ملاحظاتی چند در عرفان عملی

تب‌های اولیه

6 پستها / 0 جدید
آخرین ارسال
ملاحظاتی چند در عرفان عملی

باسمه تعالی

باسلام:

عارفان از دیرباز متوجه یک تقسیم مهم در مقوله عرفان بوده اند آنان می دانستند که عرفان دوشاخه اصلی دارد:

1-شاخه عملی که از آن با عناوین علم طریقت ،علم سلوک ،علم معاملات ،علم منازل الاخرة یاد می کردند

2- شاخه معرفتی که با عناوینی همچون علم حقیقت ،علم حقایق ،علم مکاشفه ،علم مشاهده و علم بالله به آن اشاره می کردند(1)

بعدها در زمان های ما دو اصطلاح عرفان عملی و عرفان نظری استقرار کامل یافت که می توان آن دو را از منظر واژگان، اقتباسی از حکمت عملی و حکمت نظری یا عقل عملی و عقل نظری دانست.

عرفان عملی:
عارف مسلمان همیشه خود را بین مبدا مادی و مقصد الهی مشاهده می کند و این احساس را در خود می یابد که می باید با سیر و سلوک و برنامه های عملی منزل به منزل مقاماتی را طی کند تا به آن مقصد نهایی دست یابد

و به تعبیر جناب مولوی:

از مقامات تبتل تا فنا/پله پله تا ملاقات خدا

مبدا حرکت عالم ماده ،و مقصد نهایی خدای سبحان است و عارف می خواهد قدم به قدم این مسیر را بپیماید تا به آن مقصدنهایی برسد عارف مسلمان خود را پشت پرده ها و حجاب های فراوان و زمخت می یابد باید آرام آرام این حجاب ها و موانع از میان برود تا به مقام اوج که معرفت زلال حقایق هستی است دست یابد.

عارفان در این مسیر مقامات و منازلی را رصد کرده اند که طالبان حقیقت به ارشاد و دستگیری استاد راه ،منزل به منزل و مقام به مقام سیر وجودی یابند تا به وصول حق (مقام فنا و بقای بعد از فنا و مقام توحید) نایل آیند.
بنابراین در تعریف عرفان عملی می توان گفت مجموعه برنامه ها و دستورهایی که یک سالک در عمل به کار می بندد تا منازل سلوک را یکی پس از دیگری طی کند و به حق نایل شود.

این دستورها ممکن است اموری ظاهری بوده یا ناظر به باطن و ضمیر انسان باشد؛لکن در امر ظاهر ینیز جنبه باطنی در نظر است .از این رو،تمام دستورهای عرفان عملی با صبغه باطنی تنظیم شده اند.

پی نوشت:
1- ر.ک محمدبن حمزه فناری ،مصباح الانس ،ص6

[=&quot]با اندکی دقت،روشن می شود دست کم دو محور اساسی در عرفان عملی وجود دارد:

1-نخست آنکه در عرفان عملی هدف،خداوند متعال و وصول به حق تعالی است؛زیرا با نگاه به حق تعالی طریقت و سلوک معنا می یابد.

2-دوم آنکه عرفان عملی حقیقتی سیری است و طی منازل و مقامات در آن دیده می شود ،و سالک راه خدا،این منازل را به صورت ترتیبی و با نظمی حساب شده می پیماید تا به مقصد اصلی نایل آید.

البته مراد از عمل در عرفان عملی ،اعم از عمل جوارحی و عمل جوانحی است.به بیان دیگر ،اعمال ظاهری و اعمال باطنی هر دو در علم سلوک مطرح اند؛لکن چنان که گفته شد،در عرفان عملی ،صبغه باطن گرایی غالب است.

از همین روی اعمال و دستورهای ظاهری نیز با رویکرد باطنی که به صورت معاملات قلبی رخ می نماید،مد نظر ند،چرا که در عرفان عملی محور اصلی فعالیت دل و قلب است و عمده سیر و سلوک در این ساحت معنا می یابد.

شرک خفی،ایمان،خلوص،یقظه،توبه،تقوا،خیالات،و خطورات،حب و بغض، و بسیاری دیگر از مقولاتی که در عرفان عملی مطرح هستند،همه و همه اموری قلبی و مرتبط با دل آدمی اند،و از این رو،عارف در سلوک خود،در پی تحصیل قلب سلیم است(1)

پی نوشت:
1-یوم لا ینفع مال و لا بنون*الا من اتی الله بقلب سلیم/شعرا/88-89[=&quot]

هر چند واژه عرفان عملی در موارد متعددی تسامحا بر علم عرفان عملی اطلاق می شود،باید دانست که این دو با هم تفاوت دارند.

