرمود: من تلا فیه آیه من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور؛ خواندن یک آیه از قرآن در ماه رمضان پاداشی همانند تلاوت تمام قرآن در دیگر ماهها دارد».
توصیه دیگر پیشوایان هدایتگر، آمرزش خواهی و دعاست. امام علی (ع) در این باره فرمود: «در ماه رمضان بسیار استغفار کنید و دعا فراوان نمایید که با دعا، بلا از شما دور میگردد و با استغفار گناهانتان پاک میگردد».
به جا آوردن نمازهای مستحبی نیز توصیهای است که در سرعت سیر معنوی مهمان رمضان، تأثیر فراوانی دارد. علی بن حمزه، از یاران امام صادق (ع) میگوید: به اتفاق عدهای از دوستان نزد امام رفتیم. ابوبصیر، نظر امام را درباره ماه رمضان پرسید. حضرت فرمود: ان رمضان لحرمه و حقا لایشبهه شیء من الشهور، صل ما استطعت فی رمضان تطوعا باللیل و النهار؛ ماه رمضان را احترامی ویژه و حقی شایان است، هر آنچه میتوانی در شب روز این ماه نماز مستحبی بگذار.»
آثار اجتماعی روزه
1. درس برابری و برادری
یکی از آثار اجتماعی روزه، درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است؛ زیرا با انجام این دستور مذهبی افراد برخوردار، هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمییابند و هم با صرفهجویی در غذای شبانهروزی خود میتوانند به کمک آنها بشتابند. امام صادق (ع) نیز با اشاره به این پیامد نیکوی روزه میفرماید: «انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر؛ خداوند روزه را از آن رو واجب کرد که دارا و محتاج در آن برابر گردند.»
ارزش این توجه به نیازمندان تا جایی است که پیامبر مهر و رستگاری، ماه مبارک رمضان را چنین توصیف میکنند: «رمضان شهر الله و هو ربیع الفقراء؛ رمضان ماه خدا و بهار فقیران است».
2. ترویج فرهنگ دینی
روزه دارای فرهنگ مخصوص خود بوده و روزهداران در ماه مبارک رمضان، بیشتر با واژههای مربوط به این فرهنگ سر و کار پیدا میکنند. طبق تحقیقات در ماه مبارک رمضان، چهارصد واژه همگام با فرهنگ روزه بین ده تا سه برابر بیشتر از سایر ماهها به کار میروند؛ واژههایی چون ببخشید، عذر میخواهم، تلاوت، صدقه، انفاق، خیرات، احسان، نماز، روزه، دستگیری، فقرا و... از بهار خاصی برخوردار میگردند.
3. خروج از خودپرستی
بسیاری از کدورتها و ناهنجاریهای اجتماعی، به ویژه در ارتباطات ناسالم با دیگران، ریشه در خودپرستی و خودشیفتگی دارد. با روزهداری، فرد روزهدار از پیله خودپرستی خارج شده و پروانهوار گرد دیگر دوستان نیز خواهد گشت. توجه به همسایگان، اصلاح کدورتها، بازدید از اقوام و حضور در سفره افطاری دیگران و... زمینههای پدیدآیی ارتباطات سالم و سودمند را فراهم میسازد.
4. احترام به جامعه روزهدار
یکی از آثار سودمند روزه در بخش اجتماعی آن، تمرین احترام به قانون و دیگر افراد جامعه است. در جامعهای که روزه به عنوان یک فریضه دینی مورد توجه است، همه افراد خود را موظف به خویشتنداری و رعایت احترام آن جامعه میدانند و از هر کاری که موجب جریحهدار شدن و آزار روزهداران میگردد، پرهیز میکنند. در جامعه روزهدار، خوردن و آشامیدن و حرکات ضد اخلاقی مغایر با رفتار دینی به شدت محکوم است و انسانهای فهیم خویشتن را از آن دور نگه میدارند.
5. تمرین اجرای قوانین مشترک
اگر کار سخت و دشواری برای همگان مقرر گردد، تحمل آن برای افراد از حیث روانی دشوار نخواهد بود. فخررازی در این باره میگوید: چون روزه یک عبادت طاقت فرساست، عمومیت آن برای همگان مایه تقویت توان و مقاومت است. به همین دلیل در آیه 183 بقره، از وجوب روزه در تاریخ گذشته سخن به میان آمده است. همچنین روزهداری به صورت همگانی و در مدت معینی از سال، فرصتی را برای تمرین یکی از قوانین مذهبی فراهم میکند تا همگان از برکات دستورها و راهکارهای دینی به صورت ملموس آگاهی یابند.
6. کاهش جرایم اجتماعی
بر اساس آماری که از سوی نهادهای مربوطه اعلام میگردد، هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان میزان جرایم اجتماعی به میزان قابل توجهی کاهش مییابد. ریشه این اصلاح اجتماعی را باید در گرایش افراد جامعه به معنویات و سلطه معنویت بر جامعه جستجو کرد. این راهکار بزرگ معنوی میتواند راهگشای دیگر معضلات اجتماع اسلامی و نیز بشری قرار گیرد؛ به گونهای که با تبیین و گسترش صحیح مسائل دینی و روحانی، به ستیز اهریمن پلیدیها و نادرستیها رفت.
7. فرصتی برای مهرورزی
تشویق به افطاری دادن در فرهنگ اسلامی و دستگیری از نیازمندان و نیز گستردن سفرههای اطعام برای همگان که امروزه به صورت فرهنگی فراگیر درآمده نشانههایی از مهرورزیاند.
اکرام ایتام به پیروی از مولای یتیمان، امیرمؤمنان نیز گوشهای از آثار اجتماعی روزهداری به شمار میآید. ماه رمضان، دلها در اثر همسایگی با نور و کاستن از عوامل مادی، رنگ و بوی بیشتری از محبت به خود میگیرد و زمینه گسترش شمیم خوش مهربانی در سراسر جامعه اسلامی پدید میآید.[/]