واژه شناسی قرآن کریم

با سلام

درباره تفاوت واژه های به ظاهر مترادف ، کتاب الفروق اللغویه ابوهلال عسکری مفید است.

وی می نویسد:

الفرق بين الآلاء والنعم: أن الالى واحد الآلاء و هي النعمة التي تتلو غيرها من قولك وليه يليه إذا قرب منه وأصله ولي.

وقيل واحد الآلاء الي وقال بعضهم الالي مقلوب من إلى الشئ إذا عظم علي قال فهو اسم للنعمة العظيمة.(الفروق اللغوية،ص6)

در تفسیر بحرالعلوم نیز آمده است:

« قال بعضهم: آلاء الله و نعماء اللّه واحد. إلا أن الآلاء أعم، و النعماء أخص. و يقال: الآلاء النعمة

الظاهرة و هو التوحيد، و النعماء: النعمة الباطنة و هو المعرفة بالقلب، كقوله: وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً [لقمان: 20] و قال

بعضهم: الآلاء إيصال النعم، و النعماء رفع البلايا»(بحرالعلوم، ج‏3، ص: 380)

برخی مفسرین تصریح دارند که این دو کلمه مترادفند:

الآلاء النعم الظاهرة و الباطنة واحدها آلى و قيل: الآلاء النعم الظاهرة و النعم هي الباطنة و الصواب أنّهما من الألفاظ المترادفة كالأسود و الليوث، و الفلك و السفن.( مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر، ج‏11، ص: 5)

با سلام

در این تاپیک تصمیم دارم که برخی واژه های قرآن کریم را که ظاهرا مترادفند بررسی کنم.اینکار منجر به دقت بیشتر ما در هنگام خواندن قرآن خواهد شد و ان شاا..مفید خواهد بود.

1- برّ و خیر:

هر دو واژه به معنای نیکی و خوبی آمده است اما برخی بر این باورند که " بر" به معنى " نيكى توام با توجه" است در حالى كه " خير" معنى اعمى دارد.(با توجه و بی توجه)

توجه شود که " ابرار" جمع" بر" (بر وزن رب) در اصل به معنى وسعت و گستردگى است، و به همين جهت صحراهاى وسيع را" بر" مى‏گويند، و از آنجا كه افراد نيكوكار اعمالشان نتائج گسترده‏اى در سطح جامعه دارد اين واژه بر آنها اطلاق مى‏شود، و" بر" (به كسر ب) به معنى" نيكو كارى" است.

2- ابکم و اخرس

در قرآن کریم می خوانیم:صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ (بقره/18):(ايشان چنان سرگردانند كه گويا) كران و گنگان و كوران‏اند، پس (در آن تاريكى مانده و) بازنميگردند.

بكم جمع ابكم به معنای لال مادرزاد است اما اخرس به معنى مطلق لال

است خواه مادرزاد باشد يا بعدا لال شده باشد.

3- نبا و خبر

عَمَّ يَتَساءَلُونَ (1) عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ (2)

" نبا" به گفته" راغب" در" مفردات" به معنى خبرى است كه" مهم" باشد و

داراى" فايده" و انسان نسبت به آن" علم" يا" ظن غالب" پيدا كند، و اين امور

سه گانه در معنى نبا شرط است. (" مفردات راغب" ماده" نبا")

4- شح و بخل

(وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ):و كسانى كه از بخل نفسشان مصون گردند آنها همان رستگارانند.

" شح" چنان كه" راغب" در" مفردات" مى‏گويد به معنى بخل توأم با حرص است كه به صورت عادت در آيد.

در تفسير عالم جليل شريف لاهيجى «رحمه اللَّه» است: فضل ابن ابى قره سهندى گفته: روزى حضرت صادق عليه السّلام از من پرسيد: آيا ميدانى شحيح (مفرد اشحه)كدام كس است؟ گفتم: شحيح بخيل است، حضرت فرمود، شحّ سختتر از بخل است، زيرا بخيل در مال و دارايى خود بخل ميورزد، و شحيح هم در مال خود و هم در مال مردم بخل دارد، و ميخواهد هر چه مردم دارند بچنگ آورد، خواه از حلال و خواه از حرام، و قناعت نميكند و راضى و خوشنود نيست بآنچه خداى تعالى روزى او گردانيده است)

با سلام

5- امد و ابد

[سوره آل‏عمران (3): آيه 30]

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (30)

ترجمه‏

روزى كه هر كس آنچه را از كار نيك انجام داده حاضر مى‏بيند و دوست مى‏دارد ميان او و آنچه از اعمال بد انجام داده فاصله زمانى زيادى باشد و خداوند شما را از (نافرمانى) خودش بر حذر مى‏دارد و (در عين حال) خدا به همه بندگان مهربان است. (30)

راغب اصفهانی در مفردات خود گفته كلمه" أمد" و كلمه" ابد" معنايى نزديك بهم دارند. با اين فرق كه كلمه" ابد" عبارت است از مدت زمانى كه حدى معين ندارد، و به همين جهت به هيچ قيدى مقيد نمى‏شود، و گفته نمى‏شود:" ابد توقف فلانى در اين شهر"، و اما أمد، مدتى است كه حد برمى‏دارد، و ليكن در صورتى كه مطلق ذكر شود حدش براى ما مجهول است، گاهى هم بطور انحصار و مقيد مى‏آيد، مثل اينكه بگويى:" أمد توقف زيد در اين شهر" يعنى زمان توقف او.

