سنجش اعمال در آخرت چیست و چگونه است؟

در عالم حشر، پس از بروز «نامه عمل»، نظمی پیش میآید و این نظم روشن‏کننده این حقیقت است که آیا مجموع این عالم (عالمی که انسان خود، برای خویش ساخته است) به سوی خدا گرایش دارد یا به سوی غیرخدا؟ یعنی مجموعه آن عالم ساخته او - که به اصطلاح مجموعه زندگی وی و نسخه‏ای بوده از آنچه او اینجا داشته است - وزن میشود. به عبارت دیگر، در عالم حشر نظامی داریم که کل صحیفه عمل انسان به وزن گذاشته میشود که آیا حقیقت روش و حرکت او و ماحصل زندگی وی از لحاظ ظاهر و باطن در مجموع سنگینی آن، به سوی ذات مقدس حق است یا به سوی غیرحق؟ این نظام، همان «میزان» است که روشن میکند، مجموعه صحیفه انسان، حکایت از گرایش او به سوی خدا دارد یا به سوی غیرخدا. البته این مسأله مربوط به متوسطین است؛ و شامل اولیا و انبیا نمیشود.یعنی، کسانی که اعتقاد داشته‏اند، ولی دارای گناه و تعلقاتی هم بوده‏اند. نظام «میزان» در عالم حشر، نظامی است که وجود، عالم و صحیفه انسان سنجش میگردد و تشخیص داده میشود که مجموع وجود انسان، به کدام سمت میچربد؟ آیا به سوی خدا است تا وارد موقف دیگر شود، یا به سوی غیرخدا است تا پس زده شده و از ادامه حرکت بازماند. افرادی برای پالایش و پیرایش وارد این موقف میشوند که صحیفه اعمال، افعال، عقاید، اوصاف و اخلاق‏شان، در مجموع به سوی خداوند باشد، نه غیر خدا. افرادی که مجموع وجودشان به سوی فرار از خدا است، تسویه و حسابرسی ندارند. گفتنی است اگر مجموع عالم و صحیفه انسان سنجش شود، قهراً هر ذره‏ای از اعمال، افکار، عقاید، اوصاف، روش‏ها، خصلت‏ها و اخلاق او در این سنجش مؤثر و تعیین‏کننده است. یک کلمه، قدم، فکر، تمایل، خطور و.. در سیر تکاملی یا قهقرایی آدمی نقش دارد. به همین جهت است که در آیات «میزان» گفته میشود: کوچک‏ترین ذره در سنگینی مجموع صحیفه عمل به سوی حق و یا غیر حق تأثیر دارد. این مسأله ناظر به کمیت عمل نیست؛ بلکه به کیفیت عمل توجه دارد. ما زبان را ننگریم و قال را ما روان را بنگریم و حال را ناظر قلبیم اگر خاشع بود گرچه گفت لفظ ناخاضع رود مثنوی معنوی، دفتر دوم، ابیات 1757 - 1760. آیات قرآن با لحن‏های گوناگون و تعبیرات مختلف، ابعاد گوناگون این نظام را تشریح کرده‏اند: 1. (وَالْوَزْنُ یَومَئذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَاولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَاولئِکَ الّذینَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُون) اعراف (7)، آیه 8 و 9. «و در آن روز (قیامت)، سنجش [ اعمال از آنِ حق و از جانبِ‏] حق است، پس هر کس میزان‏های [ عمل‏] او سنگین باشد، آنان خود رستگارانند و هر کس میزان‏های [ عمل ]او سبک باشد، پس آنانند که به خود زیان زده‏اند؛ چرا که به آیات ما ستم کرده‏اند». این آیات با تعبیر جالبی، این حقیقت را بازگو میکند که وزن و میزان از آنِ خدا بوده و از جانب او است. هر چقدر نامه عمل انسان با حق تطابق داشته باشد و هر مقدار که حق سنگینی کرده و بر اعمال انسان حاکم باشد؛ آدمی رستگار خواهد بود و در مقابل هر اندازه که صحیفه عمل از حق دور بوده و با آن مطابقت نداشته باشد، آدمی زیان‏بار و ستم‏کار به نفس خود خواهد بود. این آیه به خوبی میرساند که عالم انسان، با حق سنجیده میشود. اگر چرخش به سوی حق بود، رستگاری است؛ و گرنه به سوی هلاکت و فلاکت خواهد بود. 