در مکتب عالم آل محمد (ص)

منبع: سایت آستان قدس
-----------------------------------------------------------
پي‌نوشت‌ها:
1. ر.ک: البرهان في تفسير القرآن، سيدهاشم بحراني، ج 1، ص 19.
3.ر.ک: بحارالانوار، چاپ بيروت، مؤسسه الوفاء، چاپ سوم، سال 1403 ق.، ج 92، ص 12 – 1.
4. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 307.
5. عيون اخبارالرضا، ج 2، ص 130.
6. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 96.
7. فصلنامه پژوهش‌هاي قرآني، ش 1عليه السلام – 18، ص 301 – 300.
8. عيون اخبارالرضا، ج 2، ص 6.
9. جهت مطالعه تفصيلي اين بحث ر.ک: اسباب النزول واحدي نيشابوري، ص 8 – 6؛ التمهيد في علوم القرآن، محمدهادي معرفت، ج 1، ص 130 – 126 و الاتقان في علوم القرآن، جلال الدين سيوطي، ج 1، ص 113 – 106 و 119 – 114.
10. ر.ک: فصلنامه تخصصي الهيات و حقوق (دانشگاه علوم اسلامي رضوي) ، ش 14، ص 1عليه السلام 1.
11.بقره / 2عليه السلام 4.
12. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 323.
13. همان، ج 1، ص 383.
14. همان، ج 1، ص 308.
15. بقره / 22.
16. ر.ک: سيره امام رضا، ص 267.
17. عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 16.
18. همان،باب 11، حديث 19.
19. همان، حديث 16.
20. آل عمران / 54.
21. نساء / 142.
22. عيون اخبار الرضا، باب 11، حديث 19.
23. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 314.
24. حجر / 85.
25. معاني الاخبار، شيخ صدوق، ص 3عليه السلام 3.
26. اعراف / 31.
27. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 334.
28. يوسف / 106.
29. مسند الامام رضا، ج 1، ص 347.
30. نساء / 31.
31. تفسير عياشي، ج 1، ص 238.
32. آل عمران / 18.
33. تفسير عياشي، ج 1، ص 166.
34. اعراف / 180.
35. تفسير عياشي، ج 2، ص 42.
36. نحل / 16.
37. اصول کافي، ج 1، ص 219.
38. بقره 229.
39. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 316.
40. يس / 39.
41. مسند الامام رضا، ج 1، ص 367.
42. ر.ک: فصلنامه تخصصي الهيات و حقوق، دانشگاه علوم اسلامي رضوي، ش 14، ص 180 – 1عليه السلام 5.
43. انعام / عليه السلام 6.
44. همان، 83.
45. عيون اخبارالرضا، ج 1، ص 204 – 195.

شریک در عبادت
حسن بن وشاء می گوید: روزی محضر حضرت رضا علیه السلام شرفیاب شدم. دیدم در مقابل آن جناب آفتابه ای هست و می خواهد وضو بگیرد و برای نماز آماده شود. جلو رفته و خواستم، آب بر روی دستان مبارکش بریزم. فرمود: صبر کن حسن! عرض کردم! چرا اجازه نمی دهید آب بر دست شما بریزم، آیا مایل نیستید من به ثوابی برسم؟ فرمود: تو ثواب می بری ولی من گناه! پرسیدم: چرا؟ فرمود: مگر این آیه قرآن را نشنیده ای که می فرماید: «فَمَنْ کانَ یَرْجُو لقاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا وَلایُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ اَحَدا»(16)؛ «پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید عمل صالح انجام دهد و در عبادت خدای خود کسی را شریک نکند.» من اکنون می خواهم وضو بگیرم و نماز اقامه کنم، این خود عبادتی است، مایل نیستم کسی در عبادتم شریک شود.(17)
نیرنگ طاغوت
در طول تاریخ، ستمگران زیادی کوشیده اند تا با فرهنگ اهل بیت علیهم السلام مقابله کرده و نور الهی را خاموش کنند؛ امّا اراده خداوند متعال بر استمرار و فراگیر شدن معارف اهل بیت علیهم السلام در سر تا سر گیتی قرار گرفته است و کسی را توان آن نیست که به مقابله با انوار درخشان هدایت برخاسته و نور آنان را به سوی خاموشی بکشاند، چرا که: «یُریدُونَ اَنْ یُطْفِئُوا نُور اللّه ِ بِاَفْواهِهِمْ وَیَأْبَی اللّه ُ اِلاّ اَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الکافرون»(18)؛ «آنان می خواهند نور خدا را با دهانشان خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران نخواهند.»
کرامت زیر یکی از نمونه های الطاف خداوندی بر ائمه اهل بیت علیهم السلام و مصداق بارزی از این حقیقت قرآنی است.
هرثمة بن اعین، معروف به خواجه مراد، از یاران ویژه و شیفتگان حضرت رضا علیه السلام است. او در این مورد می گوید: در دربار مأمون شایع شده بود که امام رضا علیه السلام از دنیا رفته است. برای آگاهی از صحت و سقم ماجرا به دربار مأمون رفتم و در مورد این خبر، از یکی از خدمتکاران ویژه مأمون که شخص مورد اعتمادی بود پرس و جو کردم و او برای من چنین توضیح داد: مأمون مرا در آغاز شب به همراه سی نفر از غلامان مورد اعتماد خویش طلبیده و به ما گفت: مرا به شما حاجتی است که اگر آنرا بر آورید، به هر یک از شما یک همیان پر از طلا و ده ملک مستقل می دهم. و تا زنده ام شما از مقربان من خواهید بود. آیا حاضرید حاجت مرا برآورید؟ همه گفتند: اطاعت خلیفه بر ما واجب است! آنگاه دستور داد به هر یک از ما یک شمشیر زهرآلود دادند و گفت: همین ساعت به منزل علی بن موسی الرضا علیه السلام می روید و دور او را می گیرید و با این شمشیرها او را قطعه قطعه می کنید و خون و مو و گوشت و استخوانش را مخلوط می کنید و این دستور را پنهان کنید و به هیچ کس نگویید. ما طبق دستور به طور ناگهانی به منزل حضرت رضا علیه السلام رفتیم، آن حضرت در رختخواب به پهلو خوابیده بود و کلماتی را زمزمه می کرد که ما نفهمیدیم. دورش را گرفتیم، به او حمله کرده و بدنش را قطعه قطعه کرده و خون شمشیرهای خود را با رختخواب آن جناب پاک کرده و سپس به منزل مأمون بازگشتیم و خبر کشتن امام را به او دادیم. مأمون از ما تشکر کرد و به ما اجازه مرخصی داد.
