تاریخچه عزاداری امام حسین
تب‌های اولیه
عزاداری امام حسین (ع)در دوره قاجار چگونه برپا می شده و چه مقدار از آن در زمانه ما ادامه پیدا کرده است؟
عزاداری و برپایی مراسم سوگواری سالار شهیدان در عصر قاجار با استقبال گرم مردمی مواجه بود .از معروفترین آنها برگزاری مجالس تعزیه و روضه خوانی بود. از دوران آل بویه تا صفویه مراسم عزاداری امام حسین به روز عاشورا یا ا حیانا به دهه اول محرم منحصر بود اما در زمان قاجار (دوره ناصرالدین شاه ) تمام ایام و همه هفته مجالس بر پا بوده و از اول محرم تا پایان صفر به مانند عاشورای عهد سایر سلاطین عزادارین می کردند .محمد حسن خان اعتماد السلطنه در کتاب المآثر و الآثار آورده که : دهه اول محرم تعطیل بوده و شاه در مراسم تعزیه تکیه دولت شرکت می کرد و از سوی دولت بیش از پنجاه هزار تومان در این مراسم صرف می شد ،(المآثر والآثار ، ص 133-134) . گزارشهای نظمیه (شهربانی سابق ) از وقایع محلات تهران در سال 1303 تا 1305 قمری اشاره دارد که مجالس عزا برای سرور و سالار شهیدان برپا می شده است .براین نمونه د گزارش دوشنبه اول ذی قعده سال 1303 قمری در محله عود لاجان آمده است : « دیروز در خانه حاجی اسدالله بزاز مجلس روضه خوانی بود است .جمعی از تجار و غیره در آن شرکت کردند » . « دیروز در خانه حاجی میرزا حسین تاجر مجلس روضه خونی بوده است . جمعی از تجار و غیره در آنجا حضور داشتند ، غروب متفرق گردیند. »(گزارشهای نظمیه از محلات طهران ،تهران : سازمان اسناد ملی ،1377،ج 1/ص3). با توجه به آنکه طبق گزارش بالا هنوز دو ماه به محرم مانده اما گزارش به خوبی اوضاع تهران که نمونه و شاید الگوی بقیه شهرهای ایران عهد ناصری است را به خوبی نمایش می دهد و براین ما آشکار می سازد که عمده عزاداری ها در قالب روضه خوانی بوده و این مربوط به همه فصلهای سال بوده است .گاهی این روضه خوانی ها ساعتها طول می کشیده حتی به مردم پول هم می دادند برای نمونه گزاشی را با هم مرور می کنیم . « جمعه دوم محرم سال 1304قمری . دیشب نواب ارفع و الاعزالدوله و امیر زاده و پسرش و ... با جمعیتی از اعیان و اشراف در مجلس روضه خوانی جناب امین السلطان حضور داشتند . جمعیت کثیری از دراویش و فقرا آمده شام کاملی هم به مردم داده و هم مبلغی پول دادند »،(المآثر ص197-198 ) . « دایی ابراهیم ،ناظر درب حرم خانه مبارکه در خانه اش مجلس روضه دارد .یازده نفر از سادات روضه می خوانند » .(همان ص 198).
ببخشید میشه بگید عزاداری برای امام حسین از کی شروع شد و مجالس روضه به خصوص مراسمات ماه محرم از کی مرسوم شد .؟
بنا به گفته «ابن قتيبه» شعار «يالثارات الحسين» را مختار ثقفي مطرح کرد. او نخستين کسي است که به مناسبت روز عاشورا، در منزل خود در شهر کوفه مجلس يادبود برپا کرد.
در مجموع هدف از اين مجالس ، تحريک مردم براي جنگ عليه امويان و خونخواهي حسين (ع) بود. دينوري يادآور شده است که اين مجالس براي سوگواري شهادت شهيدان کربلا و در کنار مزار آنان برگزار مي شد.
شيعيان از قرن سوم ، در ماه محرم در منزل امامان (ع) به نوحه سرايي مي پرداختند و نوحه گراني که «نائح» خوانده مي شدند و شعر محزون مي خواندند در اين دوران پديد آمدند. رفته رفته نوحه گري به مقتل خواني از روي مقتل الحسين ابن نما و ابن طاووس تبديل شد.
گاه نوحه خواني به درگيري ميان شيعه و سني مي انجاميد. مقتل خواني در عاشورا رفته رفته به صورت عادت مرسوم درآمده بود؛ از اين رو مستنصر عباسي به جمال الدين بن جوزي در سال 460دستور مي دهد در مقام محتسب ، مردم را از مقتل خواني در عاشورا باز دارد.
همچنين از همان آغاز، کربلا زيارتگاه و محل تجمع مسلمانان شد؛ لذا متوکل عباسي دستور داد قبر امام را محو کنند و مردم را تهديد کرد که به زيارت آن حضرت نروند که جان و مالشان در امان نخواهد بود.
