حق فرزندم بر من چیست؟

1- بقره: 83، 180، 215؛

2- نساء: 11، 36؛

3- انعام: 151؛

4- اسراء: 23- 24؛

5- عنكبوت: 8؛

6- لقمان: 14، 15؛

7- احقاف: 15.

اما در گروه دوم آيات بحث اصلي آيه حقوق والدين نيست و فقط مضمون آنها با اين موضوع مرتبط است؛ مثلاً آيات 135 سوره‌ نساء، 141 سوره‌ي ابراهيم، 14 و 32 سوره‌ي مريم، 28 سوره‌ي نوح و 102 سوره‌ي صافات.

اگرچه در مورد حقوق والدين به تفصيل و با بيان موارد جزئي‌تر در روايات معصومين (عليهم‌السلام) آمده است

ولي انچه در اين مجال بدان مي پردازيم ايات قراني است در مورد حقوق والدين.

الف- گفتار و كردار نيك با والدين

«... و بالوالدين احسانا ٳما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اُف و لاتنهرهما و قل لهما قولا كريما» (اسراء/ 23).

به پدر و مادر نيكي كنيد و چون يكي يا هر دو به پيري رسند حتّا به آنان «اُف» مگو و آنها را از خود مران بلكه بزرگوارانه با ايشان سخن بگوي.

«و اخفض لهما جناح الذل من الرﺣﻤﺔ ...» (اسراء/ 24).

و بالهاي تواضع خويش را از روي رحمت و مهرباني در برابر پدر و مادر فرود آر....

آيات فوق مؤيد اين نكته‌اند كه فرزندان در دوران پيري والدين بايد در برخورد با ايشان صبر و بردباري پيشه كنند و بيش از پيش بر مهرباني و عطوفت خود با ايشان بيفزايند،

چرا كه آنها به واسطه‌ي شرايط خاص اين دوره، از دست رفتن توان جسمي و فكري، ممكن است رفتار و يا گفتاري از خود بروز دهند كه تحمل آن براي فرزندانشان كه جوانند، سخت باشد،

و يا ممكن است نياز به نگهداري داشته باشند، در چنين شرايطي فرزندان بايد دوران ناتواني خود را در كودكي و زحماتي را كه والدينشان به خاطر شرايط خاص فرزندشان در آن دوران متحمل مي‌شدند به ياد آورند و هر چه بيشتر در رعايت احوال آنها بكوشند گرچه به طريق اولي رعايت اين امر به دوران جواني والدين نيز قابل تعميم است.

ب- دعاگوي والدين بودن

ايات قران در رابطه با دعا والدين از اين قرارند

- «ربنا اغفرلي و لوالدي و للمومنين يوم يقوم الحساب» (ابراهيم /41).

- «رب اغفرلي و لوالدي و لمن دخل بيتي مومنا ...»( نوح /28).

اين آيات بيان مي‌دارد كه يكي از وظايف فرزندان در رعايت حقوق والدين و احترام به ايشان آن است كه دعاگوي خير آنان باشند.

ج- انفاق به والدين

آيه‌ي 215 سوره‌ي مباركه‌ي بقره فرزندان را به انفاق از اموال خود به والدين و يا انجام اعمال خير- انفاق عملي- در حق آنان دعوت مي‌كند:

«يسئلونك ماذا ينفقون قل ما انفقتم من خير فللوالدين و الاقربين و ...»
[اي پيامبر] از تو مي‌پرسند كه چه انفاق كنند. بگو هر مالي كه مي‌بخشيد پس [بهتر است] به والدين و نزديكان و ... ببخشيد.

د- ارث بردن والدين از اموال فرزندان

بنا بر آيات قرآن مجيد والدين از اموال فرزندان درگذشته‌ي خويش ارث مي‌برند و اين امر يكي ديگر از حقوق والدين است كه فرزندان در وصيت خود پيش از مرگ و يا بازماندگان آنها پس از مرگشان بايد به آن توجه كنند و آن رابه انجام برسانند.