چون صبح زود نزد مأمون رفتیم، دیدم لباس سیاه عزا در بر کرده و با سر و پای برهنه قصد دارد از منزل بیرون آمده و به عزاداری بپردازد. من جلو در با او همراه شدم. وقتی که نزدیک حجره امام رضا علیه السلام رسیدیم، صدای آن حضرت به گوش ما رسید، مأمون لرزان و مضطرب شد و به من گفت: زود به حجره داخل شو و خبری برایم بیاور! وارد حجره شدم، با کمال شگفتی دیدم آن حضرت در کمال سلامتی، مشغول عبادت است. به من رو کرده و فرمود: ای صبیح! «یُریدُونَ لِیُطْفِئُوا نُورَاللّه ِ بِاَفْواهِهِمْ وَاللّه ُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الکافِرُونَ»(19) «آنها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند هر چند کافران را خوش نیاید.» سپس فرمود: «سوگند به خدا نیرنگ آنها به ما ضرر نمی رساند تا وقتی که اجل فرا رسد.»
هنگامی که به سوی مأمون بازگشتم و خبر سلامتی امام را به او اطلاع دادم، صورتش تیره و تار شده و با کمال ناراحتی و شرمندگی لباس عزا را از تن بیرون آورد. هرثمه می گوید: بعد از شنیدن این خبر، خداوند را بسیار شکر کرده و به حضور امام علیه السلام رفتم. حضرت فرمود: این راز را به هیچ کس مگو؛ مگر به کسی که قلبش سرشار از ایمان و ولایت ما اهل بیت باشد. آنگاه فرمود: هرثمه! به خدا سوگند، خدعه ها و نقشه های آنان تا خدا نخواهد هیچ آسیب و گزندی به ما نمی رساند.(20)
بس تجربه کردیم در این دیر مکافات با آل علی هر که درافتاد برافتاد

هشدار به متولیان بیت المال
حضرت رضا علیه السلام گاهی برای دفاع از سخنان حق، از آیات قرآن دلیل می آورد و به این وسیله حقانیّت موضع گیریهای خود را به اثبات می رسانید.
شیخ صدوق می نویسد: مأمون در خراسان روزهای دوشنبه و پنج شنبه ملاقات عمومی داشت، در یکی از این ملاقاتها ـ که حضرت رضا علیه السلام نیز حضور داشت ـ مردی صوفی را به اتهام دزدی دستگیر کرده و به مجلس او آوردند. مأمون به چهره وی نظری انداخته و با دیدن آثار عبادت در پیشانی اش، با عصبانیت فریاد زد: چه کار زشتی انجام داده ای، با این سیمای به ظاهر معنوی که داری! آیا تو دزدی کرده ای؟!
متهم گفت: من از روی ناچاری و اضطرار به این کار دست زده ام و اختیاری نبوده است، زیرا تو حق مرا از خمس و غنیمت نداده ای و فقر و فلاکت مرا به دزدی کشانده است. مأمون گفت: تو چه حقی در خمس داری؟ متهم گفت: خداوند متعال خمس را به شش سهم تقسیم کرده و به شش گروه اختصاص داده است و فرموده: «وَاعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَاِنَّ للّه ِِ خُمُسَهُ ولِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی واَلْیَتامی وَالْمَساکینِ وابْنِ السَّبیلِ»(21) «بدانید هر چه از غنیمت بدست آوردید، خمس آن برای خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و نزدیکان آن حضرت و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است». همچنین در سوره حشر «فَی ء» را به 6 قسمت تقسیم کرده و فرمود: «ما اَفاءَ اللّه ُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ اَهْلِ الْقُری فَللّه ِِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالمَساکینِ وابن السَّبیلِ کَیْ لایَکُونَ دَوْلَةً بَیْنَ الاَْغْنِیاءِ مِنْکُمْ»(22)؛ «آنچه را خداوند از اهل این آبادیها به رسولش باز گرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا [این اموال عظیم] در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد.»
ای مأمون! یکی از مستحقین خمس و غنیمت، ابن سبیل و درمانده در راه است و من از آنهایم. مستمندی هستم که راه به جائی ندارم و دستم از همه جا کوتاه است و ضمنا از قاریان و حافظان قرآن هم هستم. مأمون چهره در هم کشیده و گفت: به خیال تو، من با این یاوه سرائیها حدّی از حدود الهی را ترک کنم و حدّ سرقت را جاری نسازم؟!
مرد متهم پاسخ داد: اول اجرای حدود الهی را از خودت شروع کن و اول خودت را پاک کن بعد دیگری را... .
می زنی خود، پشت پا بر راستی راستی از دیگران می خواستی؟
حد به گردن داری و حد می زنی؟ گر یکی باید زدن صد می زنی؟
مأمون با شنیدن این کلمات افشاگرانه که با گستاخی تمام ادا می شد، رو به حضرت رضا علیه السلام کرده و گفت: این مرد چه می گوید؟ امام رضا علیه السلام فرمود: او می گوید قبل از من دزدی شده و من هم دزدی کرده ام.
