ایا در مورد گنبد و مناره روایت داریم؟
تبهای اولیه
ایا در مورد گنبد و مناره روایت داریم؟ چرا گنبد نزد مسلمانها اهمیت داره؟؟؟
کارشناس بحث :مجید
سؤال:
آیا در مورد گنبد و مناره روایت داریم؟ چرا گنبد نزد مسلمانها اهمیت دارد؟!
پاسخ:
مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صور گوناگون مطرح بوده است. گاهی به نام نیایشگاه، گاهی پرستشگاه و در ادیان و مناطق گوناگون و در دوره های مختلف زمانی به نام های دیگر معروف بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است. نخستین مسجد اسلامی به دست پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسلامی تقلید و الگو گرفته شده است. دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه و آسمان آن تیرپوش و تخت بوده است و شبستان مسجد با افراز اندكی بلندتر از بالای مرد بلندبالا برافراشته شد؛ همانطور كه حضرت ابراهیم (علیه السلام) در ساختمان خانه خدا انجام داده بود. با وجود این كه اسلام با تجمل و زیبایی در حد معقول آن مخالفتی ندارد، ولی روح حاكم بر رهنمودهای اسلام در مورد الگوهای مختلف مصرفی چون لباس، مسكن، مركب و غذا همگی نشان دهنده آن است كه یكی از معیارهای ارزشی در اسلام، سادگی و وارستگی از مظاهر دنیوی است؛ بنابراین آراستن مساجد با تزئیناتی كه در كاخ های پادشاهان و اهل دنیا متداول است، منافی و مغایر با ارزشهای اسلامی است. مسجد در آغاز سده دوم هجری و بیشتر در خراسان با پیل پاها و دیوارهای ضخیم و دهانه های كمپهنای سرپوشیده ساخته می شده است. از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهای باشكوه و بزرگی در بیشتر شهرها بنیاد گردید. گنبدخانهها نیز همچون كوشكی تك و آزاد برای مسجد ساخته میشد. در ایران پس از فرو افتادن ساسانیان بود كه ساخت مساجد آغاز شد. در سه قرن نخستین حكومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوهای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته میشد. زادگاه اولین نمونههای معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته اند. در خراسان و شیوه خراسانی نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده و مساجد به گونه شبستانی یا چهل ستونی ساخته شدهاند. این رقم تنها به معنای حضور ستونهای متعدد است كه گرداگرد حیاط مركزی قرار میگیرند و شبستانها و یا رواقها را میسازند. قوسهای به كار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی یا تخم مرغ است كه از نمونههای آن؛ فیروزآباد و طاق كسری را میتوان نام برد. از قرن چهارم هجری نیز نفوذ معماری كهن اشكانی و ساسانی در كار ساختمان مساجد فزونی یافت. از این پس ایوان و گنبد كه ساخت آن از دوره اشكانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جدانشدنی بدنه مسجد درآمد. از این دوران به بعد نیز با برداشتن ردیفهایی از ستون شبستانها، ایوان و گنبد ساخته می شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن 5 و اوایل قرن 6 در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید میآیند. این گونه مساجد عبارتند از؛ یک حیاط مركزی با شبستانهایی گرداگرد آن، در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد چهار ایوان قرار دارد و در پشت ایوان جنوبی پوششی گنبدی به چشم میخورد. از آن جا كه در ایران پیش از اسلام، مهرپرستی و دین زرتشت رواج داشت، بناهای باقی مانده از این آیین تبدیل به مسجد شدند، نظیر؛ مسجد یزد خواست كه بر روی آتشكده بنا شدهاند و مسجد جامع بروجرد كه آثار به دست آمده بر اثر بررسیها نشان میدهد كه بر روی آتشكدهای نیمه ویران ساخته شده است. بسیاری از عبادتگاههای مسلمانان در دورههای اولیه اسلامی را همین آتشكده ها تشكیل میدادهاند. چون مردم تازه مسلمان به سوی قبله نماز میخواندند، ابتدا یك درگاه از چهار درگاه چهارطاقی را كه به طرف قبله بود، مسدود كردند و به تدریج درگاه های غربی و شرقی را نیز پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار طاقی به درگاه شمالی منحصر شد و به دلیل نیاز شدید و نیاز به محلی برای قرار دادن كفش مجبور شدند ایوانی پوشیده در جلوی درگاه شمالی بسازند، به این ترتیب طرح اولیه شامل یك ساختمان چهار طاقی و یک ایوان شد.
