فرزندان امام کاظم

فرزندان امام کاظم ( عليه السلام)

در زمينه زندگاني امام کاظم - عليه السلام - تحقيق زيادي صورت نگرفته و نقاط مبهم در زندگي آن بزرگوار فراوان است، براي مثال، تعداد همسران آن حضرت و نام و نشان آنان و تعداد فرزندان ايشان و اسامي آنها به صورت کامل روشن نيست و زندگي اکثر آنان بررسي نگرديده است.

فرزنداني که اکثر آنان از حيث تقوا و پرهيزگاري و فضايل انساني از برگزيدگان زمانه خود محسوب مي شوند و هر يک در جهتي از جهات مختلف سياسي، اجتماعي، علمي و... سرآمد روزگار خويش و تجسم بارزي از ايمان به خدا و گذشت در راه حق و تلاش و کوشش براي خدمت به مردم و مبارزه با ظلم و ستم بودند.

ابن صباغ مي گويد: براي هر يک از فرزندان امام کاظم - عليه السلام - فضيلتي مشهور است. (1)

شيخ طبرسي نيز هر يک از فرزندان او را داراي فضيلت و منقبتي والا مي داند. (2)

بعضي از فرزندان امام براي خوشبختي مردم و رهايي آنان از چنگال ظلم و ستم عليه دستگاه عباسي دست به قيام زدند (3) ، برخي در راه نشر علوم اسلامي و احاديث اهل بيت از جان خويش مايه گذاشتند (4) و عده اي در عبادت خداوند متعال، گوي سبقت از ديگران ربوده و با خلق و خوي خويش آنان را مجذوب و شيفته مکتب تشيع مي نمودند (5) .

در اين نوشتار، سعي بر آن است که ابتدا تعداد اولاد امام هفتم و نام آنان و علل اختلاف علماي انساب و صاحبان تاريخ و تراجم، بررسي و سپس در پژوهش هايي ديگر به شرح حال فرزندان او پرداخته شود.

در اين راستا، منابع زير مورد مطالعه قرار گرفته و مقايسه شده اند:

1. تاريخ ائمه (6) ، 2. ارشاد (7) ، 3. تهذيب الانساب (8) ، 4. تهذيب الکمال (9) ، 5. جمهرة انساب العرب (10) ، 6. دلائل الامامه (11) ، 7. المجدي (12) ، 8. تاج المواليد (13) ، 9. لباب النساب (14) ، 10. تاريخ مواليدالائمه و وفياتهم (15) ، 11. مناقب آل ابي طالب (16) ، 12. تذکرة الخواص (17) ، 13. عمدة الطالب (18) ، 14. صحاح الاخبار (19) .

تعداد فرزندان امام کاظم (عليه السلام)

علماي علم نسب در تعداد فرزندان امام کاظم - عليه السلام - اقوال مختلفي ابراز کرده اند که بعضي آن اقوال در جدول زير آمده است:

رديف - نام کتاب - تعداد فرزندان - تعداد پسران - تعداد دختران

1 - تاريخ ائمه - 33 - 18 - 15

2 - ارشاد مفيد - 37 - 18 - 19

3 - تهذيب النساب - - 14 -

4 - دلائل الامامة - 39 - 18 - 21

5 - المجدي - 59 - 22 - 37

6 - جمهرة انساب العرب - - 14 -

7 - تاج المواليد - 37 - 18 - 19

8 - لباب الانساب - 35 - 17 - 18

9 - تاريخ مواليد الائمه - 38 - 20 - 18

10 - تهذيب الکمال - 40 - 18 - 22

11 - عمدة الطالب - 60 - 23 - 37

12 - تذکرة الخواص - - 19 -

13 - المنتظم - 40 - -

14 - عيون اخبار الرضا - سي و چند - -

15 - مناقب آل ابي طالب - 37 يا30 - 18 - 19

نويسندگان اين منابع، اسامي فرزندان امام را نيز همانند تعدادشان با اختلاف نقل کرده اند، لذا اسامي پسران به بيش از سي و چهار اسم و دختران بيش از پنجاه اسم مي رسد. از طرفي، کساني که اسامي کم تري ارائه داده اند، ادعاي انحصار نکرده اند و احتمال بيشتر بودن فرزندان را نفي ننموده اند (اگر چه ظاهر کساني که اعداد و ارقام ارائه داده اند انحصار مي باشد) . از سوي ديگر، احتمال تکرار خطا در قول مدعيان تعداد بيشتر فرزندان نيز منتفي نبوده و قابل قبول مي باشد.

