جمع بندی کیمیاگری-تبدیل مس به طلا در اسلام

با سلام

دوست بزرگوار بنده متوجه سوال شما شده ام،اما ارائه پاسخ مستند به این سوال نیازمند مطالعه و مراجعه به منابع است، طبیعتاً مدت زمانی برای این امر نیاز است.امیدوارم کمی صبر و شکیبایی داشته باشید.

کیمیادانان قدیم باورشان این بود که فلزات همچون موجودات زنده ای هستند که به دنیا می آیند، زندگی می کنند و سرانجام می میرند . جالب است که آنها حتی فکر می کردند هر فلزی به حسب آنکه بیشتر یا کمتر تکامل یافته باشد به موقعیتی کامل تر می رسد، و شگفت انگیزتر آنکه فلزات را قابل تربیت و پرورش می دانستند و می گفتند لااقل از لحاظ نظری امکان آن هست که فلزات فاقد کمال به درجاتی از کمال برسند مثلا سرب به طلا مبدل شود .

کیمیاگری در عالم اسلام علمی معنوی بوده است و استادان کیمیاگر با شاگردانشان رابطه مرید و مرادی برقرار می کردند و این علم را تنها به کسانی تعلیم می دادند که از استعداد روحی و معنوی بالایی برخوردار بودند . از این رو بسیاری از فرمول های آن مانند اصطلاحات و تعبیرات عرفانی به صورت رمزی مطرح می شد تا به دست نااهلان نیفتد .

بعضی محققان معتقدند کیمیاگری به یک معنا شبیه ستاره شناسی است که در آن با صورت های هوشمند ماده که فلز خوانده می شوند سر و کار دارند و به همین علت فلزات در حقیقت همان نمادهایی را در کیمیا دارند که قرینه های آنها در اخترشناسی دارند .

جدول زیر نمونه ای از این انطباق را نشان می دهد:

اختر / فلز

کیوان / سرب

خورشید / طلا

ماه / نقره

کیمیاگری سنتی از سوی دیگر با طب، فیزیک و روانشناسی نیز ارتباط داشت . مثلا می گفتند فلزشناس مانند یک پزشک زنان است که فلز را از دل زمین می زایاند!

«اکسیر» یکی از واژه هایی است که در شیمی قدیم به کار می رفت . شیمی دانان فلزات را حالات خاصی از ماده که دارای شالوده مشترکی هستند می دیدند و بر این باور بودند که به شرط وجود اکسیر، فلز می تواند به بالاترین مرحله یعنی مرحله طلا تبدیل شود . و این تمثیلی است از تبدیل شدن مس وجود آدمی به طلای گرانقدر .

در مورد آغاز علم کیمیا دو قول وجود دارد . برخی آن را از عهد بنی امیه و به وسیله خالدبن یزید می دانند و برخی دیگر آغاز آن را از اواسط قرن دوم هجری یعنی هنگامی که نقل کتب علمی به زبان عربی معمول شد، ذکر کرده اند .

بی شک یکی از نخستین علمای این علم در میان مسلمانان جابربن حیان است که همه او را به عنوان پدر علم شیمی می شناسند . آثار جابر بسیار فراوان است . (1) او شاگرد امام صادق (ع) بوده و در نوشته های خود در جاهای متعددی از امام صادق (ع) به عنوان استاد خویش نام می برد و مطالبی را از ایشان نقل می کند . کتاب های جابر به زبان خارجی نیز ترجمه شد و اروپاییان از این کتاب ها تقسیم مواد شیمیایی را به نباتی و حیوانی و معدنی آموختند، همچنین تقسیم مواد معدنی را به دقیق ترین شکل یاد گرفتند .

یکی دیگر از شیمیدان های برجسته در تمدن اسلامی ابوبکر محمد بن زکریای رازی است که تحقیقات و مطالعات و تجارب فراوانی در علم کیمیا داشته است و از جمله کتاب هایی که به او نسبت داده اند می توان علل المعادن، کتاب الحجر، اثبات الصناعة و کتاب اکسیر را نام برد .