انواع مساجد
به طور كلی مساجد را به سه گروه تقسیم میكنند:
1. مساجد شبستانی
این مساجد از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مركزی و ایوان جلوی آن و صفههایی در اطراف تشكیل یافته است.
2. مساجد چهار طاقى
این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شكل است كه به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده به چهار طاقی شهرت یافته است. این طرح ساده دارای چهار گوشواره، به منظور ایجاد زمینهای دایرهای شكل برای گنبد است. این فضا كه بر روی آن گنبد مدوّری با خیز كم و بدون ساقه قرار دارد، به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط می یابد. بناهای چهار طاقی عمدتاً به عنوان آتشكده و آتشگاه مورد استفاده قرار میگرفتهاند مانند؛ چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در كاشان و چهار طاقی برزو در اراك.
3. مساجد ایوانی
بسیاری از كارشناسان عقیده دارند كه شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوان هاست. ایوان های بزرگ را از دوره اشكانی كه قلمرو آنها در شرق ایران بوده، در اختیار داریم. اولین ایوان های اسلامی در جنوب و مقابل گنبدخانه شكل گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. یكی از كاربردهای ایوان جنوبی، دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است. نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده میكنند. از مساجد تك ایوانی میتوان از مسجد نیریز كه بنایی ساده با یك ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد. برخی درِ آیگاه یا ورودی و خروجی را كه به صورت ایوان كوچك نشان داده شده است، ایوان میپندارند. این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است كه در نگاه اول، مسجد چهار ایوانی می نماید لیكن غیر از یک ایوان، ایوانهای دیگر درآیگاه مسجد هستند.
انواع مساجد ایوانی
مساجد ایوانی خود دارای اقسامی است كه به دو نمونه آن پرداخته میشود:
الف) مساجد دو ايوانى
همانند مسجد ملك زوزن در فرومد و مسجد ساوه كه 2 ایوان دارند.
ب) مساجد چهار ايوانى
سلجوقیان در كنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان دادهاند، از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار گذاشتهاند. به نظر « آندره گدار » فرانسوی، اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، «مسجد خرگرد خواف» است و بعد از آن، « مسجد جامع اصفهان » مدارس و مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شدهاند و به طور دقیق مشخص نیست كه از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شكل یافتهاند.
در تمام مساجدی كه در دوره اسلامی ساخته میشدهاند، نكاتی همواره مورد بررسی بوده و جنبههای معماری به كار رفته در مساجد با دین مبین اسلام نیز تطبیق یافته است.
وجود تصاویر و مجسمههایی از انسان و حیوان مجاز نیست. وجود نباتات و تزئینات هندسی و آیههایی از قرآن كه به عربی خوشنویسی شدهاند، در این مكان ها بسیار رایج است و به نوعی فرهنگ سطح بالا تبدیل شدهاند.
موزاییک و كاشیهای برّاق برای كف مسجد و تزئین محراب و دیوارها، شیشههای رنگارنگ برای پنجره و قندیلها، قالی و قالیچههای گرانبها برای آرایه صحن به كار میرفت. ازارهها و دیوارهها با مرمرهای زیبای الوان و طاق نمای محراب و كتیبهها را با نوشتهها میآراستند.
منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس دقت فراوان به كار میبردند. نزدیكترین منبر، چهار پایهای بود كه یک نسخه از كتاب خدا را كه طبعاً نمونهای از خوشنویسی و ظرافت هنری بود، بر آن نهاده بودند. نمودار قبله، طاق نمایی بود كه در داخل دیوار ساخته میشد. صنعت گران و هنرمندان همه كوشش خود را در تزئین محراب به كار میبردند. محراب را با كاشی و موزائیک و تصویر گل و بوته و نقشهای برجسته و طراحیهای زیبا از معرق، گچ، مرمر سفال و كاشی تزئین میكردند. از نظر متخصصان علم روانشناسی هنر معماری مساجد اسلامی، روح و روان انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. برای مسلمان خداپرست، چه تنها باشد و چه غرق در جماعت، ساختمان مسجد طوری است كه راز و نیازهای وی را با معبود آسان میكند. تناوب بیكران قوسها و ستون ها، فضای پیوسته را چنان به تكههای همسان پخش میكند كه ایجاد آن حالت معنوی خاصی را احساس میكند. ضمناً آرایش درون بنای مسجد نیز در به وجود آوردن حالت مزبور بسیار مؤثر است. در تزئین و آرایش بناهای اسلامی این خصیصه هست كه بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمیدارد بلكه بر عكس، در ذهن وی زمینهای را برای كشف و شهود و درون بینی فراهم میكند. تزئینات بناهای اسلامی عموماً یا الوان است یا بر روی آنها كندهكاریهای كم عمق ایجاد میگردد و در هر حال تمام بخشهای پوشش بنا را میپوشاند و كلیت و تمامیتی ذاتی بدان میبخشد كه مستقل از ساختمان خود مسجد است. از دیدگاه یک هنرمند مسلمان و یا پیشهوری كه بر آن بود تا سطحی را تزئین كند، پیچاپیچ هندسی كاشیها، بیگمان اشاره بسیار آشكاری است بر این اندیشه كه یگانگی الهی یا وحدت الوهیت، زمینه و پایه گوناگونیهای بیكران جهان است. شكلهای پیچاپیچ اسلامی معمولاً از یک یا چند شكل منتظم پرداخته می شوند كه در انحناها و دوایر میافتند و به نقش ستارگان چند پر در میآیند و این بدان معناست كه تناسبات وابسته به یک نقش در سطح گسترده طرح تكراری میشود. مساجد در تمام مكانهایی كه ساخته میشوند، عناصر معماری مشتركی دارند؛ صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب كه البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطف الله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند. هیچ معبدی نیز نمی تواند محراب نداشته باشد تا جایی كه برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه؛ مسجد جامع اصفهان را میبینیم كه دارای 9 محراب است، البته بیشتر مساجد دارای یك محراب در جنوب مسجد هستند.
صحن و حیاط مسجد
یكی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی، صحن و حیاط است كه به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان (مسجدالنبی)، طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد میكند. در واقع شكل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن ها به نمایش در میآیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یكجا مشاهده می كنید. در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاكیزگی و نظافت، در حوض بزرگی كه با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می شود. معماران محل حوض را در جایی انتخاب می كردند كه لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا كه دارای تزئینات و رنگ های الوان بودند، كاملاً در حوض منعكس شود كه نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان می بینیم. هنگامی كه این آیینه كاذب با موج كوچكی شكسته می شود، انسان متفكر و عارف به چشم دل می بیند كه هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست. بنابراین حوض علاوه بركاركردی كه برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار میرود. در برخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز، برروی حوض سكو یا تخت گاهی ساخته اند كه پایههای آن در حوض است. در بالای این سكو كه به آن خدای خانه گویند، مؤمنین دور از مردم عادی به تلاوت قرآن مجید میپرداختند.
رواق مسجد
رواقها، فضاهای سر پوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند كه معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریكخانه دامغان شاهد این رواقها هستیم. رواق ها بیشتر در كشورهای اسلامی حوزه مدیترانه هند و پاكستان به كار رفتهاند.