گرچه عزاداري حسيني ، با سختگيري امويان و عباسيان عليه شيعيان همراه بود، اما در زمان آل بويه ، موازنه قوا به نفع شيعه دگرگون شد و معزالدوله اولين کسي بود که عزاداري را به صورت مراسم سالانه در بغداد برپا کرد. در عاشوراي 353 ه.ق/933م. براي نخستين بار، در بغداد مجالس بي مانندي در عزاي حسيني برپا و بازارها بسته شد و عزاداران در خيابان ها عزاداري کردند و مردم سياه پوشيدند و يقه چاک کردند و به زيارت قبر امام (ع) رفتند.
دوران آل بويه در عراق از مهمترين دوران رشد و تحول شعاير و مراسم ديني و بويژه عاشورايي بود. اين مراسم خشم اهل سنت را برانگيخت.
آنان اين امور را بدعت و روز عاشورا را عيد خواندند و جشن گرفتند و عامه مردم با اشاره عالمان سني به عزاداران حمله کردند و امويان را ستودند و در وصف يزيد کتاب نوشتند.
با به قدرت رسيدن سلجوقيان ، وضع شيعيان بد شد؛ چه آنان عليه شيعه و معتزله و صوفيان و اشاعره اعلان جنگ کردند. شيعه جرات نکرد مراسم عزا برپا کند. تا زمان صفويان وضع به اين منوال و به زيان شيعه بود؛ چون صفويه به حکومت رسيدند، اوضاع تغيير کرد.
آنان از مراسم عزا به عنوان سلاح سياسي و تبليغاتي استفاده کردند و آن را گسترش دادند. در زمان عثمانيان ، عرصه بر شيعه تنگ آمد و در 11 نيسان 1802، وهابيان به کربلا تافتند و کشتند و سوزاندند و ويران کردند و بردند.
اينان بارگاه حسين را ويران کردند و اموال آن را ربودند و هزار نفر را به خاک و خون کشيدند و 2سال بعد قصد نجف کردند؛ اما مردم پايداري کردند و شهر و مرقد امام را به گونه اي معجزه آسا نجات دادند. اين يورشها بر شيعيان و مراسم عزاداري آنها تاثير ژرفي نهاد و ادبيات عاشورا را به شدت متاثر کرد؛ چنان که برخي از شاعران ، اين واقعه را کربلاي دوم خواندند.
شيعيان 2سال بعد، از آنان انتقام گرفتند و ملک عبدالعزيز را به قتل رساندند. داوودپاشا حاکم عثماني عراق ، بيش از ديگر ترکان بر شيعه سخت گرفت و آنها را از برپايي عزاداري بازداشت. او معتقد بود عزاداري ، ابزار تبليغاتي دولت ايران عليه عثماني است.
با روي کار آمدن عليرضا در بغداد، شيعه در انجام مراسم آزادي تمام يافت و مجالس عزا به راه انداخت و عليرضا هم در آنها شرکت کرد.
در خلال قرن 19ميلادي ، همزمان با گسترش مجالس عزا، دسته هاي عزاداري هم پديد آمد. يکي از نخستين اين هياتها و دسته ها، دسته هاي سينه زني بود که براي نخستين بار در کاظمين به راه افتاد.
مدحت پاشا، با صدور اعلاميه اي حرکت دسته هاي عزاداري را ممنوع و برپايي عزاداري را جرم خواند. او پس از اين دست از سختگيري برداشت و مردم را آزاد گذاشت.
در آغاز قرن بيستم ، عزاداري در عراق گسترش و ژرفا يافت و رنگ مردمي و فولکلوري به خود گرفت و در کنار مجالس تعزيه ، دسته هاي سينه زني و زنجيرزني هم پديد آمد. در نيمه دوم قرن نوزدهم ، شيعيان عراق به تاسيس حسينيه روي آوردند. نخستين حسينيه ، با نام حسينيه حيدري در کاظمين ساخته شد.
حسينيه ها رفته رفته ، متحول و پيشرفته و به نهادهاي اجتماعي و فرهنگي تبديل شدند و کارشان ، تنها برپايي عزاداري نبود. پس از آن که انگليس عراق را اشغال کرد، از بزرگداشت واقعه عاشورا و برگزاري مراسم عزاداري حمايت کرد، که به سپاسگزاري رسمي عالمان شيعه از انگليس انجاميد.
پس از تشکيل حکومت ملي در عراق در 1921، دولت روز عاشورا را تعطيل رسمي اعلام کرد، اما رفته رفته با اين مراسم مخالفت کرد تا در عاشوراي 1927ميان عزاداران و عوامل حکومتي در صحن کاظميه درگيري منجر به قتل روي داد و در 1928دولت عزاداري را ممنوع کرد.