خلیفه شدیدا ناراحت شد و متهم را تهدید کرد که: بخدا قسم دست تو را قطع خواهم کرد. متهم بی واهمه اظهار داشت: تو دست مرا قطع می کنی، با اینکه بنده و غلام حلقه بگوش منی؟! مأمون گفت: وای بر تو! من از کجا عبد و بنده تو هستم؟ مرد پاسخ داد: از آن جائی که مادر تو کنیز بوده و پدرت او را با پول مسلمانان خریده است. تو بنده تمام مسلمانان در شرق و غرب عالم هستی! مگر اینکه تو را آزاد کنند و اگر همه مسلمانان تو را آزاد کنند من یکی نسبت به سهم خود، تو را آزاد نکرده ام. با این همه، تو پول خمس را می بلعی و حق آل رسول صلی الله علیه و آله و من و امثال مرا نمی دهی؟! گذشته از اینها شخص ناپاک هرگز نمی تواند مانند خودش را پاک کند.
ذات نایافته از هستی، بخش کی تواند که شود هستی بخش
ای مأمون! انسانهای پاک می توانند حدود الهی را جاری کنند، کسی که در گردن او حدّ باشد چگونه می تواند حد الهی را اجرا کند، مگر اینکه اول بر خود او حد اجرا شود. مگر این آیه را نشنیده ای که «اَتَأمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ اَنْفُسَکُمْ وَاَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ اَفَلا تَعْقِلُونَ»(23)؛ «آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید امّا خودتان را فراموش کرده اید با اینکه شما کتاب خدا را می خوانید؟ آیا نمی اندیشید؟»
مأمون دوباره متوجه حضرت رضا علیه السلام شده و گفت: یا اباالحسن! درباره این شخص چه می فرمائید؟! امام فرمود: خداوند متعال به حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «فَللّه ِِ الْحُجَّةُ الْبالِغَهُ»(24)؛ «دلیل رسا و قاطع برای خداست.» دلیلی که برای هیچکس بهانه ای باقی نمی گذارد. چنان دلیلی که جاهل با تمام نادانی اش آنرا متوجه می شود، همان طوری که دانا به وسیله علم خویش آن دلیل را درک می کند و دنیا و آخرت به وسیله دلیل و برهان پایدار مانده است. این مرد برای تو استدلال و دلیل اقامه کرد.
مأمون وقتی وضع را چنین دید، با در طول تاریخ، ستمگران زیادی کوشیده اند تا با فرهنگ اهل بیت علیهم السلام مقابله کرده و نور الهی را خاموش کنند؛ امّا اراده خداوند متعال بر استمرار و فراگیر شدن معارف اهل بیت علیهم السلام در سر تا سر گیتی قرار گرفته است
آشفتگی تمام، ملاقات عمومی را تعطیل کرده و دستور آزادی آن مرد را صادر کرده و از اینجا به فکر از میان برداشتن وجود مقدس حضرت رضا علیه السلام افتاد و بالاخره آن حضرت را مسموم کرده و به شهادت رساند.(25)

جلوگیری از تفسیرهای نادرست
امام هشتم علیه السلام در فرصتهای مناسب، از تفسیرهای نادرست قرآن کریم جلوگیری کرده و معنای صحیح آیه را بیان می کرد. در اینجا دو مورد را با هم می خوانیم:
1. حضرت رضا علیه السلام در یکی از جلسات علمی که در دربار مأمون تشکیل شده بود، حسن بن موسای وشاء ـ از دانشمندان بغدادی که به نمایندگی از سوی علمای عراق در آن جلسه حضور یافته بود ـ را مورد خطاب قرار داده و به او فرمود: اهل عراق این آیه قرآن را چگونه قرائت می کنند؟! «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ»؛(26) [ای نوح]! او از اهل تو نیست، او عمل غیرصالحی است.» او پاسخ داد: «یابن رسول اللّه ! بعضی طبق معمول «إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ؛ او فرزند ناصالحی است.» قرائت می کنند، اما بعضی دیگر بر این باورند که خداوند هرگز پسر پیامبری را مشمول قهر و غضب خود قرار نمی دهد و آیه را «اِنَّهُ عَمَلُ غَیْرِ صالِحٍ»؛ «او فرزند آدم بدی است؛ فرزند تو نیست.» قرائت می کنند و می گویند: او در واقع از نسل نوح نبود. خداوند به او گفت: ای نوح او از نسل تو نیست. اگر از نسل تو می بود من به خاطر تو او را نجات می دادم. امام علیه السلام فرمود: ابدا اینطور نیست؛ او فرزند حقیقی نوح و از نسل نوح بود. چون بدکار شد و امر خدا را عصیان کرد، پیوند معنوی اش با نوح بریده شد و به نوح گفته شد: این فرزند تو ناصالح است، از این رو نمی تواند در ردیف صالحان قرار گیرد.(27)
2. امام هشتم علیه السلام گاهی با دانشمندان علم کلام و اهل حدیث و اندیشمندان اهل سنت به گفتگو می نشست و درباره آیات الهی و صفات ربوبی با آنان به جدال احسن و مناظره منطقی می پرداخت. گزارش یکی از این جلسات را با هم می خوانیم:
ابو قرّه محدث از صفوان بن یحیی یار دیرین امام هشتم علیه السلام درخواست کرد تا جلسه گفتگوئی را با امام رضا علیه السلام ترتیب دهد. ابوقرّه محدث در آن نشست بعد از طرح پرسشهائی در مورد احکام دین و حلال و حرام، سخن را به موضوع توحید کشانیده و از صفات پروردگار سخن گفت؛ وی از امام رضا علیه السلام پرسید: به ما روایت کرده اند که خداوند هم سخن بودن خود را به حضرت موسی علیه السلام و دیدار خود را به حضرت محمد صلی الله علیه و آله عطا کرده است! آیا چنین است؟ امام فرمود: ای ابو قرّه! به من بگو، این آیات را چه کسی بر جن و انس ابلاغ کرده است؟! «لا تُدْرِکُهُ الاَْبْصار»؛ «دیده ها او را درک نمی کنند»، «وَلایُحیطُونَ بِهِ عِلْما»؛ «دانش مخلوقات به او احاطه نمی کند.» «وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ»؛ «چیزی مانند او نیست.» آیا به غیر از محمد صلی الله علیه و آله کسی دیگر این آیات را به ما رسانده است؟
ابو قرّه گفت: درست است؛ این آیات را حضرت محمد صلی الله علیه و آله آورده است.