ایوان مسجد
بدون تردید زیباترین و عالیترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود. ایوان های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی كشورهای جهان، نمونه و منحصر به فرد هستند. هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوان های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند. به علاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوان ها، آنها را از خشكی و تجرد خارج كرده وحالت موزونی به آنها داده است. سقف ایوان ها كه از نظر شكل و فرم مانند نیم كره و نیمگنبد است، با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجركاری، گچ بری، آیینه كاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، این تزئینات بیشتر و كاملتر و زیباتر شدهاند. ایوان های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطفالله و مدرسه چهار باغ این گونهاند.
سقف ایوان هایی كه عمیق هستند، مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهوارهای ناوی و یا طاق آهنگ است. در اطراف كلید ایوان ها، طاق نماها به كمك ایوان ها آمده و زیبایی آنها را كامل كردهاند و آنها را از تجرید و تک بنایی كه شكل مناسبی نبوده، بیرون آورده اند. این طاق نماها به صورت مربع مستطیلاند و به صورت قالب بندی در بیشتر ایوان ها جای گرفتهاند.
منارههای مسجد
منارهها بناهایی در قالب برج بلند و باریک هستند كه معمولاً در كنار مسجد و بقاع متبركه برای گفتن اذان ساخته میشوند. در گذشته منارهها نقش میل راهنما را در كنار جاده ها و ابتدای شهرها و در كنار مساجد، كاروان سراها، مدارس و مهمان پذیرها ایفا كرده اند
این بناها به دلیل روشن كردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی كه شب هنگام از راههای دور به طرف شهر میآمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفتهاند. كلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگهای لغت نیز همین معنا به كار برده شده است. در دوره اسلامی ساخت منارهها در كنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری میدانند كه در شهرستان قم واقع است. منارهها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود. بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و كتیبه ساخته شد، مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریكخانه دامغان. در همین زمان نیز مناره های زوجی به ویژه در دو طرف ایوانهای گنبد دار متداول گردید كه در این حالت به آن گلدسته نیز گفته میشود.
منارهها به طور كلی به دو دسته تقسیم میشوند:
الف) میل یا منارههای راهنما
ب) منارهها یا گلدستههایی كه برای گفتن اذان و خبررسانی كاربرد داشته و دارند. از این رو در دوران اسلامی نام «مأذنه» نیز به خود گرفتند كه قبل از وجود بلندگو، بالای آنها اذان میگفتهاند. هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمتهای زیر است:
1. پایه
2. بدنه یا ساقه
3. محل گفتن اذان (مؤذنه)
4. تاج یا كلاهک
تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدستهها از آجر بود. ولی از این دوره ساقه گلدستهها یكپارچه از جنس كاشی فیروزهای بود كه در متن آن حروف معقلی (حروف بنایی) و زردرنگ به كار برده میشد.
گنبدها
گنبدها نیز یكی از علائم معماری اسلامی هستند كه متنوع ترین آنها در ایران به كار گرفته شده اند. این گنبدها از خشت خام با اندود كاهگل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی میكنند. انتخاب رنگ آبی كه رنگی است آرام بخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی، هنگامی كه از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده میكنیم. گنبدها همانند نگین فیروزه ای در میان بافت های شهری و روستایی میدرخشند. گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تكنیكی كه در ساخت آنها به كار رفته است به دو دسته «رك و نار» تقسیم میشوند. نار مثل گنبد مسجد امام خمینی (قدس سره) و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان.
اقسام گنبدها
گنبدها نیز به سه دسته تقسیم میشوند:
1. گنبدهای هرمی مانند گنبد ابولؤلؤ در كاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز
2. گنبدهای مخروطی مانند میل رادكان در قوچان
3. گنبدهای اور چین (پله پلهای) مانند مقبره دانیال نبی در شوش
بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند. تیزه گنبد، رک و در پایه به صورت قوس و نار در میآید. گنبد بیشتر مقابری كه متعلق به سرداران ایران است، مخروطی شكل و گنبد امامزاده ها تقریباً همگی هرمی شكل و نار هستند. گنبدهایی كه از خارج بنا مشاهده میشوند، پوسته بیرونی بنای گنبد است كه به آن اصطلاحاً خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد كه آن را از داخل مشاهده میكنیم و به آن اصطلاحاً آهیانه میگویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه هستند.