ملک فيصل اول به مراسم عزاداري عنايت داشت و به عزاداران براي اين مراسم کمک مالي مي کرد و خود در آن شرکت مي جست. در 1932دولت به هياتهاي عزاداري سخت گرفت و در 1935در دوره وزارت ياسين هاشمي بشدت از برگزاري مراسم عزا جلوگيري شد.
در دهه پنجاه دولت بر سختگيري خود افزود و هياتها را مجبور کرد از پليس اجازه نامه بگيرند. در اواخر حکومت سلطنتي در عراق ، مراسم عزاداري ديگر جنبه سياسي خود را از دست داد.
در پايان دهه 60 و آغاز دهه 70، اين مراسم به شکلي چشمگير رشد کرد و دگرگون شد. در سال 1968راديو عراق مراسم عزاداري را پخش کرد. در آغاز دهه هفتاد در کنار جنبش شيعي ، از يک سو و مشکلات سياسي و اقتصادي از سوي ديگر، مراسم عزاداري به اوج خود رسيد و حکومت براي حل مشکلات ، 60هزار ايراني را از عراق اخراج کرد و با اعمال فشار بر شاعران و مداحان و نوحه گران ، کوشيد مراسم را از بار اجتماعي و سياسي تهي کند.
در 1975از برپايي مراسم در نجف جلوگيري شد و دو سال بعد مردم دست به تظاهرات زدند و شعار دادند که در پي آن شماري از مردم کشته و زخمي و زنداني و اعدام شدند.
سرانجام با آغاز جنگ عراق و ايران در 1980برگزاري هرگونه مراسم عزاداري حسيني در عراق ممنوع شد.
بهروز رفيعي
منبع: اخبار شيعه
عزاداری امام حسین (ع)در دوره قاجار چگونه برپا می شده و چه مقدار از آن در زمانه ما ادامه پیدا کرده است؟
آنچه تا کنون درباره موضوع عزاداری و اریخچه آن گفته شد نشان می دهد که بجز روضه خوانی و برپایی مراسم تعزیه ،از دیگر گونه های عزاداری مانند سینه زنی و زنجیر زنی خبری نیست. می توان گفت این رویکرد ادامه پیدا می کند تا آنکه طبق آنچه کتاب دره التاج آورده در قرن سیزدهم سر و کله سینه زنان و زنجیر زنان پیدا می شود . صاحب کتاب لولو و مرجان در توضیح روضه خوانان نوشته است : « این صنف از مومنین اسمی مخصوص نداشتند تا ... ملا حسین کاشفی کتاب روضه الشهداء را تالیف کرد ».پس از آن « مردم رغبت نمودند در خواندن آن کتاب در مجالس مصیبت و به جهت فصاحت و اغلاق آن کتاب ،هر کس از عهده خواندن آن بر نمی آمد ،بلکه اشخاص مخصوصه بوددند که آنرا درست اموخته ،در مجالس تعزیه می خواندندو ایشان معروف شدند به روضه خوان ؛ یعنی خواننده کتاب روضه الشهداء .کار به جایی کشید که روضه را یک علم دانستند و برای آن قائل به تعریف شدند: « روضه علمی است که درباره عوارض اجساد شهیدان و آنچه با آن وابسته است ،بحث میکند » .میرزا محسن نیشابوری که سال 1227شمسی متولد شده و به سال 1303 از دنیا رفته است گزارشهای جالبی از اوضاع روضه خوانی و مداحی های دوره خودش می دهد .او کتابش را در سال 1283 شمسی نوشته است .از گزارشهای او برمی آید که در آندوره نیز مجالسی نمایشی و ریایی برپا می شده که تاج الواعظین بسیار دلگیر شده در قالب شعری می گوید :ماه محرم آمد ،هنگام عیش و عشرت ای شیعیان خالص ! یک ذره ای مروت
گزارشهای او از مراسم های مختلف نشان می دهد که گاهی اوضاع روضه خوانی و مداحی چقدر لوس می شده است . برای نمونه این داستان را با هم می خوانیم : « در زمان حکومت سلیمان خان صاحب اختیار ،بنده هم در استر آباد [ گرگان ] بودم .چون روز عاشورا رسید ، به اتفاق ایشان به مصلی رفته ،قدری گذشت . دیدم دسته سینه زن واردشدند و به این اشعار مترنم بودند ،دسته ای می گفت و دسته ای جواب می داد .
کفتر باغ حیدرم . بقیه می خواندند : بقو بقو ،بقو بقو
پیش حسین نوکرم . بقو بقو ،بقو بقو
سینه زم عزا منم . .........
عاشق کربلا منم . .......
مست می محبتم . ...........
مهر حسین شربتم . ........