امام فرمود: چگونه ممکن است فردی به سوی تمام مخلوق بیاید و به آنها اعلام کند که من از طرف خدا آمده ام و مردم را با فرمان خدا به سوی خدا بخواند و این آیات را بر آنان تلاوت کند، سپس همین مرد الهی برخلاف آیات وحیانی که از سوی خدا آنها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند
آورده است، بگوید: من به چشم خود خدا را دیدم و به او احاطه علمی پیدا کردم و او به شکل انسان است!! آیا شما خجالت نمی کشید؟! زندیقها نتوانستند چنین نسبتی به پیامبر صلی الله علیه و آله بدهند که محمد صلی الله علیه و آله از جانب خدا چیزی آورد و سپس از راه دیگر، خلاف آن را گفت.
ابو قرّه در پاسخ گفت: خداوند خودش می فرماید: «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً اُخْری»؛(28) «و بار دیگر در فرود آمدن او را مشاهده کرد.»
امام علیه السلام در جواب فرمود: در همین سوره آیه دیگری است و آنچه را که پیامبر صلی الله علیه و آله دیده توضیح می دهد. خداوند در آنجا می فرماید: «ما کَذَبَ الفُؤادُ ما رَأی»؛(29) «دل آنچه را دید دروغ نشمرد.» یعنی دل محمد صلی الله علیه و آله آنچه را که چشمش دید، دروغ ندانست. سپس در همین سوره، خداوند آنچه را که محمد صلی الله علیه و آله دیده است خبر می دهد و می فرماید: «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری»؛ «پیامبر صلی الله علیه و آله از آیات و نشانه های بسیار بزرگ پروردگارش دید.» دیدن آیات خداوند غیر از دیدن خود اوست. و باز هم خداوند می فرماید: «مردم احاطه علمی به خدا پیدا نمی کنند». در صورتی که اگر دیدگان او را ببینند علمشان به دریافت و شناخت او احاطه پیدا کرده است.
ابو قره گفت: پس روایات را تکذیب می فرمائید؟
حضرت رضا علیه السلام فرمود: بلی! هرگاه روایات مخالف قرآن باشند، آنها را تکذیب می کنم و آنچه مسلمانان به آن اتفاق دارند این است که احاطه علمی به خدا نمی توان یافت. چشمها از اداراک او عاجزند و چیزی مانند او نیست.(30)
منبع: سایت آستان قدس
--------------------------------------------------------------------------------
1. عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج1، ص68.
2. عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج2، ص322.
3. کشف الغمه، ج2، ص315.
4. مسندالرضا علیه السلام ، ص294.
5. احزاب/56.
6. یس/4 ـ 1.
7. صافات/79.
8. صافات/109.
9. صافات/120.
10. صافات/130.
11. انبیاء/7.
12. طلاق/10 و 11.
13. عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج1، ص493.
14. یوسف/55.
15. عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج2، ص137.
16. کهف/110.
17. کافی، ج3، ص69.
18. توبه/32.
19. صف/8.
20. دلائل الامامه، ص361؛ عیون اخبار الرضا، ج1، ص232.
21. انفال/41.
22. حشر/7.
23. بقره/44.
24. انعام/149.
25. علل الشرایع، علت شهادت امام رضا علیه السلام .
26. هود/ 46.
27. بحارالانوار، ج10، ص65؛ داستان راستان، ج2، ص294.
28. النجم/ 13.
29. همان/ 11.
30. اصول کافی، کتاب التوحید، باب فی ابطال الرؤیة، حدیث 2.

سلسلةالذّهب، در نگاه دانشمندان دانش درایه
محدّثان در دانش درایه25، احادیث را به اقسام گوناگون تقسیم کرده اند و هر حدیثی را به لحاظ قوت و ضعف، تحت عناوین مختلفی داخل کرده اند. در این قسمت، جهت آشنایی بیشتر با شناسنامه حدیث «سلسلةالذهب»، چند عنوان از عناوین فراوانی را که این حدیث، داخل در مجموعه ذیل آنهاست، مورد بحث قرار می دهیم. یادآوری این نکته لازم است که در این بخش، تنها به عناوینی که نشانگر اهمّیّت حدیث است، بسنده می گردد.
1ـ قدسی
حدیث سلسلةالذهب، از آن جهت که محتوا و مفاهیم آن، از جانب پروردگار متعال بر قلب مبارک رسول الله(ص) القا شده و الفاظ آن از خود ایشان می باشد، حدیث قدسی است.26
2ـ متواتر27
حدیث سلسلةالذهب، اگرنگوییم متواتر لفظی است، بی شک متواتر معنوی هست28؛ زیرا در بحثهای گذشته روشن شد که این حدیث را شیعه با عبارات مختلف، در حدّ زیادی نقل کرده اند29 و اهل سنّت نیز آن را با سندهای گوناگون، نقل کرده اند؛ و چنانچه اشکال گردد که: متنهایی که با سندهای گوناگون نقل شوند، تفاوت دارند، در جواب می گوییم: برخی جملات روایت، در تمامی آنها آمده است.