شبستان مسجد
شبستانها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستونهای یك شكل و موازی هستند كه از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. هر مسجد دارای شبستان است. این شبستانها ممكن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیاناً یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد.
تقریباً بیشتر مساجد اسلامی دارای سقفهای قوسی شكل با انواع تزئینات و كاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوعاند. این قوسها كه در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده اند، جلوهای خاص دارند. تزئینات آجركاری و یا كاشی كاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستان ها افزوده است.
محراب مسجد
نشاندهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است كه هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محرابها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شكل ساخته میشوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محراب های كاشی كاری ایران با تناسبات و به كارگیری كاشیهای الوان معرق و یک تكه، از نمونههای بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد كاشان در موزه مترو پولین كاشان.
كتیبه و نورگیرها
كتیبههای قدیمی تر از آجر چینی و گچ بریها و كتیبههای جدیدتر با كاشی معرق و یا كاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضاً كتیبه های حجاری شده از سنگ، مخصوصاً سنگ مرمر نیز دیده میشود. كتیبههایی كه از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند غالبا از آجر چینی و گچ بری و با انواع خطوط تزئینی كوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبردست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماكن مذهبی جلوه میكنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز، همه و همه مجموعه و گل چینی را به وجود میآورند كه تحسین همگان را بر میانگیزد.
نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده میگردد كه به علت شدت و ضعف نور، طرحهای بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزوده اند. این پنجرهها كه معمولاً در بغل ایوان ها نیز به وجود آمدهاند، اصطلاحاً به آن پاچنگ گویند. پاچنگ ها در بیشنر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند. نورگیرها از مصالح كاشی معرق، سنگ، آجر، كاشی و چوب ساخته میشوند و دارای نقوش هندسی یا اسلیمی هستند. در برخی از مساجد قدیمی ایران، نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شده اند و به علت وجود چند نور در آنها، توجه همگان به آن معطوف میگردد. یكی از زیباترین پنجرههای نورگیر، پنجره های مشبك چوبی است كه با طرحهای متنوع گره سازی، عملكردی در پنجرهها و درهای ارسی دارند.
حجاریها، مقرنسكاری، كاشیكاری و گرهچینی نیز از دیگر عوامل سازنده معماری مساجد در دورههای اسلامی هستند. در دوره های مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیبهایی در به وجود آمدن و كم رنگ شدن این تزئینات هستیم، برای مثال سبکهای خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی در ایران، هر كدام ویژگیها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد تحمیل كردهاند. شیوه شكلگیری عناصر معماری مساجد نیز نكتهای است كه نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد. تزئینات آجری مساجد دوران سلجوقی، نقشه مساجد در دورهها و سبك های مختلف، مصالح به كار گرفته شده در تكامل مساجد اسلامی، انواع مقرنسها و كاشیكاریها و ... نیز مواردی است كه هر كدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسلامی به وجود آورده و قابل بررسی است.
وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ
و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دلهاست.
وَكَذَٰلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ ۖ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا ۖ رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ ۚ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا
و اینچنین مردم را متوّجه حال آنها کردیم، تا بدانند که وعده خداوند (در مورد رستاخیز) حقّ است؛ و در پایان جهان و قیام قیامت شکّی نیست! در آن هنگام که میان خود درباره کار خویش نزاع داشتند، گروهی میگفتند: «بنایی بر آنان بسازید (تا برای همیشه از نظر پنهان شوند! و از آنها سخن نگویید که) پروردگارشان از وضع آنها آگاهتر است!» ولی آنها که از رازشان آگاهی یافتند (و آن را دلیلی بر رستاخیز دیدند) گفتند: «ما مسجدی در کنار (مدفن) آنها میسازیم (تا خاطره آنان فراموش نشود.)»
