جمع بندی مستندات خیار شرط در منابع فقه امامیه

سؤال:
ادله حدیثی خیار شرط در فقه کدام هستند؟

پاسخ:
در بیان شیخ مرتضی انصاری (رحمه الله) آمده است که خیار شرط از نظر صحت هیچ اختلافی در آن نیست و نقل اجماعی که در صحت خیار شرط شده است خبر مستفیض است.
که اصل در صحت خیار شرط از دو جهت بیان کرده‌اند از طرف اخبار عامّه «اخبار اهل سنت » مسوغ دار هستند و آورده‌اند از بیان عامّه «لاشتراط کلّ شرط اِلاّ ما استثنی» (1) برای شرط قرار گرفتن هر شرطی مگر آن چه استثنی شده باشد، از اخبار خاصّه اخبار خاصّه‌ای که وارد شده در بعضی از افراد شرط پس اُولی و بهتر از آنها خبر مستفیض (2) آن چنانه‌ای است که بعید نیست ادعا تواتر در آن خبر مستفیض را که «إنّ المسلمین عند شروطهم» و در این خبر مستفیض که بیان کننده این است که (مؤمنان نزد شرطهایشان وفا کننده هستند) حدیثی دیگر را شیخ مرتضی انصاری (رحمه الله) از صحیفه ابن سنان بیان می‌کند که بر مطلب ذکر شده در بالا اضافه دارد که عن عبدالله بن سنان عن أبی عبدالله (علیه السلام) قال: «المسلمون عند شروطهم اِلاّ کل شرط خالف کتاب الله عز و جلّ فلا یجوز» (3) و همچنین بیان نموده است موثقّه اسحاق بن عمّار عن جعفر ، عن أبیه (علیه السلام) إنَّ علی بن ابیطالب (علیه السلام ) کان یقول: «من شرط لأمراته شرطا فلیف لها به فإن المسلمین عند شروطهم ألاّ شرطاً حرّم حلالا أو أحلّ حراماً» (4)
نعم فی صحیحه اُخری لإبن سنان: «من اشتراط شرطاً مخالفاً لکتاب الله فلا یجوز علی الذی اشتراط علیه و المسلمون عند شروطهم فیما وافق کتاب الله» لکن مراد منها بقرینه الکلام المقابله عدم المخالفه ؛ للإجماع علی عدم اعتبار موافقه الشرط لظاهر الکتاب. (5)
و پس از بیان بالا شیخ مرتضی انصاری (رحمه الله) می‌فرماید که تمام کرده‌اند کلام را در معنی این اخبار و برای روشن شدن خیار شرط مثالی را بیان می‌کنند به طور مختصر به آن مسائل اشاره می‌شود.
مسالة اول: نیست فرقی بین بودن زمان مدّت خیار شرط در اینکه متصل به عقد باشد یا منفصل از عقد باشد به دلیل عمومیت داشتن ادّله شرط «المومنون عند شروطهم» که عمومیت دارد.
بیان کرده است شیخ مرتضی انصاری (رحمه الله) از قول التذکره: «لو شرط خیار الغدصّح عندنا خلافاً للشافعی»
اگر شرط خیار گذاشته شود از فردا صحیح است نزد ما «فقهای شیعه» و خلاف این بیان شده است برای مذهب شافعی و این که استدلال کرده اند در موضع دیگری به لزوم دیگر که وقتی خیار شرط منفصل از عقد است، عقد لازم می‌گردد تبدیل به عقد جائز تا مادامی خیار شرط به پایان نرسیده است.

منابع:
1. انصاری، مرتضی، المکاسب، ج 2، ص 299.
2. خبر مستفیض عبارت است از حدیثی که رواتش در هر مرتبه از سه نفر متجاوز باشد (قربانی، زین الدین، علم الحدیث، ص 110).
3. انصاری، مرتضی، المکاسب، ج 2، ص 299؛ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 12، باب 6، ص 253.
4. همان؛ حر عاملی، شیخ محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 12، باب 6، ص 254.
5. انصاری، مرتضی، المکاسب، ج 2، ص 299.
6. تذکرة الفقهاء، موسوعه فقهی است که متعلق به علامّه حلّی است.