براي روشن تر شدن ابعاد مختلف مساله، توجه به اسامي ارائه شده و مقايسه بين اقوال لازم به نظر مي رسد.

در اين راستا، ابتدا اسامي پسران آن حضرت

از منابع مختلف را آورده و منابع را با يک ديگر مقايسه مي کنيم و سپس به همين شيوه به بررسي اسامي دختران آن حضرت مي پردازيم.

قبل از شروع مقايسه اقوال مختلف در مورد فرزندان امام کاظم - عليه السلام - ، توجه به نکات زير لازم است:

1. نام گذاري چند فرزند از مادران مختلف به يک نام و انتخاب نام فرزندي که از دنيا رفته، براي نوزاد بعدي مرسوم و متعارف بوده است.

2. در تمام اقوام مختلف، نام گذاري به نام کسي که مورد علاقه شان مي باشد، رايج است و هر گروه و طايفه اي در زمان هاي مختلف و با توجه به عقايدشان نامي را براي فرزند خود بر مي گزينند که نمايان گر عقايد، علايق و الگوي آنان مي باشد.

اهل بيت عصمت و طهارت نيز جهت زنده نگه داشتن ياد و نام حضرت علي - عليه السلام - ، حضرت فاطمه - سلام الله عليها و ديگر بزرگان دين در فکر و ذکر مردم ، فرزندان خويش را به نام آنان مزين مي کردند.

امام حسين - عليه السلام - مي فرمايد: اگر صد پسر هم داشته باشم دوست دارم که ايشان را جز علي ننهم (20) . امام سجاد - عليه السلام - در جواب اعتراض ابن زياد که چرا پدرت تمام فرزندان خود را علي نام نهاده است، فرمود: پدرم، امام حسين، پدرش را دوست مي داشت، پس نام پدر را بر فرزندان خود نهاده است (21) . تمام ائمه، دختري به نام فاطمه داشتند. همچنين رواياتي داريم که تمام حلقه هاي سند آن فاطمه مي باشد و به روايات فاطميات معروف است.

پس تکرار برخي اسامي در منابع (مانند فاطمه، ام کلثوم و زينب از دختران امام کاظم) ممکن است از همين رو باشد، گر چه امکان سهو و خطاي مؤلف و ناسخين را نيز نبايد منتفي دانست و حذف اسامي تکراري در برخي منابع مي تواند از جهت اين احتمال در منابع پيشين باشد .

با مقايسه فهرست منابع در مي يابيم:

1. ابن ابي الثلج در تاريخ ائمه و شيخ مفيد در ارشاد، تعداد پسران امام کاظم - عليه السلام - را هيجده نفر ذکر کرده اند. در اين دو کتاب، اسامي پانزده نفر از بدون اختلاف آمده و سه نفر نيز مورد اختلاف مي باشند. اختلاف بين اين دو و روش هاي مختلف در جمع بين اقوال آن دو، اساس اختلاف منابع شده است، زيرا آن دو، منبع اصلي کتاب هاي ديگر مي باشد.

تهذيب الانساب موارد اختلافي را ذکر نکرده و به موارد يقيني اکتفا نموده است; جمهرة انساب العرب ، تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم، تذکرة الخواص ، صحاح الاخبار و تاج المواليد نيز از او پيروي کرده و تعداد فرزندان پسر امام را چهارده نفر نقل کرده اند.

برخي منابع، مانند المجدي، تمام اسامي نقل شده را آورده و همه اسامي را جمع آوري کرده اند، زيرا کلام آن دو منبع با يک ديگر منافاتي ندارد و حرف يک ديگر را نفي نمي کنند، بلکه هر کدام بخشي از فرزندان امام را آورده اند و عبارت هيچ کدام دليل بر انحصار آن افراد نيست.

منابعي نيز قول هر دو را تلفيق نموده و احيانا اسامي ديگري که در متون روايي و يا تاريخي آمده است، بر آن افزوده اند.