و فرق بين دو كلمه" زمان" و" أمد" اينست كه أمد همواره به اعتبار هدف و غايت استعمال مى‏شود، ولى زمان هم در مبدأ به كار مى‏رود و هم در غايت و نهايت‏.

6-باساء و ضراء

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى‏ نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ (بقره/214): آيا (شما مؤمنان) گمان كرديد داخل بهشت مى‏شويد، بى‏آنكه حوادثى همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان كه گرفتاريها و ناراحتيها به آنها رسيد، و آن چنان ناراحت شدند كه پيامبر و افرادى كه ايمان آورده بودند گفتند: «پس يارى خدا كى خواهد آمد؟!» (در اين هنگام، تقاضاى يارى از او كردند، و به آنها گفته شد:) آگاه باشيد، يارىِ خدا نزديك است‏.

كلمه (باساء) به معناى شدت و سختى است كه از خارج نفس آدمى به آدمى وارد مى‏شود، مانند گرفتاريهاى مالى، و جاهى، و خانوادگى، و نداشتن امنيتى كه در زندگيش به آن نيازمند است.

و اما ضراء عبارت است از شدتى كه به جان و تن انسان مى‏رسد، مانند جراحت و قتل و مرض‏.

7-حمد و مدح و شکر

لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِما لَمْ يَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (آل عمران/188):گمان مبر آنها كه از اعمال (زشت) خود خوشحال مى‏شوند، و دوست دارند در برابر كار (نيكى) كه انجام نداده‏اند مورد ستايش قرار گيرند، از عذاب (الهى) بركنارند! (بلكه) براى آنها، عذاب دردناكى است‏.

حمد از مدح اخصّ و از شكر اعمّ است، زيرا مدح در مقابل اختيارى و غير اختيارى ميشود مثلا شخص را در مقابل طول قامت و زيبائى اندام كه غير اختيارى است و همچنين در مقابل بذل مال و سخاوت و علم مدح ميكنند ولى حمد فقط در مقابل اختيارى است.

و شكر تنها در مقابل نعمت و بذل بكار ميرود پس هر شكر حمد است ولى هر حمد شكر نيست و هر حمد مدح است ولى هر مدح حمد نيست.(قاموس قرآن، ج‏2، ص: 172)

8- ریب و شک

در مجمع البیان و تبیان گفته شده:
ريب بمعنى شك است و بعضى بدترين شكّ گفته‏اند.

در کتاب اقرب و قاموس شكّ، تهمت، ظنّ و حاجت معنى شده است ولى قرآن كريم آنرا در شك بكار برده و شايد در بعضى تهمت و اضطراب قلب نيز مراد باشد.

در بعضى آيات كلمه (مريب) صفت «شكّ» آمده مثل «وَ إِنَّنا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونا إِلَيْهِ مُرِيبٍ» هود:
62. «إِنَّهُمْ كانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ» سباء:
54. «وَ إِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ» فصلت: 45.

در اينصورت شكى كه شك آورنده است يعنى چه؟ ممكن است مراد از آن تأكيد باشد يعنى شكّ سخت. و احتمال دارد منظور تهمت و سوء ظن باشد يعنى چنان در شكّيم كه موجب ميشود تو را متّهم كنيم. و بتو سوء ظن داشته باشيم.

زمخشرى ريب را قلق و تشويق قلب گفته است و گويد: حقيقت ريبة قلق و اضطراب قلب و از آنست آنچه حسن بن على عليه السّلام گويد از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيدم ميفرمود «دع ما يريبك الى ما لا يريبك» بنا بر قول زمخشرى معنى «شك مريب» شك اضطراب آور است‏.(قاموس قرآن، ج‏3، ص: 151)

9- بث و حزن

قالَ إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (یوسف/86)
(يعقوب) گفت: من ناله (آشكار) و حزن (پنهان) خود را فقط به خدا شكايت مى‏برم و از (عنايت و لطف) خداوند چيزى را مى‏دانم كه شما نمى‏دانيد.

المیزان:در مجمع البيان گفته است: كلمه" بث" به معناى اندوهى است كه صاحبش نتواند آن را كتمان كند و ناگزير آن را مى‏پراكند، و هر چيزى را كه پراكنده و متفرق كنى آن را بث كرده‏اى، و بهمين معنا است در آيه" وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ ".( ترجمه الميزان، ج‏11، ص: 319)

«بث» به حزن شديد گفته مى‏شود كه گويا شدّت آن باعث شده كه دارنده‏اش نتواند آن را بيان كند.
حضرت آدم از كار خود به درگاه خدا ناله نمود «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا» و حضرت ايّوب از بيمارى خود «أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ» و حضرت موسى از فقر و ندارى «رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ» و حضرت يعقوب از فراق فرزند."انَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي»

10- افک و کذب

إِنَّ الَّذِينَ جاؤُ بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظِيمٌ (نور/11):

همانا كسانى كه آن دروغ بزرگ- اتهام كار زشت به يكى از همسران پيامبر- را [ساخته و] آورده‏اند گروهى همدست از شمايند. شما آن را براى خود شر مپنداريد، بلكه براى شما خير است. هر مردى از آنان را- كه آن دروغ بستند- [كيفر] چيزى است كه كسب كرده- گناهى كه مرتكب شده-، و آن كس از آنان كه [سهم‏] بزرگتر آن [دروغ‏] را پذيرفت- ابن ابَى رئيس منافقان- عذابى بزرگ دارد.