کتاب «سرالاسرار» نیز مهمترین تالیف کیمیایی رازی است . در این کتاب فرایندهای شیمیایی که خود رازی انجام داده ذکر شده است . رازی همچنین در کتاب هایش بسیاری از آلات شیمیایی را - که تا به امروز از آنها استفاده می شود - شرح داده است . به علاوه او دارای کشفیاتی نیز در شیمی است مانند کشف الکل و جوهر گوگرد .

قاضی ابوالحسن عبدالجبار نیز که در عهد خود از علمای کلام به شمار می رفت دارای رساله ای در علم کیمیا است . از ابوعلی سینا نیز چند رساله ای در شیمی باقی مانده است .

از شیمی دانان دیگر می توان به ذوالنون (زاهد معروف مصری)، ابن الوحشیه (مؤلف کتاب الفلاحة النبطیة) و مسلمه مجریطی اشاره کرد .

چند مورد از نوآوری های مسلمین در علم شیمی از این قرارند:

1 - ساخت و پرداخت کوره های گوناگون، ابزارها، چکش ها، قیچی ها، سوهان ها، هاون ها، قرع ها، سرپوش ها و ظروف آزمایشگاهی;

2 - تکامل بخشیدن به هنر تقطیر برای تهیه گلاب و عطر;

3 - موفقیت در استخراج معادن و ساختن رنگ و آب دادن فولاد و تهیه چرم و کاغذ و ساخت اسلحه;

4 - استفاده از گوگرد، نفت و قیر برای صناعات جنگی;

5 - تولید و صدور فرآورده های شیمیایی چون زاج سفید، زاج سبز (سولفور آهن) و نمک های دیگر .

پی نوشت:

1 . برخی به خاطر کثرت آثار جابر در وجود تاریخی او تردید کرده اند .

منابع:

کارنامه اسلام; دانش مسلمین; متفکران اسلام; تاریخ ادبیات ایران جلد اول; نیاز به علم مقدس; مسلمانان در بستر تاریخ; بولتن اندیشه (علوم اسلامی) .