اسامي مشترک بين دو کتاب چنين است:

1. علي، 2. ابراهيم، 3. اسماعيل، 4. جعفر، 5. اسحاق، 6. حمزه، 7. عبدالله، 8. حسن، 9. زيد، 10. هارون، 11. محمد، 12. عبيدالله، 13. حسين، 14. قاسم، 15. احمد

با مراجعه به منابع ديگر، روشن مي شود:

1 تا 10 نفر اول مورد پذيرش تمام علما واقع شده و تنها لباب الانساب، زيد و هارون را به صورت مشکوک ذکر کرده است.

11- محمد: يازدهمين نام مشترک اين دو کتاب محمد است اما تاريخ مواليد الائمه و وففياتهم و تذکرة الخواص نام او را به صورت قيل و گفته ديگران آورده اند; ولي او مشهورتر از آن است که در او شک شود.

12- عبيد الله: عبيدالله نيز از افراد مشترک بين دو قول است. و در منابع ديگر، تنها لباب الانساب، مناقب و حيات الامام الکاظم او را ذکر نکرده اند و به جاي عبيدالله، عبدالله دوم را آورده اند که قطعا تصحيف عبيدالله است.

13- حسين: سيزدهمين نام مشترک، حسين است که در منابع (تاج المواليد، لباب الانساب، جمهرة انساب العرب، مناقب و ج حياة الامام موسي بن جعفر - عليه السلام - به نقل از افتوني) حسن دوم نقل شده است. با توجه به دلايل زير مي توان فهميد که حسن مصحف حسين است:

الف - مؤلف تاج المواليد، علامه طبرسي، در حالي که در اين کتاب حسن دوم را نقل کرده است، در کتاب ديگرش، اعلام الوري، به جاي حسن، حسين را آورده است (22) .

ب - تاج المواليد، دلايل الامامه، تهذيب الکمال قول ارشاد را پذيرفته اند الا اين که تاج المواليد به جاي حسين، حسن آورده است.

ج - با اين که حسين در روايات وارد شده و از راويان حديث مي باشد، کتب مزبور او را نقل نکرده اند (23) .

14- قاسم: با اين که قاسم از موارد اشتراکي دو فهرست است، ولي لباب الانساب او را با شک ذکر کرده و با وجود تصريح روايات (24) به او، کتاب هاي تهذيب الانساب، جمهرة انساب العرب، صحاح الاخبار و تاج الدين او را ذکر نکرده اند.

15- احمد: او نيز از مشترکين دو فهرست است که کتاب هاي لباب الانساب، تهذيب الانساب ، جمهرة انساب العرب، صحاح الاخبار و تاج الدين او را نام نبرده اند، ولي او نيز از مشهورين فرزندان امام - عليه السلام - مي باشد (25) و اکثر رجاليون و علماي نسب او را ذکر کرده اند. (26)

امام کاظم - عليه السلام - او را بسيار دوست داشت و مزرعه معروف «يسيريه » را به او بخشيد. (27) او همان «شاه چراغ » معروف مي باشد.

16- عباس: گر چه کتاب تاريخ ائمه او را ذکر نکرده ولي مورد پذيرش ديگران واقع شده است. او کسي است که با حضرت امام رضا - عليه السلام - در بعضي امور مالي نزاع کرد و بر خلاف وصيت پدر، وصيت نامه او را گشود. (28)

17 و 18- فضل و سلمان، آخرين افراد در ليست شيخ مفيد مي باشند که تاريخ ائمه آن دو را ذکر نکرده است. تهذيب الانساب، تاج المواليد، دلايل الامامة و تهذيب الکمال کاملا از قول ارشاد (شيخ مفيد) پيروي نموده اند و عمدة الطالب و المجدي نيز که افراد مورد اختلاف شيخ مفيد و ابن ابي الثلج را پذيرفته اند، هر دو را ذکر کرده اند.

19 تا 21- عبدالرحمن، عقيل و يحيي، در ليست کتاب تاريخ ائمه آمده اند و عمدة الطالب، المجدي، تاريخ مواليد و الئمه و وفياتهم، تذکرة الخواص و مناقب نيز آنان را از فرزندان امام کاظم - عليه السلام - برشمرده اند و کتاب حيات الامام الکاظم تنها در عقيل با آنان موافقت دارد.

22- حسن: بيان شد که تصحيف حسين است با اين که تذکرة الخواص حسين را ذکر نکرده و اسم حسن دوم (که بعضي منابع به جاي حسين ذکر کرده اند) نياورده است.

23- داود: المجدي نام او را ذکر کرده و عمدة الطالب آن را پذيرفته است.