3ـ مسلسل30
حدیث سلسلةالذهب، از آن جهت که بر اساس برخی نقلها با کلمه «حدّثنی» و در برخی نقلها با کلمه «سمعت ابی» نقل شده، مسلسل نام گرفته است؛ و از آن جهت که در سند آن،از امام رضا(ع) تا گوینده حدیث (خداوند)، پیشوایان معصوم(ع) قرارگرفته اند، حدیثی مسلسل است و چون شایسته است که این سند با آب طلا نوشته شود، «سلسلةالذّهب» نام گرفته است.
4ـ مسند31
حدیث مورد بحث، از آن جهت که تمامی رجال سند آن ذکر شده اند، حدیث مسند نام گرفته است.
گفتنی است که برخی دیگر از اصطلاحات دانش درایه نیز بر حدیث «سلسلةالذهب» منطبق است که فرصت طرح آنها نیست.
اهمّیّت سند حدیث سلسلةالذهب، در گفته محدّثان
در این بخش، بنا نداریم از تک تک رجال سند حدیث، بحث رجالی (توثیق و تضعیف) داشته باشیم؛زیرا نیازی به آن نیست. این حدیث را محدّثان شیعه و سنّی با سندهای گوناگون نقل کرده اند و درباره سند حدیث، عباراتی که حاکی از اهمیت آن است، بیان کرده اند. افزون بر اینها، مضمون حدیث در بسیاری از آیات و روایات دیگر نیز آمده است؛ بنابراین، همانگونه که پیش از این گفته شد، اگر نگوییم متواتر لفظی است، به طور قطع متواتر معنوی می باشد.
در اینجا برخی از گفته های محدّثان را ـ که حاکی از اهمّیّت دادن آنها به سند حدیث است، می آوریم.
1ـ حافظ ابونعیم می نویسد:
هذا حدیث ثابت مشهور بهذا الاسناد من روایة الطاهرین عن آبائهم الطیّبین وکان بعض سلفنا من المحدّثین إذا روی هذا الاسناد قال لو قرئ هذا الاسناد علی مجنون لأفاق.32
این حدیث، با همین سند از انسانهای پاک، از پدران پاکشان رسیده و یکی از محدّثان بزرگ پیشین، هنگامی که این حدیث با همین سند روایت شد گفت چنانچه این سند بر فردی مجنون خوانده شود، سالم می گردد.
2ـ علامه إربلی درباره اهمیت سند حدیث می نویسد:
قال الاستاد ابوالقاسم القشیری رحمه الله إنّ هذا الحدیث بهذا السند بلغ بعض امراء السامانیة فکتبه بالذّهب وأوصی أن یدفن معه فلمّا مات رؤی فی المنام فقیل ما فعل الله بک فقال غفرالله لی بتلفّظی بلا إله الاّ الله وتصدیقی محمدا(ص) رسول الله مخلصا وأنّی کتبت هذا الحدیث بالذّهب تعظیما وإحتراما.33
استاد ابوالقاسم قشیری ـ خدای رحمتش کند ـ گفت حدیث سلسلةالذهب با همین سند، به یکی از شاهان سامانی رسید و آن را با آب طلا نوشت و وصیّت کرد که با او دفن شود. پس از مرگ، در عالم خواب دیده شد. سؤال شد چه بر سر تو آمد؟ در جواب گفت: خداوند به واسطه گفتن جمله لااله الاالله و باور رسالت محمد(ص) از روی اخلاص، و آنکه من این حدیث را با آب طلا به خاطر بزرگداشت و احترام آن نوشتم، مرا بخشید.
3ـ محدّث قمی پس از نقل حدیث می فرماید:
رواه صاحب «بشارة الشیعة» عن کعب الحبر ثم قال لحری أن یکتب بالذّهب.34
این حدیث را صاحب کتاب «بشارة الشیعه» از کعب الحبر نقل کرده و گفته سزاوار است این حدیث با آب طلا نوشته شود.
4ـ ابن صبّاغ می نویسد:
فعدّوا أهل المحابر والدّوی الذین کانوا یکتبون فأنافوا علی عشرین ألفا.35
تعداد نویسندگان صاحب قلم و دوات که حدیث سلسلةالذّهب را [آن روز] می نوشتند، بیشتر از بیست هزار تن شمار کردند.
5ـ احمدبن یوسف غرمانی در اخبار الدّول، پس از نقل حدیث، همان عبارت بالا را به اضافه داستان به زر نوشتن سلطان سامانی نقل می کند.36
6ـ شیخ مؤمن شبلنجی، دراین باره، در کتاب نورالابصار، همان عبارت بالا را نقل می کند.37
7ـ علامه قندوزی حنفی نیز در ینابیع المودّه، شمار نویسندگان حدیث را بیست هزار نقل کرده است.38
8 ـ محمدعلی البار، که سنّی است، در کتاب الامام علی الرضا و رسالته فی الطّب النبوی، می نویسد:
امام رضا در حالی این حدیث را املا کرد که جمعیّت طالب علم قابل شمارش نبودند.39
9ـ مؤلف «التّدوین فی اخبار القزوین»، از امام ابن حنبل نقل می کند که اگر این سند بر مجنون خوانده شود، به حال عادی برمی گردد.40
باید یادآور شویم که محدّثان، درباره کمتر حدیثی چنین تعابیری به کار برده اند.
پیام حدیث، تبیین فلسفه سیاسی اسلام
گرچه در این نوشتار، بررسی سند و متنهای گوناگون دنبال می گردد، ولی نگاه اجمالی به پیام حدیث نیز خالی از فایده نیست. بی شک اصل امامت، در اسلام، اهمیت بسیار دارد. از این رو، در بسیاری از آیات و روایات، بدان توجه داده شده است؛ از جمله آیات:

الف: یاایها الذین آمنوا اطیعوا الله واطیعوا الرسول واولی الامر منکم …41
ای کسانی که ایمان آورده اید خدای را فرمان برید و پیامبر و صاحبان امر (امامان) را که از شمایند …

ب: الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا …42
امروز43، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را دین شما پسندیدم …

ج: انما ولیکم الله ورسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة ویؤتون الزکاة وهم راکعون.44
همانا سرپرست شما خداست و پیامبرش و کسانی که ایمان آورده اند؛ آنان که نماز را برپا می دارند و زکات می دهند، درحالی که در رکوعند.
