کلمه ای که در ازل از حق سبقت یافته ؟

در پنج آیه مختلف از قرآن کریم این کلمه تکرار گردیده است که به تک تک آیات خواهیم پرداخت

1- وَ ما كانَ النَّاسُ إِلاَّ أُمَّةً واحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فِيما فِيهِ يَخْتَلِفُونَ یونس (19)
اين آيه به تناسب بحثى كه در آيه قبل در زمينه نفى شرك و بت پرستى گذشت اشاره به فطرت توحيدى همه انسانها می ‏كند و می ‏گويد:" در آغاز همه افراد بشر امت واحدى بودند" و جز توحيد در ميان آنها آئين ديگرى نبود (وَ ما كانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً واحِدَةً).
اين فطرت توحيدى كه در ابتدا دست نخورده بود با گذشت زمان بر اثر افكار كوتاه و گرايشهاى شيطانى، دستخوش دگرگونى شد، گروهى از جاده توحيد منحرف شدند و به شرك روى آوردند و طبعا" جامعه انسانى به دو گروه مختلف تقسيم شد" گروهى موحد و گروهى مشرك (فَاخْتَلَفُوا).
بنا بر اين شرك در واقع يك نوع بدعت و انحراف از فطرت است، انحرافى كه از مشتى اوهام و پندارهاى بى اساس سرچشمه گرفته است.
در اينجا ممكن بود اين سؤال پيش بيايد كه چرا خداوند اين اختلاف را از طريق مجازات سريع مشركان بر نمی ‏چيند؟ تا بار ديگر همه جامعه انسانى موحد شوند.
قرآن بلافاصله براى پاسخ به اين سؤال اضافه می ‏كند،" اگر فرمان سابق الهى دائر بر آزادى بشر در مسير هدايت كه رمز تكامل و پيشرفت او است نبود، خداوند به زودى در ميان آنها در آنچه اختلاف داشتند داورى می ‏كرد"، و مشركان و منحرفان را به كيفر می ‏رسانيد (وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فِيما فِيهِ يَخْتَلِفُونَ).
بنا بر اين،" كلمه" در آيه فوق اشاره به سنت و فرمان آفرينش دائر به آزادى انسانها است كه از آغاز چنين بوده است، چه اينكه اگر منحرفان و مشركان بلافاصله مجازات شوند، ايمان موحدان تقريبا جنبه اضطرارى و اجبارى پيدا می كند و حتما از روى ترس و وحشت خواهد بود، و چنين ايمانى نه مايه افتخار است، و نه دليل بر تكامل، خداوند اين داورى و كيفر را بيشتر براى سراى ديگر گذاشته است تا نيكوكاران و پاكان آزادانه راه خود را انتخاب كنند.
_______________________________
تفسير نمونه، ج‏8، ص: 252


2- وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ؛ هود 110
و اگر می ‏بينى در مجازات دشمنان تو تعجيل نمی ‏كنيم، به خاطر اين است كه مصالحى از نظر تعليم و تربيت و هدايت اين قوم، چنين ايجاب می ‏كند و اگر اين مصلحت نبود و برنامه‏اى كه پروردگار تو از قبل در اين زمينه مقرر فرموده ايجاب تاخير نمی ‏كرد، در ميان آنها داورى لازم می ‏شد و مجازات دامانشان را می ‏گرفت" (وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ).
در حديثى از پيامبر گرامى اسلام ص می ‏خوانيم:
اغفل الناس من لم يتعظ بتغير الدنيا من حال الى حال:
" غافلترين مردم كسى است كه از دگرگون شدن دنيا اندرز نگيرد" و از ورق‏ گردانى ليل و نهار انديشه نكند.

3- آيه بعد در حقيقت پاسخ به سؤالى است كه در اينجا مطرح می ‏شود و آن اينكه چرا خداوند همان برنامه‏اى را كه براى مجرمان پيشين ترتيب داد براى اين گروه ترتيب نمی ‏دهد، قرآن می ‏گويد:" اگر سنت و تقدير پروردگارت و زمان مقرر نبود، به زودى عذاب الهى دامان آنها را می ‏گرفت" (وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى). طه 129
اين سنت الهى كه در قرآن در موارد متعدد به عنوان" كلمه" از آن ياد شده، اشاره‏اى به فرمان آفرينش دائر به آزادى انسانها است، زيرا اگر هر مجرمى بلافاصله و بدون هيچگونه مهلت مجازات شود، ايمان و عمل صالح، تقريبا جنبه اضطرارى و اجبارى پيدا می ‏كند، و بيشتر به خاطر ترس و وحشت از مجازات فورى خواهد بود، بنا بر اين وسيله تكامل كه هدف اصلى است نخواهد شد.
_________________________
تفسير نمونه، ج‏13، ص: 337

ادامه ....

4- دليل مهلت‏ هاى الهى ربوبيّت اوست تا هر كس در سايه آزادى و فرصت، جوهره خود را نشان دهد. «سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ» و اگر مشاهده می ‏كنى ما در مجازات اين دشمنان لجوج تعجيل نمی ‏كنيم ‏به خاطر اين است كه مصالح تربيتى ايجاب می ‏كند آنها آزاد باشند، و تا آنجا كه ممكن است اتمام حجت شود،" و اگر فرمانى از ناحيه پروردگارت در اين زمينه صادر نشده بود در ميان آنها داورى می ‏شد"، و مجازات الهى به سرعت دامانشان را می ‏گرفت (وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ). فصلت 45
________________________

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 307

5- سپس قرآن می ‏افزايد:" اگر فرمانى از سوى پروردگار تو صادر نشده بود كه آنها تا سر آمد معينى زنده و آزاد باشند خداوند در ميان آنها داورى مى‏كرد"، طرفداران باطل را نابود مى‏ساخت و پيروان حق را پيروز" (وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ). شورى 14
آرى دنيا سراى آزمون و پرورش و تكامل است، و اين بدون آزادى عمل امكان پذير نيست، اين فرمان تكوينى خداوند است كه از آغاز خلقت انسان
بوده و دگرگونى در آن راه ندارد، اين طبيعت زندگى دنيا است، ولى از امتيازات سراى آخرت حل تمام اين اختلافات و رسيدن انسانيت به يكپارچگى كامل است لذا از قيامت تعبير به" يوم الفصل" شده است.
اين فرمان الهى بر اساس مصالح هدايت انسانها و اتمام حجت بوده، و اين سنت در ميان تمام اقوام گذشته جارى شده و در باره قوم تو نيز جارى است.
______________________________

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 383