سؤال:
آیا عالمانی بوده‌اند که درباره کیمیاگری، تخصص داشته باشند؟

پاسخ:
کیمیادانان قدیم باورشان این بود که فلزات همچون موجودات زنده‌ای هستند که به دنیا می‌آیند، زندگی می‌کنند و سرانجام می‌میرند. جالب است که آنها حتی فکر می‌کردند هر فلزی به حسب آن که بیشتر یا کمتر تکامل یافته باشد به موقعیتی کامل‌تر می‌رسد، و شگفت انگیزتر آن که فلزات را قابل تربیت و پرورش می‌دانستند و می گفتند لااقل از لحاظ نظری امکان آن هست که فلزات فاقد کمال به درجاتی از کمال برسند مثلا سرب به طلا مبدل شود.
کیمیاگری در عالم اسلام علمی معنوی بوده است و استادان کیمیاگر با شاگردانشان رابطه مرید و مرادی برقرار می‌کردند و این علم را تنها به کسانی تعلیم می‌دادند که از استعداد روحی و معنوی بالایی برخوردار بودند. از این رو بسیاری از فرمول‌های آن مانند اصطلاحات و تعبیرات عرفانی به صورت رمزی مطرح می شد تا به دست نااهلان نیفتد.
بعضی محققان معتقدند کیمیاگری به یک معنا شبیه ستاره‌شناسی است که در آن با صورت‌های هوشمند ماده که فلز خوانده می‌شوند سر و کار دارند و به همین علت فلزات در حقیقت همان نمادهایی را در کیمیا دارند که قرینه‌های آن‌ها در اخترشناسی دارند.
جدول زیر نمونه‌ای از این انطباق را نشان می‌دهد:
اختر / فلز
کیوان / سرب
خورشید / طلا
ماه / نقره
کیمیاگری سنتی از سوی دیگر با طب، فیزیک و روانشناسی نیز ارتباط داشت . مثلا می‌گفتند فلزشناس مانند یک پزشک زنان است که فلز را از دل زمین می‌زایاند!
«اکسیر» یکی از واژه‌هایی است که در شیمی قدیم به کار می‌رفت. شیمی دانان فلزات را حالات خاصی از ماده که دارای شالوده مشترکی هستند می دیدند و بر این باور بودند که به شرط وجود اکسیر، فلز می تواند به بالاترین مرحله یعنی مرحله طلا تبدیل شود. و این تمثیلی است از تبدیل شدن مس وجود آدمی به طلای گران‌قدر.
در مورد آغاز علم کیمیا دو قول وجود دارد. برخی آن را از عهد بنی امیه و به وسیله خالدبن یزید می‌دانند و برخی دیگر آغاز آن را از اواسط قرن دوم هجری یعنی هنگامی که نقل کتاب‌های علمی به زبان عربی معمول شد، ذکر کرده‌اند.
بی شک یکی از نخستین علماء این علم در میان مسلمانان جابربن حیان است که همه او را به عنوان پدر علم شیمی می‌شناسند. آثار جابر بسیار فراوان است. (1) او شاگرد امام صادق (علیه السلام) بوده و در نوشته های خود در جاهای متعددی از امام صادق (علیه السلام) به عنوان استاد خویش نام می‌برد و مطالبی را از ایشان نقل می‌کند. کتاب‌های جابر به زبان خارجی نیز ترجمه شد و اروپاییان از این کتاب‌ها تقسیم مواد شیمیایی را به نباتی و حیوانی و معدنی آموختند، همچنین تقسیم مواد معدنی را به دقیق‌ترین شکل یاد گرفتند.
یکی دیگر از شیمیدان‌های برجسته در تمدن اسلامی ابوبکر محمد بن زکریای رازی است که تحقیقات و مطالعات و تجارب فراوانی در علم کیمیا داشته است و از جمله کتاب‌هایی که به او نسبت داده‌اند می‌توان علل المعادن، کتاب الحجر، اثبات الصناعة و کتاب اکسیر را نام برد .
کتاب «سر الأسرار» نیز مهم‌ترین تألیف کیمیایی رازی است. در این کتاب فرایندهای شیمیایی که خود رازی انجام داده ذکر شده است. رازی همچنین در کتاب‌هایش بسیاری از آلات شیمیایی را ـ که تا به امروز از آن‌ها استفاده می‌شود ـ شرح داده است. به علاوه او دارای کشفیاتی نیز در شیمی است مانند کشف الکل و جوهر گوگرد.
قاضی ابوالحسن عبدالجبار نیز که در عهد خود از علمای کلام به شمار می‌رفت دارای رساله ای در علم کیمیا است. از ابوعلی سینا نیز چند رساله‌ای در شیمی باقی مانده است.
از شیمی‌دانان دیگر می‌توان به ذوالنون (زاهد معروف مصری)، ابن الوحشیه (مؤلف کتاب الفلاحة النبطیة) و مسلمه مجریطی اشاره کرد.
چند مورد از نوآوری‌های مسلمین در علم شیمی از این قرار هستند:
1. ساخت و پرداخت کوره‌های گوناگون، ابزارها، چکش‌ها، قیچی‌ها، سوهان ها، هاون‌ها، قرع‌ها، سرپوش‌ها و ظروف آزمایشگاهی؛
2. تکامل بخشیدن به هنر تقطیر برای تهیه گلاب و عطر؛
3. موفقیت در استخراج معادن و ساختن رنگ و آب دادن فولاد و تهیه چرم و کاغذ و ساخت اسلحه؛
4. استفاده از گوگرد، نفت و قیر برای صناعات جنگی؛
5. تولید و صدور فرآورده‌های شیمیایی چون زاج سفید، زاج سبز (سولفور آهن) و نمک‌های دیگر.

پی‌نوشت:
1. برخی به خاطر کثرت آثار جابر در وجود تاریخی او تردید کرده‌اند.

منبع:
کارنامه اسلام، دانش مسلمین، متفکران اسلام، تاریخ ادبیات ایران جلد اول، نیاز به علم مقدس، مسلمانان در بستر تاریخ، بولتن اندیشه (علوم اسلامی).