«كتب عليكم اذا حضر احدكم الموت ان‌ترك خيرا الوﺻﻴﺔ للوالدين و الاقربين بالمعروف حقا علي المتقين (بقره/ 180).

بر شما فرض است كه چون نشانه‌هاي مرگ شما آشكار شود اگر مال [قابل توجهي] در اختيار دارد به نحو عادلانه‌اي آن را براي والدين و نزديكان خود وصيت كند كه اين امر بر پرهيزكاران الزامي است.2

از اين گذشته، آيه‌ي 11 سوره‌ي مباركه‌ي نساء هم به نسبت اموالي كه وارثان، از جمله والدين، به ارث خواهند برد اشاره كرده است.

در ادامه ذكر اين نكته خالي از لطف نيست كه رعايت حقوق والدين حدي دارد و اين طور نيست كه والدين هر كاري خواستند بايد فرزندانشان انجام دهند (جناب محمد اين مي تواند كمك كار شما در مورد سوالي كه از نفي شوهر همسرش را از حجاب نيز باشد)

حد رعايت حقوق والدين

ممكن است مطالب گذشته اين نكته را به ذهن متبادر سازد كه لازمه‌ي احترام به والدين اطاعت مطلق از ايشان در تمامي امور است، اما بايد گفت كه از ديدگاه قرآن چنين روشي در برخورد با ايشان صحيح نيست.

بنا بر آيات قرآن احترام به پدر و مادر و رعايت حقوق ايشان در جاي خود محفوظ است، اما اطاعت از ايشان و حفظ منافع آنان تنها تا جايي واجب است كه به خروج فرزندان از دايره‌ي عبوديت الاهي و مسير حق و عدالت منتهي نشود.

چنان‌كه آيه‌ي 135 سوره‌ي مباركه‌ي نساء افراد را به برپايي قسط (عدل و داد) و شهادت دادن به حقيقت و راستي امر مي‌كند، حتّي اگر بر ضد خود و يا والدين و نزديكانشان تمام شود:

«... كونوا قوامين بالقسط شهداء لله و لو علي انفسكم او الوالدين و الاقربين ...».

افزون بر اين، آيه‌ي 8 سوره‌ي مباركه‌ي عنكبوت به‌صراحت انسان را از اينكه در برابر تلاش والدينش در شرك ورزيدن او به خداوند عقب‌نشيني كند و به خدا مشرك شود نهي كرده است،

چنان‌كه با آوردن عبارت «اليّ مرجعكم» (بازگشت شما به سوي من است) نيز بر شدت اين نهي افزوده، چرا كه ياداور گرفتار شدن به عذاب اخروي الاهي در صورت شرك به اوست:

«و وصينا الانسان بوالديه حسنا و ان‌جاهداك لتشرك بي ما ليس لك به علم فلاتطعهما اليّ مرجعكم فانبّئكم بما كنتم تعلمون.»

به انسان سفارش كرديم كه به والدينش نيكي كند و اگر آن دو سعي كردند كه چيزي را كه به آن علم نداري شريك من قرار دهي از آنها اطاعت نكن، [آگاه باش] كه به سوي من باز خواهيد گشت و شما را به آنچه مي‌كرديد آگاه خواهم ساخت.

اما خداوند در آيه‌ي 15سوره‌ي مباركه‌ي لقمان به اين نكته اشاره مي‌كند كه عدم اطاعت فرزند از والدين در اموري كه موجب خلل و سستي در ايمان و اعتقادش به خداوند مي‌شود مجوز بدرفتاري او با ايشان و ترك اطاعت وي از آنها در امور غيراعتقادي نمي‌شود (الميزان، ج 16، ص 227).