فلسفه ی وجودی گنبد و گلدسته در مساجد
متأسفانه هنوز بعضی از معماران عزیز از فلسفه گنبد و گلدسته، اطلاع ندارند؛ هنوز از رمز پردازیهای مسجد، بی خبرند؛ هنوز نمی دانند که محراب، نمادی در غار حراست و هنوز ... و آن وقت برای طراحی مسجد، قلم می زنند. گزیده ای از کتاب نکاتی کاربردی در معماری مساجد (تألیف سید تقی کاظمیان(
پیامبر گرامی اسلام (ص)، پس از هجرت و ورود به مدینه، با کمک اصحاب و یاران خود، اقامتگاهی بسیار ساده که دیوار آن به ارتفاع 5/3 متر و از خشت خام بر روی لایه ای از سنگ بود، که بعدها به دو برابر افزایش یافت. به دلیل تابش شدید آفتاب، دو سایبان از شمال و جنوب حیاط زده شد. ستون های سایبان ها از تن درخت خرما و پوشش آنها، برگهای درخت خرما، حصیر و پوست حیوانات بود. این، بنای ابتدایی مسجد النبی بود. در کنار همین مسجد، منزل همسران پیامبر (ص) قرار داشت. پیامبر گرامی اسلام (ص) پس از رحلت در یکی از اطاق های همسران خود به خاک سپرده شد.
رسول خدا (ص) در اوایل هجرت، علاوه بر این مسجد، مسجد دیگری به نام قبا بنا کرد. مسجد النبی به منزله ی مسجد جامع شهر مدینه بود و در آنجا به امامت پیامبر اکرم (ص) نماز جمعه برگزار می شد.
غیر از این دو مسجد، 9 مسجد دیگر در محله های مختلف، به یاری و کمک حضرت رسول (ص) ساخته شد که در آنها نماز جماعت اقامه می شد و با اذان بلال، در آنها نماز می خواندند. بی شک اولین طراح و معمار مسجد در اسلام، پیامبر اکرم (ص) بوده است. رسول خدا(ص( به ساخت مساجد قبیله ها کمک می کردند.
خانه ی پیامبر اکرم (ص) که پس از رحلتش فقط محل عبادت شده بود، به تدریج به صورت الگوی اصلی همه مساجد اولیه اسلام درآمد این مساجد، دارای قسمت سرپوشیده تقریباً عمیقی در طول دیوار قبله بودند و اطراف دیوراها نیز رواق هایی و جود دات که تأمین کننده ی سایبانی برای مردم بود. مسجدها، ابتدا عاری از هر گونه زیور و تزئینات بودند. شکل و طرح هندسی آنها مربع و مربع مستطیل بود که بعدها در ساختن بسیاری از مساجد و حتی مساجد امروزی، مورد استفاده قرار گرفت. به طور کلی، نیاز به مسجد، بیشتر از هر عامل دیگری، نظیر وسعت، تزئینات و ... مورد توجه رسول خدا (ص) و یارانش بود. مسجد، حصاری از خشت خام بود ه حریم امت و مظهر ایمان و اعتقاد بود و چند اتاق برای پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) و حیاطی برای پذیرفتن پیروان و نیز دارای دو قسمت سرپوشیده بود که قسمت وسیع تر، نمایانگر دیوار قبله بود و به همین جهت، به مجموع بنا در رابطه با جهان بیرون و درون، وجهه ای مقدس می داد. قسمت سایه دار، تقدس بیشتری داشت و متوجه قطبی مذهبی بود و سرانجام منبری برای پیامبر که هنگام ایراد خطبه و پذیرفتن بیگانگان بر آن قرار گرفت. به این ترتیب، پیامبر اکرم (ص) ، اصحاب و خلفا و پیروانش، هرگز به زیبایی این بنا نیندیشیده بودند و بی تردید، چنین مفهومی نیز برای آنان متصور نبوده است. به گمان آنان، همه ی زیبایی های جهان، در زبان شگفتی آور قرآن مجید خلاصه می شد.