عرفان عملی یعنی اینکه شخصی عملا وارد سیر و سلوک شده،مقامات را یکی پس از دیگری تحت نظارت استاد حاذقی طی کند تا به مرحله وصول و فنا دست یابد.نفس این حقیقت را عرفان عملی یا سیر و سلوک می گویند.

لکن عارفان با استفاده از شریعت و با بهره گیری از تجربه های سالکانه شخصی خود که به تدریج و طی عمل در مسیر سیر و سلوک به دست آورده اند ،به تدوین و تنظیم علمی و و مقامات و احوال سالک پرداخته اند و مجموعه های بدیعی به صورت کتاب و فن و علم عرضه کرده اند و علم عرفان عملی را بنیاد نهاده اند.

بنابراین علم عرفان عملی،بررسی عالمانه و مداقه های خردمندانه درباره سلوک و تجربه های سالکانه عارفان و ریاضات و مجاهدات آنان است.

لذا پس از شکل گیری علم عرفان عملی که در منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری به اوج رسیده است،این علم از بهترین مقدمات ورود به عرفان عملی و سلوک به شمار می آید.

محقق قیصری در تعریف علم عرفان عملی می گوید:

(معرفة طریق السلوک و المجاهدة لتخلیص النفس عن مضایق القیود الجزئیة و اتصالها الی مبدئها؛

(علم عرفان عملی شناخت راه سلوک و مجاهده است تا نفس از تنگناهای قیود جزئی رهایی یافته،به مبدا خویش{که حق تعالی است} متصل گردد(1)

محمد بن حمزه فناری در کتاب مصباح الانس که شرحی بر مفتاح الغیب قونوی است و طالبان عرفان و معرفت پس از شرح قیصری بر فصوص الحکم ،آن را از استادان فن فرا می گیرند،علم عرفان عملی را این گونه تبیین می کند :

(علم)تعمیر الباطن بالمعاملات القلبیة بتخلیته عن المهلکات و تحلیته بالمنجیاتففعلم التصوف و السلوک

(دانش)آباد کردن درون با معاملات قلبی از طریق تخلیه جان از مهلکات(که اسباب شقاوت اند)و آراسته کردن درون به منجیات (که اسباب نجات و سعادت اند)،علم تصوف و سلوک نام دارد(2)

بنابراین سلوک،طریقت،تصوف و معاملات قلبی غیر از علم سلوک و علم طریقت و علم معاملات قلبی است؛چنان که عرفان عملی غیر از علم عرفان عملی می باشد

پی نوشت:
1-داود بن محمود قیصری،رسائل قیصری،تصحیح سید جلال الدین آشتیانی،رسالة التوحید و النبوة و الولایة،ص 7
2- محمد بن حمزه فناری،مصباح الانس،چاب سنگی،ص6

علم عرفان عملی با علم اخلاق شبا هت های فراوانی دارد:
1-گرایش به باطن در در هر دو به چشم می خورد.
2-وجهه همت هر دو دانش ،تطهیر و پاک سازی ظاهر و باطن انسان است
3-مفاهیم و واژه های مشترک بین علم عرفان عملی و علم اخلاق فراوان است.

اما با همه این همسانی ها،بین این دو علم تفاوت های بسیار جدی وجود دارد که منشاءتمییز کامل میان آنهاست.
1-محور اساسی در علم عرفان عملی خدای متعال است،یعنی همه بحث ها از جنبه وصول به حق تعالی بررسی می شود.

ولی محور علم اخلاق،دانش اعتدال بخشیدن به قوای باطنی انسان است.آنچه در اخلاق اهمیت دارد،پرهیز از افراط و تفریط در مقوله های مختلف و قوای متعدد نفس است
و اینکه انسان خود را به عفت و شجاعت و حکمت بیاراید.از این رو نظام های اخلاقی غیر الهی نه تنها معنا دارد،بلکه واقعیت خارجی یافته است

تفاوت دوم آن است که در علم عرفان عملی،حالت سیری و حرکتی مقامات و منازل مورد مطالعه است،لکن در علم اخلاق چنین معنایی مطرح نیست.در علم اخلاق بدون آنکه ترتیبی منظور باشد،از مقوله های مختلف شهوت و غضب و ....بحث می کنند .از همین روی استاد شهید مطهری از عرفان عملی به اخلاق متحرک و پویا و از علم اخلاق به اخلاق ساکن تعبیر می کنند(1

3-در علم عرفان عملی،حالات و واردات و مکاشفات فراوانی که به سالک روی می آورد،مطرح است و از همین باب بحث های گسترده ای در تمییز بین خاطرات شیطانی و خواطر رحمانی و القائات ملکی می‌شود، که هیچ یک از اینها درعلم اخلاق مطرح نیست.(2

پی نوشت:
1-مرتضی مطهری/کلیات علوم اسلامی/ص207

2-برگرفته از کتاب حکمت عرفانی/علی امینی نژاد/ص58

موضوع قفل شده است