24- جعفر اصغر: تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذکرة الخواص نام او را آورده اند.

25- ابراهيم اصغر: لباب الانساب و عمدة الطالب او را ذکر کرده اند و حيات الامام الکاظم نيز از آنان پيروي نموده است.اما در اين که آيا حضرت دو فرزند با نام ابراهيم داشته اند يا يک ابراهيم، اختلاف است. آن چه مسلم است اين که حضرت فرزندي به نام ابراهيم مرتضي داشته اند که در ايام ابي السرايا به يمن رفت و يمن را تصرف کرد. بعضي او را ابراهيم اصغر گفته اند و برخي هم او را ابراهيم دومي محسوب نکرده اند.

26- عبدالله: مناقب و حيات الامام موسي بن جعفر - عليه السلام - او راذکر نکرده اند و با توجه به اين که فقط ايشتم عبيدالله را در ليست خود نياورده اند قطعا تصحيف مي باشد و شاهد بر آن اين که حيات الامام موسي بن جعفر - عليه السلام - در ليست اوليه دومين عبدالله را ذکر و هنگام شرح حال آنان عبيدالله عنوان نموده است.

27- عمر: گفته شد که تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذکرة الخواص او را ذکر کرده اند اولي محمد را بنابر قول ديگر به جاي عمر ذکر کرده و دومي نيز محمد را به عنوان قبل بيان کرده که به نظر مي رسد نام ديگر او باشد.

28 تا 34- حيات الامام الکاظم - عليه السلام - در ليست اوليه خود سالم و سعيد را ذکر کرده و در پايان شرح حال فرزندان نام هاي عون، ادريس، شمس شرف الدين، صالح، سالم، و سعيد را از بعض کتب انساب نقل نموده است.

دختران

اختلاف در تعداد و اسامي دختران امام کاظم - عليه السلام - از اختلاف در تعداد و اسامي پسران ايشان بيشتر است. تعداد آنان پانزده، هيجده، نوزده، بيست و يک، بيست و دو وحتي سي و هفت و سي و هشت نفر نيز ذکر گرديده است و اسامي آنان را تا بيش از پنجاه نام برشمرده اند.

براي مقايسه بهتر بين منابع و توضيح بيشتر، دو فهرست تهيه شده است که در يک فهرست، منابع مختلف اسامي مقايسه شده است و در فهرست ديگر، اسامي تصحيف شده در کنار اسم اصلي و نيز اسامي اي که احتمال دارد نام يک فرد باشد، در کنار

يک ديگر قرار گرفته است .

ابتدا اسامي در منابع را با يک ديگر مقايسه کرده و سپس يکايک اسامي را بررسي مي کنيم:

الف - تاريخ ائمه و ارشاد در هشت نفر از دختران حضرت (فاطمه ، علية ، زينب، خديجة، ام سلمة، ميمونه، ام کلثوم و آمنه) اتفاق نظر داشته و در باقي اسامي اختلاف دارند; تاريخ ائمه سه کنيه (ام فروه، ام القاسم و ام عبدالله) و القاب (محموده، حليمه) و نام هاي اسماء و امامه را آورده و در مقابل، ارشاد مفيد، ام جعفر، ام ابيها، حسنه، حکيمه ، لبابه، رقيه، رقيه الصغري، بريهه، عايشه، فاطمه الصغري و کلثم نقل نموده است.

ب - تاريخ مواليد و الائمه و وفياتهم و تذکرة الخواص در بيشتر موارد از تاريخ ائمه پيروي کرده اند. تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم به جاي آمنه حليمه و ام سلمه، اسامي امنه، حکيمه، زينب الصغري، ام کلثوم و دو فاطمه نقل کرده که امنه و حليمه تصحيف آمنه و حکيمه مي باشد. به جاي ام سلمه يکي از اسامي ديگر قرار دارد و سه نام را نيز بر فهرست تاريخ ائمه افزوده است.

تذکرة الخواص از تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم پيروي نموده، جز اين که به جاي امنه، آمنه آورده و دومين ام کلثوم را نقل نکرده است.

ج - تاج المواليد و اعلام الوري کاملا از ارشاد پيروي نموده اند .