قرآن آموختن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
هر كس فرزندش را ببوسد، خداوند پاداشى براى او مى نويسد.
و هركس فرزندش را خوشحال كند، خداوند او را در روز قيامت خوشحال مى كند.
و هر كس به فرزندش قرآن بياموزد، از پدر و مادرش دعوت مى شود و بر آنان دو خلعت زيبا مى پوشانند به طورى كه چهره هاى اهل بهشت از نور آنان مى درخشند.

خوشحال كردن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
هرگاه پدر به فرزندش نگاه و او را خوشحال كند پدر ((پاداش )) آزاد كردن بنده اى را دارد

مهربانى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : هر كس با خردسالان ما مهربانى نكند، و به بزرگسالانمان احترام نگذارد، از ما نيست .

عمل به وعده ها

امام كاظم عليه السلام :
چون به كودكان وعده اى داديد به آن عمل كنيد، زيرا كودكان ، شما را روزى دهنده خود مى پندارند. و خداوند براى هيچ چيز همچون زنان و كودكان خشمگين نمى شود

محبت و دوست داشتن

امام صادق عليه السلام :
حضرت موسى بن عمران عليه السلام عرض كرد: خدايا! كدام يك از اعمال نزد تو برتر است ؟
خدا به او فرمود: محبت به كودكان و دوست داشتن آنان ، زيرا فطرت آنان بر توحيد من است و من گروه كودكان را با رحمت خودم وارد بهشت خودم مى كنم .
امام صادق عليه السلام :
خداوند به خاطر علاقه شديد بنده به فرزندش او را مورد رحمت خود قرار مى دهد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
كودكان را دوست داشته باشيد و به آنان مهربانى كنيد

بوسه زدن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
فرزندانتان را ببوسيد، زيرا در برابر هر بوسه اى درجه اى در بهشت براى شماست
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به مردى نگاه كردند كه داراى دو پسر بود و آن مرد يكى از پسرانش را بوسيد و ديگرى را نبوسيد.
حضرت به او فرمودند:
چرا به طور مساوى با آنان رفتار نمى كنى ؟

رعايت عدالت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
عدالت را بين فرزندانتان رعايت كنيد، همانگونه كه شما نيز دوست داريد در نيكى و لطف به خودتان عدالت رعايت شود

سلام كردن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
پنج چيز است كه تا وقت مرگ آنها را رها نمى كنم : يكى از آنها سلام كردن به كودكان است تا پس از من سنت و آيين شود.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
خدا رحمت كند كسى را كه در نيكى و نيكوكارى ، به فرزندش كمك مى كند.
راوى مى گويد: پرسيدم چگونه فرزند خود را در نيكى كمك كند؟
حضرت فرمودند: آنچه را فرزند در توانش بوده و انجام داده است از او بپذيرد. و آنچه را براى فرزند سنگين و سخت است ، از او نخواهد. و او را به گناه و طغيان وادار نكند، و به او دروغ نگويد و در برابر او كارهاى زشت انجام ندهد.

علاقه به دختر

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
چه فرزندان خوبى هستند دختران ؛ با لطافت ، آماده به خدمت ، مونس ، با بركت و اهل لطافت و پاكيزگى .

تعليم و تربيت سازگار

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
خدا بنده اى را رحمت كند كه با احسان به فرزندش و دمساز شدن با او و تعليم و تربيت وى ، فرزندش را در راه نيكى و نيكوكارى يارى مى دهد.

ادب آموختن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
هر كس فرزندش را ادب بياموزد، براى او بهتر از اين است كه روزى نيم صاع صدقه بدهد.

احترام گذاشتن

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام :
فرزندانتان را گرامى بداريد و به آنان آداب نيكو را بياموزيد تا خدا شما را بيامرزد.