آنوقت شخصی رو ضه خواند هر چه از لطایف گفتار داشت به کار برد و مجلس نگرفت .در بین روضه به ذهنش رسید که طفلی را از میان زنان بردارد و بلند کند که این علی اصغر است .طفلی را از آغوش مادرش برداشت و بلندش نمود که مردم ،سید الشهداء هم این گونه علی اصغر را بلند کرده بود که ناگاه طفل از ترس ادرار کرد .دیگر چه عرض کنم که چه شد .تمام خلق از خنده مردند ».با تامل در این گزارش آنچه انسان را ناراحت می کند اینکه ،با گذشت حدود صد سال از آن وقایع متاسفانه امروزه باز ما دچار این نوع مشکلات در بین مداحان و ذاکرین هستیم .
اقتباس از مقاله تشکل های مذهبی : مجالس روضه خوانی به روایت تاج واعظ از محمود طاهر احمدی ،فصلنامه تاریخ اسلام سماره 8 زمستان 1380 .
اما درباره عزاداری در دوره صفویه « پیتر دلاواله » سیاح ایتالیایی از عزاداری شیعیان در اصفهان به سال 1037 قمری چنین گزارش می دهد : « تشریفات و مراسم عزاداری به این قرار است که همه غمگین به نظر می رسند و لباس عزاداری به رنگ سیاه بر تن می کنند .هیچ کس سرو ریش خود را نمی تراشد و به حمام نمی رود .و خود را از هرگونه تفریح و خوشی محروم می سازند .جمعی در میدانها و کوچه های مختلف و جلوی خانه های مردم برهنه و عریان در حالی که با پارچه سیاه یا کیسه تیره ستر عورت کرده و سر تا پای خود را با ماده سیاه و براق ... رنگ کرده اند حرکت می کنند .به همراه این افراد عد ای برهنه هم راه می روند که نمام بدن خود را به رنگ قرمز درآورده اند ؛ تا نشانی از خون هایی که به زمین ریخته و اعمال زشتی که در روز عاشورا نسبت به امام حسین انجام گرفته است باشد ،همه با هم آهنگهای غم انگیز در وصف حسین و مصائب وارد بر او می خوانند و دو قطعه چوب یا استخوانی را که در دست دارند به هم می کوبند و از آن صدای حزن انگیزی به وجود می آورند و به علاوه حرکتی به سر و تن خود می دهند که علامتی از انده بی پایان آنهاست .(سفرنامه پیتر دلاواله ،ترجمه شجاع الدین شفا ،انتشارات علمی فرهنگی ).
با امدن محرم و ماتم اقا ابا عبدا الله
معرفت خودمان را با مطالعه مطالب مربوطه قوت بخشیم
یا علی
سلام. من اطلاعات بالنسبه ناقصی دارم که در اختیارتون میذارم. و باید بگم که جای نقد هم داره.
شاه عباس که عنوان مرشدکامل داشت یکی از وزیرهاشو میفرسته اروپا تا نحوه ی عزاداری اونها رو ببینه. (یه کتابی بود به نام آخوندنامه که این چیزا رو خیلی جالب و منطقی توضیح داده بود هرچی دارم فکر میکنم اسم نویسنده اش یادم نمیاد.)
یا شمایل سازی های چهره امامها و کشیدن حوادث کربلاکه در ائین اسلام اصولا ممنوع است عینا از portraitسازیهای مسیحی اقتباس شده که این هم خودش زمینه بسیاری از تحریفات رو فراهم کرده. مثلا امام حسین که شهید شد فکر کنم 63 سال داشته (درسته؟) اما توی همه مینیاتور ها و تصاویری که کشیده میشه، خیلی جوون کشیده می شه آدم فکر میکنه جوون 25 ساله است.
یا پرده های سیاه کلیساها تبدیل به پرده های سیاه تکیه ها و مسجدهاشد.
حتی این قضیه هاله نوری (
)که در نقاشیهای مذهبی شیعه بصورت هاله ای روی صورت پیامبر و امامان و اهل بیت انهاکشیده میشه بی کم و زیاد از هاله ای که نقاشان مسیحی برگرد صورت عیسی و مریم میکشیدندسرمشق گرفته شده. چون میدونید که ما در معماری مساجد چیزی به عنوان نقاشی نداریم و حرام هست کشیدن نقاشی در مسجد و این کشیدن پرتره امام ها میاد توی حسینیه ها و روحوضی ها و قهوه خونه ها قرار می گیره.
و همین علم هم در واقع صلیب بزرگی بوده که در مراسم مذهبی کاتولیکها پیشاپیش عزاداران حرکت داده میشده و شکل صلیبی ان (بخصوص چلچراغ) کاملا حفظ شده .
و البته همین نوحه های دسته جمعی که تو شیعه میبینیم در واقع تقلیدی اوازهای دسته جمعی کلیساهاست.