د - دلائل الامامه دو نام به ليست ارشاد افزوده و به جاي ميمونه، حسنه، بريهه، عايشه و کلثم، اسامي مصونه، حسينه، بويمه، عباسه و کلثوم و به جاي ام ابيها يکي از نام هاي قسمه، اسماء و ام فروه را آورده است.

ه - لباب الانساب يک نام (کلثم) کمتراز ارشاد نقل کرده و به جاي ام ابيها و رقيه الصغري، اسماء و ام فروه را آورده است .

و - مستدرک الوسائل در مقابل ام سلمه ، ام کلثوم ، عايشه ، وکلثم اسامي ام فروه، اسماءالصغري و زينب الصغري نقل کرده و بريهه را نيز نزبهه آورده است.

ز - تهذيب الکمال نيز تقريبا هماهنگ با ارشاد مي باشد، جز اين که به جاي آمنه، امينه و به جاي ام ابيها، ام البهاء آورده و به جاي رقيه الصغري يکي از نام هاي ام فروه، اسماء، عباسه و قسيمه قرار دارد و سه نام ديگر را به فهرست ارشاد افزوده است.

ح - مناقب آل ابي طالب نيز که تقريبا از ارشاد پيروي نموده، در چند نام با او اختلاف دارد: به جاي کلثم، کلثوم آورده و در مقابل حسنه، بريهه، عايشه و آمنه، اسامي ام فروه، اسماء، امامه و ام القاسم را نقل کرده است.

و اينک از زاويه اي ديگر منابع را در مورد تک تک افراد مقايسه مي کنيم:

1 تا 4- تمامي منابع فقط در چهار نام اتفاق نظر دارند. 1. فاطمه 2. عليه 3. زينب 4. خديجه.

5- ميمونه: تنها دلايل الامامه او را نياورده که او نيز منفردا مصونه را آورده است و تصحيف ميمونه است.

6- ام کلثوم: فقط تاج الدين او را ذکر نکرده است. لازم به ذکر است که تاريخ مواليد الائمه و المجدي دختران با کنيه ام کلثوم را سه نفر مي دانند.

7- ام سلمه: فقط تاج الدين و تذکرة الخواص به پيروي از تاريخ مواليد الائمه او را ذکر نکرده اند و دو کتاب اخير، تنها دو منبعي است که سومين فاطمه را ذکر کرده اند و احتمالا نام ام سلمه، فاطمه بوده است.

8 و 9- اسماء و ام فروه: کتاب هاي الانساب و تاج المواليد به متابعت از ارشاد مفيد او را ذکر نکرده اند.

10- فاطمه صغري: تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم براي آن حضرت سه دختر به نام فاطمه و تذکرة الخواص چهار فاطمه ذکر کرده اند. دومين فاطمه را جز تاريخ ائمه همه منابع آورده اند. سومين را تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذکرة الخواص ذکر کرده اند و چهارمين فاطمه را تنها تذکرة الخواص آورده است.

11 تا 13- لبابه ، ام جعفر و رقيه: تاريخ الائمه و تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذکرة الخواص، اسامي ايشان را نقل نکرده اند و اين هر سه منبع ام عبدالله و محموده را بر فرزندان او افزوده اند. المجدي نيز که اسامي را جمع آوري مي کند، آن دو را نقل کرده است و احتمالا کنيه و لقب آنان مي باشد.

14- حکيمه: تنها تاريخ ائمه و المجدي، حکيمه را ذکر نکرده اند و فقط همين منابع حليمه را آورده اند که مطمئنا تصحيف يک ديگر مي باشند.

15- حسنه: تاريخ ائمه و تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم او را ذکر نکرده اند و دلائل الامامه نيز حسينه نقل کرده و چون حسنه را نياورده مطمئنا تصحيف آن مي باشد .

16- بريهه، نزيهه و بويمه: سه قول در مورد يکي از دختران امام کاظم - عليه السلام - است که مناقب ، مستدرک السفينه و يکي از نسخه هاي دلايل الامامه، نزيهه نقل کرده اند و در نسخه ديگر دلايل الامامه بويمه آورده شده است، اما منابع ديگر بريهه ضبط کرده اند.

17- عايشه: از سيزده منبع آورده شده، شش منبع (ارشاد، لباب الانساب، تاج المواليد، اعلام الوري، تهذيب الکمال و المجدي) او را ذکر کرده اند و در مقابل، چهار منبع ديگر (تاريخ ائمه، تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم، المجدي و تذکرة الخواص) ام عبدالله و محموده آورده اند. احتمال اين که اين دو، لقب و کنيه او باشد قوي مي نمايد. اما اين که المجدي هر سه را آورده است، با آن چه ذکر شد، منافاتي ندارد، زيرا او نام هاي فرزندان آن حضرت را جمع آوري نموده است.