بر اساس بشارت و امیدی که رسول گرامی اسلام به مسلمانان آن دوره بخشیده بود، اعراب با شدت و سرعت از سرزمین های نیاکان خود خارج شده، با وحدت هر چه تمامتر، تحت لوای الله اکبر، سپاهیان نیرومند ساسانی را در نهاوند شکست دادند و بازماندگان ساسانی تار و مار شدند؛ اما با تسلط اسلام، زندگی سخت نشد؛ بلکه زندگی روزمره ی حکومت محلی و برخی هنرها، مطابق معمول مدت زیادی ادامه یافت و عناصر بنیادی فرهنگ ساسانی، مدت ها رواج داشت، فاتحین اسلامی، هیچ سبک معماری را عرضه نکردند؛ زیرا نداشتند که عرضه کنند و به این ترتیب، معماری ساسانی تا مدتی تداوم یافت.
وَكَذَٰلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ ۖ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا ۖ رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ ۚ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا و اینچنین مردم را متوّجه حال آنها کردیم، تا بدانند که وعده خداوند (در مورد رستاخیز) حقّ است؛ و در پایان جهان و قیام قیامت شکّی نیست! در آن هنگام که میان خود درباره کار خویش نزاع داشتند، گروهی میگفتند: «بنایی بر آنان بسازید (تا برای همیشه از نظر پنهان شوند! و از آنها سخن نگویید که) پروردگارشان از وضع آنها آگاهتر است!» ولی آنها که از رازشان آگاهی یافتند (و آن را دلیلی بر رستاخیز دیدند) گفتند: «ما مسجدی در کنار (مدفن) آنها میسازیم (تا خاطره آنان فراموش نشود.)»وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ
و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دلهاست.
از كي تا حالا مناره و گنبد ساختن جزء شعائر الله شده است . اينها برگرفته از سنت هاي بت پرستان و فراماسونرها است نه سنت پيامبر، زيرا اگر لازم بود حضرت امير براي پيامبر اين كار را مي كرد و ساير ائمه براي هم. و حضرت همسرش را شبانه دفن نمي كرد( اگر در روز دفن مي شد ، الآن معبد بت پرستاني بود كه دور ضريحش مي چرخيدند و ... .
آيه اي كه آورديد از ساختن بنا و گنبد و امثالهم نهي مي كند ولي شما با قرار دادن دو تا پرانتز معناي آيه را به نفع خود تغيير مي دهيد: فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا ۖ رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ ۚ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدً :(تا برای همیشه از نظر پنهان شوند!... )
گروه اول مي خواستند بنا بسازند ولي گروه دوم كه حذب غالب بودند ، گفتند : بر آنها مسجد مي سازيم. شايد به اين دليل كه خدا عبادت شود نه بساط بت پرستي راه بيفتد
اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (19 مجادله )
أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (22 مجادله )
وَكَذَٰلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ ۖ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا ۖ رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ ۚ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا و اینچنین مردم را متوّجه حال آنها کردیم، تا بدانند که وعده خداوند (در مورد رستاخیز) حقّ است؛ و در پایان جهان و قیام قیامت شکّی نیست! در آن هنگام که میان خود درباره کار خویش نزاع داشتند، گروهی میگفتند: «بنایی بر آنان بسازید (تا برای همیشه از نظر پنهان شوند! و از آنها سخن نگویید که) پروردگارشان از وضع آنها آگاهتر است!» ولی آنها که از رازشان آگاهی یافتند (و آن را دلیلی بر رستاخیز دیدند) گفتند: «ما مسجدی در کنار (مدفن) آنها میسازیم (تا خاطره آنان فراموش نشود.)»وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ
و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دلهاست.
هيچ جاي قرآن دعوت به ساخت گنبد و بنا بر روي قبر نكرده است . بحث مسجد جداست .