اهمّیت اصل «امامت» از گفتار امامان شیعه و اهل بیت(ع)، نیز به روشنی آشکار است؛ تا آنجا که درباره نهج البلاغه گفته اند:
معظم خطبه فی السیاسة واقلّها فی الزهد.45
بخش عمده خطبه های نهج البلاغه درباره سیاست است و اندکی از آن در موضوع پارسایی.
و امام رضا(ع) در این باره می فرماید:
إنّ الامامة زمام الدین ونظام المسلمین.46
همانا امامت، شیرازه دین و سبب نظم مسلمانان است.
اهمیت این مطلب تا جایی است که مرحوم ثقةالاسلام کلینی، قسمت عمده مطالب کتاب شریف اصول کافی (بیشتر از یک سوم) را به موضوع امامت و شناسایی رهبر اختصاص داده است و چون امامت تداوم نبوّت، و موجب حفظ و حراست از توحید و احیاگر اسلام اصیل است، و از جانب دیگر، امامت شکل دهنده نظام و فلسفه سیاسی است، اگر گفته شود اسلام منهای امامت و ولایت، اسلام بی روح و جان (و به تعبیر امام راحل، اسلام امریکایی)47 است، سخنی مبالغه آمیز نخواهد بود.
و باز به همین دلیل است که در تاریخ سیاسی اسلام، امامت، بیشترین سخنان و حماسی ترین صحنه ها را (همچون غدیرخم که کاملترین انتخاب و عاشورا که خونین ترین صحنه در تاریخ بشریت است) به خود اختصاص داده است. و در جریان تحقّق یافتن چنین نظامی (نظام امامت)، با فراز و نشیب بسیار، فلسفه سیاسی اسلام، شکل گرفته و تکامل و تبیین یافته است. سفر تاریخی امام رضا(ع) از مدینه به طوس و اجتماع عظیم مردم نیشابور و سخنان طلایی حضرت در آن سامان ـ که از مراکز بزرگ علمی جهان آن روز به شمار می آمده ـ را نیز باید تداوم همان خط تحقّق نظام امامت دانست.
بی شک، آنچه سبب شد که امام(ع) این حدیث را املا کند، ذیل حدیث بود که بیانگر نظام و فلسفه سیاسی اسلام و تداوم حرکت غدیر و عاشوراست. زیرا اگر ما بپذیریم جمله «بشرطها وشروطها وأنا من شروطها» نیز صادر شده، امام(ع) سه اصل مهم اعتقادی را به عنوان راه رستگاری، به گونه ای صریح بیان کرده اند:
1ـ لااله الاالله، که بیانگر توحید است،
2ـ بشرطها، که بیانگر نبوّت است،
3ـ وشروطها، که بیانگر لزوم اعتقاد به امامت ائمه معصومین است.
و اگر جمله «بشرطها» نباشد و تنها جمله «بشروطها وأنامن شروطها» باشد، چون امامت، جانشینی نبوّت است و امامت، دلالت بر نبوّت نیز دارد، از این صورت هم باز، سه اصل مهم را می توان استخراج و برداشت نمود.
بنابراین، امام(ع) در این حدیث، امامت را که به اصطلاح، علّت مبقیه اسلام می باشد، بیان کرده است و امروز، ملاحظه می فرمایید که انقلاب اسلامی مردم ایران که بر اساس چنین فلسفه سیاسی (محوریّت امامت) بنا نهاده شده، یکی از هزاران ثمره این حدیث و مانند آن است.

جمع بندی
از آنچه که تا به حال گذشت چند امر، قابل استفاده است:
1ـ همانگونه که پیش از این گفته شد، بی شک با نقلهای گوناگون شیعه و سنّی، حدیث از تواتر (لااقل تواتر معنوی) برخوردار است.
2ـ اگرچه روایت با متنهای مختلف نقل شده، دور نیست همان نقلی که شیخ صدوق در سه کتاب توحید و معانی و عیون آورده است و در بسیاری از منابع دیگر شیعه و سنّی (از جمله بشارة المصطفی وینابیع المودة وروضة الواعظین) نیز آمده، همان مورد اشتراک باشد.
3ـ در زمان صدور حدیث، اختلاف است؛ برخی مانند مؤلّف الفصول المهمّه، زمان ایراد حدیث را هنگام ورود حضرت و برخی دیگر، مانند مؤلّفان بشارةالمصطفی و عیون اخبارالرّضا، هنگام خروج ایشان از نیشابور دانسته اند؛ ولی از قراین بسیاری می توان استفاده کرد که صحیح، هنگام خروج حضرت است؛ بویژه که بیشترین نقلها این مدّعا را اثبات می کند.
4ـ اجتماع عظیم شهر نیشابور که تنها بیش از بیست هزار صاحب قلم و نویسنده در آن تاریخ در میان آنها بوده است، نشانگر عشق و علاقه عمیق مردم به خاندان رسالت و نبوّت در آن عصر است.
5ـ در مورد سفری که حضرت، این حدیث را در خلال آن املا کرده اند نیز اختلاف به چشم می خورد. زیرا برخی از نقلها (از جمله نقل محمدعلی البار در کتاب الامام علی الرضا) می گویند در سالی بوده است که حضرت وفات فرمودند؛ یعنی پس از گذشت دوسال از بیعت.48
لیکن صحیح آن است که این حدیث، در مسیر حرکت امام از مدینه به طوس بیان گردیده و شاهد بر این مطلب، نقلهای مختلف حدیث است در کتابهای گوناگون که همه (بجز یک مورد) همین را نوشته اند.