18- آمنه: از نام هايي است که اکثر نسب شناسان ذکر کرده اند و تنها تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم به صورت امنه نوشته است که در رسم الخط قديم آمنه به اين صورت نوشته مي شده است و مشکلي ايجاد نمي کند.

19 و 20- امامه و ام القاسم: کتاب تاريخ الائمه و در پي آن، تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم، المجدي ، تذکرة الخواص و مناقب آل ابي طالب ايشان را از جمله دختران حضرت برشمرده اند .

21- ام ابيها: کتاب ارشاد و به متابعت از آن، تاج المواليد، مستدرک الوسائل، المجدي و مناقب آن را آورده اند و دلايل الامامه آن را ام البهاء نقل کرده است که ظاهرا تصحيف مي باشد.

22- رقية الصغري: کتاب ارشاد و به پيروي از آن دلايل الامامه، تاج المواليد، اعلام الوري، مناقب و مستدرک الوسائل آن را نقل کرده اند.

23- کلثم: ارشاد مفيد، تاج المواليد و تهذيب الکمال آن را کلثم و دلايل الامامه و المجدي، کلثوم عنوان کرده اند.

24- عباسه: کتاب هاي دلايل الامامه، تهذيب الکمال و المجدي نيز از قول اشناني اين نام را آورده اند.

25- قسيمه: تهذيب الکمال و المجدي آن را به صورت مصغر (قسيمه) و دلايل الامامه، قسمه نقل کرده اند.

26- زينب صغري: تاج المواليد، المجدي، تذکرة الخواص و مستدرک الوسائل براي آن حضرت دومين زينب را نيز ذکر کرده اند.

27- اسماء صغري: تاريخ مواليد الائمه، المجدي، مستدرک السفينه و تذکرة الخواص براي آن حضرت علاوه بر اسماء کبري، اسماء صغري را نيز نقل کرده اند.

28- زينب کبري ، امينه صغري، عطفه، امينه کبري، رمله و خديجه کبري، نام هايي هستند که تنها المجدي آن ها را آورده است.

نتيجه

براي رسيدن به نتيجه، علاوه بر مطالبي که بيان شد، بايد توجه داشت:

1. هر فردي از عرب مخصوصا بزرگان و اشراف، علاوه بر نام، داراي کنيه و لقب نيز بودند و براي احترام، آنان را با لقب و کنيه خطاب مي کردند و چه بسا که والدين از ابتداي تولد فرزندشان، نام و لقب و کنيه بر او مي نهادند و ممکن است يک نفر از جهات مختلف شخصيتي، لقب هاي گوناگون داشته باشد.

2. از طرف ديگر بسياري از اسامي گفته شده در فرزندان امام کاظم - عليه السلام - کنيه يا لقب بوده و نمايان گر صفت برجسته اي مي باشد (ام کلثوم، ام القاسم، ام عبدالله ، ام سلمه، ام ابيها ...، عليه، ميمونه، حکيمه، حسنه، محموده، عطفه و..). .

3. بعضي از مؤلفين، درصدد جمع آوري اسامي گفته شده در مورد فرزندان معصومين بوده و تمامي اسامي وارد شده در منابع سابق را نقل نموده اند و معني آن اين است که يکي از فرزندان ايشان با اين واژه نيز شناخته مي شده است نه اين که هر يک از آن ها بيان گر يک فرد خاص بوده و به تعداد آن اسامي، فرزند داشته باشد و لذا گاهي اسامي ارائه شده با عدد گفته شده از طرف خود آن ها مطابقت ندارد; مثلا مناقب آل ابي طالب عدد فرزندان پسر را هيجده نفر نقل و بيست اسم را فهرست نموده است.

4. اسامي مشترک گاهي به صورت مطلق و يا با پسوند اکبر و اصغر آمده است. برخي، اولي را مطلق و دومي را اصغر ناميده اند بعضي، اولي را نيز با صفت اکبر توصيف نموده اند و دو نام با سه عنوان ذکر شده است; مثلا المجدي در مورد فاطمه، اسماء، زينب و امينه، اولين را با پسوند کبري و بقيه را به صورت مطلق آورده و بيشتر منابع اولي را مطلق و ديگران را با قيد صغري نقل کرده اند.