2. (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْاَخْسَرینَ اَعمالاً، الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُم فِیالْحَیوةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً اُولئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ اَعمالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَومَ‏الْقِیمَةِ وَزْناً ذلِکَ جَزْائُهُم جَهَنَّمُ بِما کَفَرُوا واتَّخَذُوا آیاتی وَ رُسُلی هُزُواً) کهف (18)، آیات 103 - 106. «بگو: آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانیم؟ [ آنان‏] کسانیاند که کوششان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود میپندارند که کار خوب انجام میدهند؛ [ آری ]آنان کسانیاند که آیات پروردگارشان و لقای او را انکار کردند، در نتیجه اعمالشان تباه گردید و روز قیامت برای آنها وزنه [ و میزانی ]نخواهیم نهاد. این جهنم سزای آنان است؛ چرا که کافر شدند و آیات من و پیامبرانم را به ریشخند گرفتند». آیات یاد شده بیانگر این حقیقت است که هر قدر موازین عالم انسانی، با حق تطبیق نکند و کشش به سوی غیرحق شدید باشد، اصلاً وزنه و میزانی در کار نخواهد بود. کسانی که انجذاب به سوی خدا نداشتند واعمال، افکار، کردار، اوصاف و اخلاق‏شان براساس عشق به حق نبود، اصلاً میزانی برای آنان نخواهد بود و مستقیم به سوی جهنم و جهنم‏ها فرو رفته و سیر قهقرایی خواهند داشت. هشام بن حکم روایت میکند: زندیقی [ که از مخالفان امام صادق(ع) بود ]از حضرت پرسید: آیا چنین نیست که اعمال وزن میشوند؟ [ امام صادق(ع) در مقام پاسخ ]فرمود: «نه، حقیقت آن است که اعمال جسم نیستند [ تا وزن شوند]؛ بلکه [ در چگونگی و کیفیت ]آنچه که عمل میکنند موازنه هست. کسی احتیاج به وزن کردن در اشیا دارد [ که ]عدد اشیا و سنگینی و سبکی آنها را نداند و هیچ چیزی بر خداوند پوشیده نیست». [ آن زندیق ]گفت: پس معنای «میزان» چیست؟ [ امام صادق(ع) در پاسخ ]فرمود: «یعنی عدل». [ زندیق‏] پرسید: معنای این آیه در قرآن که [ میفرماید]: «پس کسی که موازینش سنگین باشد» چیست؟ [ حضرت در پاسخ‏] فرمود: «کسی که عملش راجح باشد».«رَوی هُشامُ بْنُ الْحَکَم اَنَّهُ سَأَلَ الزَّنْدیقُ اَباعَبدِاللَّهِ عَلَیْهِ‏السلامُ فَقالَ: اَوَلَیْسَ تُوزَنُ الْاَعْمالُ؟ قالَ: لا اَنَّ الْاَعْمالَ لَیْسَتْ بِاَجْسامِ وَ اِنَّما یَحْتاجُ اِلی وَزْنِ الشَّیءِ مَنْ جَهِلَ عَدَدَ الْاَشْیاءِ وَلاْ یَعْرِفُ ثِقْلَها وَ خِفَّتِها وَ اِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ‏ءٌ قالَ: فَما مَعنَی الْمیزانِ؟ قالَ: الْعَدْلُ، قالَ: فَما مَعْناهُ فی کِتابِهِ «فَمَن ثَقُلَتْ مَوازینُهُ»؟ قالَ: فَمَنْ رَجَّحَ عَمَلَهُ»، (بحارالانوار، ج 7، صص 249 - 248 ح 3). این روایت، نکات قابل تأملی را بیان میکند. یکم. «میزان»، نظامی است که چگونگی عمل را میسنجد و به کیفیت نظر دارد، نه به کمیّت. دوم. میزان براساس عدل خواهد بود، یعنی - این عالم و موقف - به اندازه‏ای دقیق است که هیچ عمل، صفت، خلق و عقیده‏ای را - ولو کوچک و جزئی - در هنگام سنجش فروگذار نخواهد کرد و از نظر دور نخواهد داشت. سوم. میزان؛ یعنی، رجحان عمل انسان به سوی حق. به هر روی، در موقف و عالم «میزان»، صفت عمل، حقیقت انسان و روح را میسنجند که آیا خواست و محبت خدا در آن سنگینی میکند یا خیر؟ر.ک: مواقف حشر، صص 45 - 55.