6ـ به همین سند، در بسیاری از کتابها، ولایة علی بن ابی طالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی نقل شده؛ از جمله در معانی الاخبار49 و بحارالانوار.50
7ـ اگرچه در برخی از کتابها جمله «بشرطها وشروطها» آمده است، ولی راقم این سطور، این جمله «بشرطها» را تا به حال نیافته است.
8 ـ روشن شد که حدیث، از نظر سند و متن، بسیار محکم و کم نظیر است و این شبهه که چرا در کتب اربعه (بویژه اصول کافی) نیامده، بی اساس می باشد؛ زیرا ثقةالاسلام کلینی در مقام جمع آوری تمام احادیث نبوده است.
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها
1 . شیخ صدوق، توحید، دارالمعرفة، ص24
2 . شیخ صدوق، معانی الاخبار، دارالتعارف، ص37
3 . شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، منشورات الأعلمی، ج2، ص134
4 . شیخ طوسی، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة لمؤسسة البعثة، ص279؛ حدیث، در کتب اربعه پیدا نشد
5 .صحیفةالرّضا(ع)، تحقیق محمدمهدی نجف، دارالاضواء، ص40
6 . شیخ صدوق، التوحید، باب ثواب الموحدین، ص24، ح23؛ عیون اخبارالرضا، منشورات الاعلمی، ج2، ص134، ح4؛ معانی الاخبار، دارالتعارف، ص370، باب معنی حصن الله عزوجل، ح1
7 . شیخ حرّ عاملی در کتاب خود (الجواهر السّنیة)، این حدیث را با سندهای گوناگون نقل نموده و افزوده است که اگر کلمه اول عبارت «انأ من شروطها» را همینطور و بدون تشدید بخوانیم، تنها امام رضا(ع) را شامل می شود. امّا اگر با تشدید (إنّا) بخوانیم، تمامی ائمّه علیهم السلام را شامل خواهد شد. (الجواهر السّنیة، منشورات مکتبة المفید، ص147)
8 . شیخ صدوق، التوحید، ص24، ح22؛ عیون اخبارالرضا؛ ج2، ص132 (باب37، ح1)
9 . عیون اخبارالرضا، ص134، ح3
10 . التوحید، ص24، ح1
11 . معانی الاخبار، دارالمعرفة، تحقیق حسین غفاری، ص371 (باب معنی آخر لحصن الله، ح1).
12 . الامالی، شیخ طوسی، ج2، ص201، به نقل از امام شناسی.
13 . الامالی، الطوسی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة لمؤسسة البعثة، ص279
14 . العلامه الاربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، دارالکتاب الاسلامی، ج3، ص98
15 .محمدباقر المجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان.
16 . ذکر این نکته لازم است که از شماره 18تا26، به نقل از کتابنامه امام رضا (از انتشارات معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی ـ پژوهشکده باقرالعلوم) آمده است.
17 . الفصول المهمة فی معرفة احوال الأئمّة، الشیخ الامام علی بن محمد الشهیر بابن الصبّاغ، منشورات دارالحدیث، ص235؛ نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، الشیخ مؤمن الشبلنجی، منشورات الشریف الرّضی، ص314؛ الشرح الکبیر علی الجامع الصغیر، المناوی.
18 . التدوین فی اخبار قزوین، عبدالکریم بن محمد الرّافعی القزوینی، تحقیق عزیزالله عطاردی، دارالکتب العلمیه، بیروت، ج2، ص213
19 . حلیة الاولیاء وطبقات الاصفیاء، حافظ ابونعیم احمدبن عبدالله اصفهانی، دارالکتب العلمیة، ج3، ص192
20 . ینابیع المودّة لذوی القربی، سلیمان بن ابراهیم القندوزی الحنفی، تحقیق سیدعلی جمال اشرف، دارالاسوة، ج3، ص122؛ الصّواعق المحرقة، ابن حجرالهیثمی، ص204
21 . غررالحکم ودررالکلم، ج1، ح103، ص220
22 . ینابیع المودة، ج3، ص123
23 . این هشت مورد را از کتاب ارزشمند زیر، استخراج کرده ایم:
احقاق الحق وازهاق الباطل، قاضی سید نورالله حسینی شوشتری، تعلیق آیةالله شهاب الدین مرعشی نجفی، ج12، ص387 و ج19، ص579
24 . کنزالعمّال فی سنن الاقوال والافعال، حسام الدین المتقی الهندی، مؤسسة الرّسالة.
25 . دانش درایه، علمی است که در آن از متن، سند، طریق صحیح و سقیم، و آنچه که در پذیرش و ردّ حدیث نقش دارد بحث می گردد. (مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدّرایة، مؤسسة آل البیت، ج1، ص41؛ علم الحدیث و درایةالحدیث، ص5؛ اصول الحدیث، ص14؛ الرّعایة فی علم الدّرایة، ص45).
26 . مدیر شانه چی درباره تقسیم حدیث به قدسی و غیرقدسی و تعاریف مربوط می نویسد:
حدیث قدسی، عبارت از حدیثی است که پیغمبر(ص) از خداوند، اخبار می کند؛ بدین گونه که معنا و مضمون آن بر قلب پیغمبر القا می شود و پیغمبر(ص) با لفظ خود، آن را ادا می نماید. (علم الحدیث ودرایةالحدیث، ص13)
دانشمندان دانش درایه، افزون بر بیان اقسام حدیث قدسی، تفاوتهایی را میان حدیث قدسی و قرآن از آن جهت که هردو کلام الهی می باشند بیان کرده اند؛ از جمله:
1ـ قرآن، معجزه الهی است؛ ولی حدیث قدسی معجزه نیست.
2ـ منکر قرآن، کافر است؛ ولی منکر حدیث قدسی، کافر نیست.
3ـ قرآن، توسط جبرئیل بر رسول الله(ص) نازل می گردید، برخلاف حدیث قدسی.