5. در روايتي که مامون علت شيعه شدن خود و محبت به اهل بيت را بيان مي کند، مي گويد: وقتي امام کاظم - عليه السلام - بر پدرم هارون وارد شد، پدرم او را بسيار احترام کرد و يکي از پرسش هاي او از امام اين بود که عائله شما چند نفر است؟ حضرت فرمود: بيش از پانصد نفر. پرسيد: همه فرزندان شمايند؟ ! فرمود: نه، فرزندان من سي و چند نفر مي باشند. (29)

بنابر اين، روشن مي شود که هر يک از واژه هاي گفته شده در مورد فرزندان حضرت، لزوما بيان گر يک فرد خاص نمي باشد، بلکه ممکن است دو يا چند واژه به عنوان نام، کنيه و لقب يک فرد باشد که با هر يک از آن ها شناخته مي شده است و زيادي آن واژه ها با فرمايش امام که فرزندان من سي و چند نفر مي باشد، منافاتي ندارد. با توجه به قدمت کتاب تاريخ ائمه و اعتبار ارشاد مفيد، قول ايشان تقويت شده و اختلاف بين ايشان به اختلاف در نام، لقب و کنيه مربوط مي باشد.

منابع و مآخذ:

1. ارشاد، شيخ مفيد.

2. اعلام الوري ، حسن بن الفضل الطبرسي.

3. تاج المواليد ، حسن بن الفضل الطبرسي (مجموعه نفيسه) .

4. تاريخ ائمه ، ابن ابي اثلج (مجموعه نفيسه) .

5. تاريخ طبري.

6. تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم ، ابن الخشاب.

7. تذکرة الخواص.

8. تهذيب النصاب و نهاية الاعقاب.

9. تهذيب الکمال ، يوسف المزي.

10. جمهرة انساب العرب.

11. دلائل الامامه ، محمد بن جرير الطبري.

12. صحاح الاخبار ، سيد عبدالله الرفاعي.

13. عمدة الطالب ، ابن عنبه.

14. عيون اخبار الرضا .

15. الفوائد الرجاليه.

16. کافي ، کليني .

17. لباب النساب ، ابن فندق البيهقي.

18. المجدي ، علي ابن محمد العلوي.

19. مستدرک سفينه البحار ، النمازي.

20. مقاتل الطالبيين ، ابوالفرج اصفهاني.

21. مناقب آل ابي طالب ، ابن شهر آشوب.

22. المنتظم.

پي نوشت ها:

1. حيات الامام الکاظم - عليه السلام - به نقل از الفصول المهمه، ص 256.

2. اعلام الوري، ص 37.

3. مانند ابراهيم و احمد. مقاتل الطالبين، ص 339; تاريخ طبري، ج 7، ص 123.

4. مانند اسماعيل، مؤلف کتاب جعفريات.

5. چون محمد عابد و حضرت معصومه، جامع الرواة، ج 2، ص 204.

6. تاريخ الائمه، ص 20.

7. ارشاد مفيد، ج 2، ص 244.

8. تهذيب الانساب، ص 147.

9. تهذيب الکمال، ج 21، ص 149.

10. جمهرة النساب العرب، ص 61.

11. دلائل الامامة، ص 149.

12. المجدي، ص 106.

13. تاج المواليد، ص 123.

14. لباب الانساب، ص 394.

15.تاريخ مواليد الائمه و و فياتهم، 188

16. مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 349.

17. تذکرة الخواص، ص 35.

18. عمدة الطالب، ص 196.

19. صحاح الاخبار، ص 55.

20. کافي، ج 6، ص 19.

21. لباب الانساب، ج 2، ص 477.

22. اعلام الوري، ج 2، ص 36.

23. قرب الاسناد، ص 333، امالي طوسي، ص 355.

24. کافي، ج 3، ص 126; تهذيب الانساب، ج 1، ص 427.

25. طرائف المقال، ج 1، ص 280.

26. الفوايد الرجاليه، ج 2، ص 114

27. عيون الاخبار الرضا، ج 1، ص 33- 36.

28. ارشاد مفيد، ج 2، ص 244.

29. عيون الاخبار الرضا، ج 1، ص 88.