محكم و متشابه يعنى چه؟
تبهای اولیه
واژه «محكم» در اصل از «احكام» به معنى «ممنوع ساختن» گرفته شده است، و به همين دليل به موضوعات پايدار و استوار، «محكم» مىگويند، زيرا عوامل نابودى را از خود مىرانند، و نيز به سخنان روشن و قاطع كه هر گونه احتمال خلافى را از خود دور مىسازند، «محكم» مىگويند.
بنابراين منظور از آيات محكمات، آياتى است كه مفهوم آن بقدرى روشن است كه جاى گفتگو و بحث در معنى آن نيست مثلًا آيه «قل هوالله احد». «ليس كمثله شىء»، «الله خالق كل شىء»، «للذكر مثل حظ الانثيين» و هزاران آيه مانند آنها درباره عقائد و احكام و مواعظ و تواريخ همه از «محكمات» مىباشند.
اين آيات (محكمات) در قرآن «ام الكتاب» ناميده شده، يعنى اصل و مرجع و مفسر و توضيح دهنده آيات ديگر هستند.
واژه «متشابه» در اصل به معنى چيزى است كه قسمتهاى مختلف آن شبيه يكديگر باشند، به همين جهت به جملهها و كلماتى كه معنى آنها پيچيده باشد و گاهى احتمالات مختلف درباره آن داده شود، «متشابه» مىگويند، و منظور ازمتشابهات قرآن همين است، يعنى آياتى كه معانى آن در بدو نظر پيچيده است و در آغاز، احتمالات متعدد در آن مىرود اگر چه با توجه به آيات محكم تفسير آنها روشن است.
گر چه درباره محكم و متشابه، مفسران احتمالات زيادى دادهاند ولى این تفسیر هم با معنى اصلى اين دو واژه كاملا مناسب است، و هم با شأن نزول آيه، و هم با رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده، و هم با آيه 7 سوره آل عمران. زيرا در ذيل آيه مزبور مىخوانيم كه افراد مغرض هميشه آيات متشابه را دستاويز خود قرار مىدهند، بديهى است آنها از آياتى سوء استفاده مىكنند كه در بدو نظر تاب تفسيرهاى متعددى دارند و اين خود مىرساند كه «متشابه» به آن معنى است كه در بالا گفته شد.
براى نمونه آيات متشابه، قسمتى از آيات مزبور به صفات خدا و چگونگى معاد را مىتوان ذكر كرد، مانند «يدالله فوق ايديهم»: «دست خدا بالاى دستهاى آنها است» كه درباره قدرت خداوند مىباشد «والله سميع عليم»: «خداوند شنوا و دانا است» كه اشاره به علم خداوند است و مانند «ونضع الموازين القسط ليوم القيامه»: «ترازوهاى عدالت را در روز رستاخيز قرار مىدهيم». كه درباره وسيله سنجش اعمال، سخن مىگويد.
بديهى است نه خداوند دست (به معنى عضو مخصوص) دارد و نه گوش (به همين معنى) و نه ترازوى سنجش اعمال شبيه ترازوهاى ماست بلكه اينها اشاره به مفاهيم كلى قدرت و علم و سنجش مىباشد.
اين نكته لازم به يادآورى است كه محكم و متشابه، به معنى ديگرى نيز در قرآن آمده است، در اول سوره هود مىخوانيم «كتاب احكمت آياته» در اين آيه تمام آيات قرآن، «محكم» قلمداد شده است، و منظور از آن ارتباط و بهم پيوستگى آيات قرآن است. و در آيه 23 سوره «زمر» مىخوانيم كتابا متشابها ... يعنى كتابى كه تمام آيات آن، متشابه است، «متشابه» در اينجا يعنى همانند يكديگر از نظر درستى و صحت و حقيقت.
از آنچه درباره محكم و متشابه گفتيم معلوم شد كه يك انسان واقع بين و حقيقت جو براى فهم كلمات پروردگار، راهى جز اين ندارد كه همه آيات را در كنار هم بچيند و از آنها حقيقت را دريابد، و اگر در ظواهر پارهاى از آيات، در ابتداى نظر، ابهام و پيچيدگى بيابد، با توجه به آيات ديگر، آن ابهام و پيچيدگى را برطرف سازد و به كنه آن برسد. در حقيقت، «آيات محكم» از يك نظر همچون شاهراههاى بزرگ و «آيات متشابه» همانند جادههاى فرعى هستند، روشن است كه اگر انسان در جادههاى فرعى، احياناً سرگردان شود، سعى مىكند خود را به نخستين شاهراه برساند و از آنجا مسير خود را اصلاح كرده و راه را پيدا كند.
تعبير از محكمات به «ام الكتاب» نيز مؤيد همين حقيقت است، زيرا واژه «ام» در لغت به معنى اصل و اساس هر چيزى است و اگر مادر را «ام» مىگويند بخاطر اين است كه ريشه خانواده و پناهگاه فرزندان در حوادث و مشكلات مىباشد و به اين ترتيب، محكمات، اساس و ريشه و مادر آيات ديگر محسوب مىگردد.[1]
[1] - تفسیر نمونه، ج2، ص320.