آموزش علوم اهل بيت عليهم السلام

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام :
به كودكانتان از دانش ما آنچه را سودمندشان است ياد دهيد تا منحرافان ((مرجئه )) با افكارشان بر آنان چيره نشوند
امام صادق عليه السلام :
نوجوانان خود را زود حديث ياد دهيد، پيش از اين كه منحرفان ((مرجئه )) ايشان را منحرف سازند

رعايت حقوق

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : از حقوق پسر بر پدر اين است كه به مادر او احترام گذارد، براى كودك نام خوب انتخاب كند، به او قرآن بياموزد، وى را به پاكى پرورش دهد و به او شنا بياموزد.
و از حقوق دختر بر پدر اين است كه به مادرش احترام بگذارد، براى او نام نيك انتخاب كند، به وى سوره نور را بياموزد، ولى از آموزش سوره يوسف به او خوددارى ورزد، و دختر را در بالكن خانه [كه در معرض ديد است ] جاى ندهد، و در فرستادن وى به خانه شوهر عجله كند.

امام صادق عليه السلام :
از حقوق فرزند بر پدرش سه چيز است :
نام نيكو گذاشتن ، نوشتن را به وى ياد دادن و در هنگام بالغ شدن ، او را به ازدواج در آوردن

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام :
نماز را به كودكانتان ياد دهيد.

آموزش واجبات دينى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله برخى كودكان را ديدند و فرمودند:
واى بر فرزندان آخرالزمان از دست پدرانشان !
عرض شد: اى پيامبر خدا از پدران مشرك آنان ؟
حضرت فرمودند: نه ، بلكه از پدران مسلمانشان كه هيچ يك از واجبات دينى را به آنان نمى آموزند، و اگر خود فرزندان آنها را ياد بگيرند، آنان را از اين كار منع مى كنند و تنها به اين قانع هستند كه فرزندانشان متاع ناچيزى از دنيا را به دست مى آورند. من از اين پدران بيزار و دورم و آنان نيز از من دورند.

آموزش شنا و تيراندازى

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
به فرزندانتان شنا و تيراندازى را بياموزيد

ادب آموزى

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام :
كودك هفت سال تربيت و هفت سال ادب شود و هفت سال خدمت كند.

توجه به دوره هاى هفت ساله

امام صادق عليه السلام :
پسر بچه هفت سال بازى كند و هفت سال قرآن فراگيرد و هفت سال چيزهاى حلال و حرام را بياموزد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
فرزند هفت سال آقا و سرور است و هفت سال بنده فرمانبردار و هفت سال وزير و مشاور است

امام صادق عليه السلام :
فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار بازى كند، و هفت سال با آداب و روشهاى مفيد او را تربيت كن ، و هفت سال همراه و ملازمش باش ... .

توجه به جايگاه خواب

امام صادق عليه السلام از پدرانش عليهم السلام از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
پسربچه با پسربچه ، و پسربچه با دختربچه ، و دختربچه با دختربچه وقتى به ده سالگى رسيدند نبايد در يك رختخواب بخوابند.

توجه به زمينه ها

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام :
همانا قلب نوجوان همچون زمين خالى است كه هر چه در آن افشانده شود مى پذيرد.

استفاده از روش هاى مناسب

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام :
خردمند با ادب پند مى پذيرد و چهارپايان جز با كتك پند نمى پذيرند.

پرهيز از خشم

حضرت اميرمؤ منان على عليه السلام :
با خشم ، ادب صورت نمى گيرد

طول ندادن قهر

شخصى از دست فرزندش به امام كاظم عليه السلام شكايت كرد. حضرت به او فرمودند: او را نزن بلكه با او قهر كن ، اما طولش نده

داشتن رفتار كودكانه

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
هر كس كودكى نزد او باشد، بايد با او كودكانه رفتار كند

كتك نزدن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
هنگامى كه كودكانتان گريه مى كنند آنها را نزنيد، زيرا گريه ايشان چهار ماه شهادت به لا اله الا الله ((وحدانيت خدا)) و چهار ماه صلوات بر پيامبر و خاندان او و چهار ماه دعا براى پدر و مادرش ‍ است .