«انٌَ الانسانَ لفی خسر » یعنی چی؟

آیه 2 سوره العصر
وَ الْعَصْرِ(1)

إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ(2)
إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ‏ِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِْ(3)

سوگند به اين زمان، (1)
كه آدمى در خسران است. (2)
مگر آنها كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند و يكديگر را به حق سفارش كردند و يكديگر را به صبر سفارش كردند. (3)

تفسیر المیزان:

" وَ الْعَصْرِ" در اين كلمه به عصر سوگند ياد شده، و از نظر مضمونى كه دو آيه بعد دارد مناسب‏تر آن است كه منظور از عصر، عصر ظهور رسول خدا (ص) باشد، كه عصر طلوع اسلام بر افق مجتمع بشرى، و ظهور و غلبه حق بر باطل است، چون مضمون دو آيه بعد اين ترجمه الميزان، ج‏20، ص: 609
است كه خسران عالم انسان را فراگير است و تنها كسانى را فرا نمى‏گيرد كه از حق پيروى نموده، و در برابر آن صبر كنند، و اين اقليت عبارتند از كسانى كه به خدا و روز جزا ايمان آورده و عمل صالح كنند.
ولى بعضى «1» گفته‏اند: مراد از عصر، وقت عصر، يعنى آخر روز است، چون اين وقت دلالت دارد بر تدبير ربوبى كه روز را مى‏برد و شب را مى‏آورد، و قدرت و سلطنت را از سلطان روز يعنى خورشيد سلب مى‏كند.
بعضى «2» ديگر گفته‏اند: مراد نماز عصر است، كه نماز وسطى است كه از همه نمازهاى يوميه فضيلت بيشترى دارد.
بعضى «3» ديگر گفته‏اند: مراد شب و روز است، كه اصطلاحا به آنها عصران گفته مى‏شود.
بعضى «4» ديگر گفته‏اند: منظور از عصر دهر است، كه در آن عجائبى وجود دارد، كه بر قدرت ربوبى دلالت دارد. و بعضى ديگر وجوهى ديگر ذكر كرده‏اند.
و در بعضى «5» از روايات آمده كه منظور، عصر ظهور مهدى (ع) است كه در آن عصر حق بر باطل به طور كامل غلبه كند.
" إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ" مراد از كلمه" انسان" جنس انسان است، و كلمه" خسر" و" خسران" و" خسار"" خسارة" همه به معناى نقص در سرمايه است.
راغب مى‏گويد: اين كلمه هم در مورد انسان استعمال مى‏شود، و گفته مى‏شود:
فلانى خسران كرد، و هم در مورد عمل انسان بكار مى‏رود و مى‏گويند: تجارت فلانى خسران كرد «6».
و اگر در آيه مورد بحث كلمه" خسر" بدون الف و لام آمده به منظور بزرگداشت آن بوده، و خواسته است بفهماند انسان در خسرانى عظيم است، احتمال هم دارد به منظور تنويع باشد، و بفهماند آدمى در نوعى مخصوص از خسران قرار دارد، غير خسران مالى و آبرويى، بلكه خسران در ذات كه خداى تعالى در باره‏اش فرموده

تفسیر نمونه :