«افك» به معناى رساترين دروغ است و اصل آن از «افك» به معناى «قلب» يعنى واژگونگى و خلاف راستى است زيرا سخن افك، سخنى است كه چهره‏ اش دگرگون شده و حقيقتش از بين رفته باشد(ترجمه جوامع الجامع، ج‏4، ص: 294)

مرحوم" طبرسى" در" مجمع البيان" معتقد است كه" افك" به هر دروغ ساده ‏اى نمى‏گويند، بلكه دروغ بزرگى است كه مساله ‏اى را از صورت اصليش دگرگون مى‏سازد، و بنا بر اين كلمه" افك" خود بيانگر اهميت اين حادثه و دروغ و تهمتى است كه در اين زمينه مطرح بود.(رک:مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏7، ص: 206)

11-" ضياء" و" نور"

هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (یونس/5):

اوست آن [خداى‏] كه خورشيد را درخشنده و روشنايى‏دهنده و ماه را روشن ساخت و براى آن ماه جاى‏ها- منزلها- معيّن كرد تا شمار سالها و حساب [وقتها] را بدانيد. خدا آن را [كه ياد كرد] جز براستى و درستى نيافريد. نشانه‏ ها را براى گروهى كه [بخواهند] بدانند به تفصيل بيان مى‏كند.

در اينكه ميان" ضياء" و" نور" چه تفاوتى است مفسران گفتگوى فراوان دارند بعضى هر دو را مترادف و به يك معنى دانسته ‏اند، و بعضى گفته ‏اند" ضياء" كه در مورد، نور خورشيد در آيه فوق به كار رفته همان نور قوى است، اما كلمه" نور" كه در باره ماه به كار رفته نور ضعيفتر است.

سومين نظر در اين باره اين است كه" ضياء" به معنى نور ذاتى است ولى" نور" مفهوم اعمى دارد، كه ذاتى و عرضى را هر دو شامل ميشود، بنا بر اين تفاوت تعبير در آيه فوق اشاره به اين نكته است كه خداوند خورشيد را منبع جوشش نور قرار داد در حالى كه نور ماه جنبه اكتسابى دارد و از خورشيد سرچشمه مى‏گيرد.

اين تفاوت با توجه به پاره‏ اى از آيات قرآن صحيحتر به نظر مى‏رسد زيرا در آيه 16 سوره نوح مى‏خوانيم:" وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً" و در آيه 61 سوره فرقان مى‏خوانيم:" وَ جَعَلَ فِيها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِيراً" با توجه به اينكه" سراج" (چراغ) نور از خودش پخش مى‏كند و منبع و سرچشمه نور است و خورشيد در دو آيه فوق تشبيه به سراج شده است روشن مى‏شود كه در آيات مورد بحث نيز اين تفاوت بسيار متناسب است.

12- تلاوت و قرائت

فرق تلاوت با قرائت آنست كه قرائت در اصل جمع كردن حروف و تلاوت قرار دادن آنها در پى يكديگر است.

راغب می گويد: تلاوت مخصوص كتب آسمانى و خدائى است و از قرائت اخصّ است هر تلاوت، قرائت است ولى هر قرائت تلاوت نيست گفته نميشود: نامه تو را تلاوت كردم. (پس در قرآن و ساير كتب آسمانى تلاوت و قرائت هر دو اطلاق ميشود ولى در غير آنها، فقط قرائت بكار ميرود).

آنوقت در باره آيه وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّياطِينُ عَلى‏ مُلْكِ سُلَيْمانَ می گويد: چون شياطين خيال ميكردند آنچه ميخوانند از كتب خداست، لذا كلمه «تَتْلُوا» بكار رفته است.

15- کوکب و نجم

(وَ إِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ)الانفطار/2 :و آن زمان كه ستارگان پراكنده شوند و فرو ريزند

( وَ النَّجْمِ إِذا هَوى‏)نجم/1 :سوگند به ستاره هنگامى كه افول مى‏كند.

اصل نجم بمعنى طلوع و بروز است گويند: «نجم القرن و النّبات» يعنى شاخ و علف روئيد و ظاهر شد، ستاره را از آن نجم گويند كه طلوع ميكند.

درباره تفاوت این دو واژه ، برخی واژه شناسان کوکب را ستاره بزرگ و نجم را اعم از بزرگ و کوچک قلمداد کرده اند(رک:معجم الفروق اللغویه،ص459)