تفسير: تنها راه نجات
در ابتداى اين سوره با قسم تازه‏اى روبرو مى‏شويم، مى‏فرمايد:" به عصر سوگند"! (وَ الْعَصْرِ).
واژه" عصر" در اصل به معنى" فشردن" است، و سپس به وقت عصر اطلاق شده، به خاطر اينكه برنامه‏ها و كارهاى روزانه در آن پيچيده، و فشرده مى‏شود.
سپس اين واژه به معنى مطلق" زمان" و دوران تاريخ بشر و يا بخشى از زمان، مانند عصر ظهور اسلام و قيام پيغمبر اكرم ص، و امثال آن استعمال شده است، و لذا در تفسير اين سوگند مفسران احتمالات زيادى گفته‏اند:
1- بعضى آن را اشاره به همان وقت" عصر" مى‏دانند، به قرينه اينكه در بعضى ديگر از آيات قرآن به آغاز روز سوگند ياد شده است مانند" وَ الضُّحى‏" (سوره ضحى آيه 1)- يا- وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ (مدثر- 34).
اين سوگند به خاطر اهميتى است كه اين موقع از روز دارد چرا كه زمان زمان دگرگونى نظام زندگى و حيات انسانها است، كارهاى روزانه پايان مى‏گيرد، پرندگان و حيوانات به لانه‏هاى خود بازمى‏گردند، خورشيد سر در افق مشرق فرو مى‏كشد، و هوا تدريجا رو به تاريكى مى‏رود.
اين دگرگونى انسان را به قدرت لا يزال الهى كه بر اين نظام حاكم است متوجه مى‏سازد، و در حقيقت نشانه‏اى از نشانه‏هاى توحيد و آيتى از آيات پروردگار است كه شايسته سوگند مى‏باشد.
2- بعضى ديگر آن را اشاره به سراسر زمان و تاريخ بشريت دانسته‏اند كه مملو از درسهاى عبرت، و حوادث تكان دهنده و بيدارگر است، و روى همين جهت آن چنان عظمتى دارد كه شايسته سوگند الهى است. تفسير نمونه، ج‏27، ص: 294
3- بعضى روى قسمت خاصى از اين زمان مانند عصر قيام پيغمبر اكرم ص يا عصر قيام مهدى ع كه داراى ويژگى و عظمت خاصى در تاريخ بشر بوده و هست انگشت گذارده، و سوگند را ناظر به آن مى‏دانند»
.
4- بعضى نيز به همان ريشه لغوى اين واژه برگشته، و سوگند را ناظر به انواع فشارها و مشكلاتى مى‏دانند كه در طول زندگى انسانها رخ مى‏دهد، آنها را از خواب غفلت بيدار مى‏كند، به ياد خداوند بزرگ مى‏اندازد، و روح استقامت را پرورش مى‏دهد.
5- بعضى ديگر آن را اشاره به" انسانهاى كامل" مى‏دانند كه عصاره عالم هستى و جهان آفرينشند.
6- بالآخره بعضى آن را ناظر به" نماز عصر" شمرده‏اند، به خاطر اهميت ويژه‏اى كه در ميان نمازها دارد، زيرا آنها" صلاة وسطى" را كه در قرآن روى آن تاكيد خاصى به عمل آورده نماز عصر مى‏دانند.
با اينكه تفسيرهاى فوق با هم تضادى ندارد و ممكن است همه در معنى آيه جمع باشد و سوگند به تمام اين امور مهم ياد شود، ولى در ميان آنها از همه مناسبتر همان عصر به معنى زمان و تاريخ بشر است، چرا كه بارها گفته‏ايم سوگندهاى قرآن همواره متناسب با مطلبى است كه سوگند به خاطر آن ياد شده، و مسلم است كه خسران انسانها در زندگى نتيجه گذشتن زمان عمر آنها است، و يا عصر قيام پيغمبر خاتم ص به خاطر اينكه برنامه چهار ماده‏اى ذيل سوره در چنين عصرى نازل گرديده.
از آنچه گفته شد عظمت آيات قرآن و گستردگى مفاهيم آن به خوبى
__________________________________________________
(1) در حديثى از امام صادق (ع) مى‏خوانيم كه در تفسير آيه وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ فرمود:
العصر عصر خروج القائم
:" منظور از عصر عصر قيام حضرت مهدى (سلام اللَّه عليه) است" (نور الثقلين) جلد 5 صفحه 666 حديث 5.
تفسير نمونه، ج‏27، ص: 295
روشن مى‏شود كه يك كلمه از آن تا چه حد پر معنى و شايسته تفسيرهاى عميق و گوناگونى است.
در آيه بعد اشاره به چيزى مى‏كند كه اين سوگند مهم براى آن ياد شده است مى‏فرمايد:" به طور مسلم همه انسانها در زيانند" (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ).
سرمايه‏هاى وجودى خود را چه بخواهند يا نخواهند از دست مى‏دهند، ساعات و ايام و ماهها و سالهاى عمر به سرعت مى‏گذرد، نيروهاى معنوى و مادى تحليل مى‏رود، و توان و قدرت كاسته مى‏شود.
آرى انسان، همانند كسى است كه سرمايه عظيمى در اختيار داشته باشد، و بى آنكه بخواهد هر روز بخشى از آن سرمايه‏ها را از او بگيرند، اين طبيعت زندگى دنيا است، طبيعت زيان كردن مداوم! يك قلب استعداد معينى براى ضربان دارد، وقتى آن استعداد و توان پايان گرفت قلب خود به خود مى‏ايستد، بى آنكه عيب و علت و بيمارى در كار باشد، و اين در صورتى است كه بر اثر بيمارى قبلا از كار نيفتد همچنين ساير دستگاههاى وجودى انسان و سرمايه‏هاى استعدادهاى مختلف او.
" خسر" (بر وزن عسر) و" خسران" چنان كه" راغب" در" مفردات" مى‏گويد: به معنى كم شدن سرمايه است، گاه به انسان نسبت داده مى‏شود و مى‏گويند فلان كس زيان كرد، و گاه به خود عمل نسبت داده مى‏شود و مى‏گويند:
تجارتش زيان كرد، اين واژه غالبا در سرمايه‏هاى برونى مانند مال و مقام به كار مى‏رود، و گاه در سرمايه‏هاى درونى مانند صحت و سلامت و عقل و ايمان و ثواب و اين همان است كه خداوند متعال به عنوان" خسران مبين" (زيان آشكار) از آن ياد فرموده آنجا كه مى‏گويد: إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تفسير نمونه، ج‏27، ص: 296
أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ‏
زيانكاران واقعى كسانى هستند سرمايه وجود خود و خانواده خويش را در قيامت از دست مى‏دهند، بدانيد خسران مبين همين است" (زمر- 15) «1».
" فخر رازى" در تفسير اين آيه سخنى نقل مى‏كند كه حاصلش چنين است:
" يكى از بزرگان پيشين مى‏گويد: معنى اين سوره را من از مرد يخ‏فروشى آموختم، فرياد مى‏زد و مى‏گفت: ارحموا من يذوب رأس ماله ارحموا من يذوب رأس ماله!:" رحم كنيد به كسى كه سرمايه‏اش ذوب مى‏شود، رحم كنيد به كسى كه سرمايه‏اش ذوب مى‏شود"! پيش خود گفتم اين است معنى إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ: عصر و زمان بر او مى‏گذرد و عمرش پايان مى‏گيرد، و ثوابى كسب نمى‏كند و در اين حال زيانكار است" «2».
به هر حال از نظر جهان‏بينى اسلام دنيا يك بازار تجارت است همانگونه كه در حديثى از امام هادى ع على بن محمد النقى مى‏خوانيم:
الدنيا سوق ربح فيها قوم و خسر آخرون
:" دنيا بازارى است كه جمعى در آن سود مى‏برند و جمع ديگرى زيان «3».
آيه مورد بحث مى‏گويد همه در اين بازار بزرگ زيان مى‏كنند مگر يك گروهى كه برنامه آنها در آيه بعد بيان شده است.
آرى تنها يك راه براى جلوگيرى از اين خسران عظيم و زيان قهرى و اجبارى وجود دارد، فقط يك راه كه در آخرين آيه اين سوره به آن اشاره شده است،
__________________________________________________
(1)" مفردات راغب" ماده" خسر". [.....]
(2)" تفسير فخر رازى" جلد 32 صفحه 85.
(3)" تحف العقول" صفحه 361 (كلمات امام هادى" ع").
تفسير نمونه، ج‏27، ص: 297
مى‏فرمايد" مگر كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، و يكديگر را به طرفدارى و انجام حق سفارش كردند، و يكديگر را به صبر و استقامت توصيه نمودند" (إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ).
و به تعبير ديگر چيزى كه مى‏تواند جلو اين زيان بزرگ را بگيرد و آن را به منفعت و سودى عظيم مبدل كند آن است كه در برابر از دست دادن اين سرمايه، سرمايه‏اى گرانبهاتر و ارزشمندتر به دست آورد كه نه تنها جاى خالى آن سرمايه پر شود، بلكه دهها و صدها و هزاران بار از آن بيشتر و بهتر باشد.
هر نفسى كه انسان مى‏زند يك گام به مرگ نزديكتر مى‏شود چنان كه امير مؤمنان على ع در آن عبارت نورانيش فرمود: نفس المرء خطاه الى أجله" نفسهاى انسان گامهاى او به سوى مرگ است" «1».
بنا بر اين، هر ضربانى كه قلب انسان مى‏زند او را يك قدم به پايان عمر نزديكتر مى‏سازد، و به اين ترتيب بايد در برابر اين زيان قطعى كارى كرد كه جاى خالى پر شود.
گروهى سرمايه‏هاى نفيس عمر و زندگى را از دست مى‏دهند و در برابر آن مالى مختصر يا بسيار، خانه‏اى محقر يا كاخى زيبا، فراهم مى‏سازند.
گروهى تمام اين سرمايه را براى رسيدن به مقامى از دست مى‏دهند.
و گروه‏هايى آن را در مسير عيش و نوش و لذات زودگذر مادى.
مسلما هيچيك از اينها نمى‏تواند بهاى آن سرمايه عظيم باشد، بهاى آن فقط و فقط رضاى خدا و مقام قرب او است.
يا همان گونه كه امير مؤمنان على ع فرموده
انه ليس لانفسكم ثمن الا الجنة فلا تبيعوها الا بها:
" براى وجود شما بها و قيمتى جز بهشت نيست، مبادا
__________________________________________________
(1)" نهج البلاغه" كلمات قصار جمله 74.
تفسير نمونه، ج‏27، ص: 298
آن را به كمتر از آن بفروشيد" «1».
و يا همانگونه كه در دعاى ماه رجب از امام صادق ع آمده است:
خاب الوافدون على غيرك و خسر المتعرضون الا لك:
" آنها كه بر غير تو وارد شوند مايوس خواهند شد، و آنها كه به سراغ غير تو آيند زيانكارند"! و بى جهت نيست كه يكى از نامهاى قيامت" يوم التغابن" است، همانگونه كه در آيه 9 سوره" تغابن" آمده است ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ:" آن روز معلوم مى‏شود چه كسانى مغبون شده و زيان كرده‏اند".
حسن مطلب، و لطف مساله اينجا است كه از يك سو خريدار سرمايه‏هاى وجود انسان خداوند بزرگ است" إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ..." (توبه- 111).
از سوى ديگر سرمايه‏هاى كم را نيز خريدارى مى‏كند:" فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ" (زلزال- 7).
و از سوى ديگر بهاى عظيم در برابر آن مى‏پردازد، و گاه ده برابر و گاه تا هفتصد برابر و گاه بيشتر" فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ" (بقره 261) و همانگونه كه در دعا وارد شده است يا من يقبل اليسير و يعفو عن الكثير:" اى خدايى كه حسنات كم را مى‏پذيرى و گناهان بسيار را مى- بخشى".
و از سوى چهارم با اينكه تمام سرمايه‏ها را خودش در اختيار گذاشته، آن قدر بزرگوار است كه برمى‏گردد و همانها را با گرانترين قيمت خريدارى مى‏كند!

عصر یعنی زمان یعنی ساعت منتهی نه ساعتی که اغاز و پایانی ندارد بلکه چون یک ساعت شنی پس ازافتادن اخرین دانه شن دیگر زمان تمام میشود ، میزان شن از علوم غیبی است چون عمر دست خداست تصور کنید یک ورقه امتحانی بدست شما داده اند و برای پاسخ وقت معینی دارید ایا افتادن هردانه شن به زیان شما نیست !