4ـ الفاظ آیات قرآن، منسوب به خداوند متعال است؛ برخلاف الفاظ احادیث قدسی.
5ـ مس نمودن آیات قرآن، بدون وضو حرام است؛ ولی مس احادیث قدسی، بی وضو حرام نیست.
علاقه مندان می توانند جهت اطلاع بیشتر از حدیث قدسی و احکام آن، به کتابهای زیر مراجعه کنند: مقباس الهدایة، شیخ عبدالله مامقانی، ص70؛ علوم الحدیث و مصطلحه، صبحی صالح، ص11؛ مستدرکات مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج5، ص45؛ مجمع البحرین، ج6، ص371؛ الاحادیث القدسیّة، ج1، ص4؛ اصول الحدیث واحکامه، جعفر سبحانی، ص20.
27 . تقسیم دیگری که در کتابهای درایه، درباره حدیث انجام پذیرفته، تقسیم آن به متواتر و آحاد است. شهید ثانی در این باره می نویسد:
وینقسم الخبر مطلقا ـ اعم من المعلوم صدقه وعدمه ـ الی متواتر وآحاد … وهو ما بلغت رواته فی الکثرة مبلغا احالت العادة تواطؤهم علی الکذب واستمر ذلک الوصف فی جمیع الطبقات حیث یتعدّد. (الرّعایة فی علم الدرایة، ص62)
خبر، چه صدق آن روشن باشد و یا نباشد، به متواتر و آحاد تقسیم می گردد … و متواتر، عبارت است از خبری که راویان آن در حدّی از کثرت باشد که به طور عادی هماهنگی آنها بر دروغ گویی محال باشد و این کثرت، باید در تمامی طبقات حدیث جریان داشته باشد.
28 .خبر متواتر، به لفظی و معنوی و اجمالی تقسیم می شود. متواتر معنوی، خبری است که با اخبار دیگری، در معنا اتّحاد داشته باشد. (علم الحدیث ودرایةالحدیث، ص37)
29 . برای آگاهی بیشتر، به کتابهای زیر رجوع شود: مقباس الهدایة، مامقانی، ص87؛ ضیاءالدّرایة، ص15؛ وجیزه شیخ بهایی، ص97؛ الرعایة، شهید ثانی، ص62؛ علوم الحدیث ومصطلحه، دکتر صبحی صالح، ص146؛ مستدرکات مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج5، ص57؛ اصول الحدیث واحکامه، جعفر سبحانی، ص23.
30 . یکی از اقسام حدیث در علم درایه، مسلسل است. شهید ثانی در این باره می نویسد:
وهو ما تتابع فیه رجال الأسناد علی صفة.
مسلسل، حدیثی است که رجال سند آن، با یک صفت، پشت سر هم نقل گردند.
(الرّعایة فی علم الدّرایة، شهید ثانی، مکتبة آیةالله المرعشی، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، ص117)
حدیث مسلسل نیز اقسامی دارد؛ زیرا وحدت در صفت، یا قولی است و یا فعلی؛ و گاهی وحدت اشتراک در اسم و یا اشتراک در مکان و مانند اینها می باشد. از این روی، برخی از ارباب علم درایه، مسلسل را به هشت قسم تقسیم کرده اند و چون بررسی تفصیلی آن در این مقال نمی گنجد، به همین مقدار بسنده می شود. خواستاران، به این منابع مراجعه کنند: مستدرکات مقباس الهدایة فی علم الدرایة، مامقانی، مطبعة مهر، ج5؛ علم الحدیث ودرایةالحدیث، کاظم مدیرشانه چی، ص71؛ مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج1، ص259؛ علوم الحدیث ومصطلحه، دکتر صبحی صالح، ص249؛ ضیاءالدّرایة، ضیاءالدین علامه، ص31؛ وجیزه شیخ بهایی، ص96؛ و نیز اصول الحدیث و احکامه، جعفر سبحانی، ص82.
31 . از دیگر اصطلاحات علم درایه درباره احادیث، اصطلاح مسند و یا به عبارت دیگر متصل، در برابر مرسل، معلق، موقوف و مقطوع است. مدیرشانه چی در این باره می نویسد:
مسند، حدیثی است که سلسله سند آن در جمیع مراتب تا معصوم، مذکور و متصل باشد که قهرا حدیث مرسل و معلق و موقوف و مقطوع را شامل نیست. (علم الحدیث ودرایة الحدیث، ص56)
در این باره می توان به کتابهای زیر مراجعه کرد: ضیاءالدرایة، ضیاءالدین علامه، ص27؛ وجیزه، شیخ بهایی، ص95؛ علوم الحدیث ومصطلحه، ص216؛ مقباس الهدایة، مامقانی، ج1، ص202 و اصول الحدیث واحکامه، جعفر سبحانی، ص65.
32 . حلیةالأولیاء وطبقات الأصفیاء، حافظ ابونعیم احمدبن عبدالله اصفهانی، دارالکتب العلمیّة، ج3، ص192.
33 .کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، علامه إربلی، دارالکتاب الاسلامی، بیروت، ج3 ، ص98؛ سفینةالبحار، محدّث قمی، ج3، ص326 (ماده ذهب)؛ منتهی الأمال، محدث قمی، ج2، ص286.
34 .سفینةالبحار، شیخ عباس قمی، دارالاسوة، ج2، ص115 (ماده حدث).
35 . الفصول المهمّة فی معرفة احوال الائمّة، الامام ابن الصّبّاغ، منشورات دارالحدیث، ص235؛ ینابیع المودّة لذوی القربی، سلیمان بن ابراهیم القندوزی، ج3، ص122؛ الصواعق المحرقة، ص204.
36 . اخبارالدّول وآثار الإول، احمدبن یوسف الغرمانی، عالم الکتب، ج1، ص344.
37 . نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، شیخ مؤمن شبلنجی، منشورات الرّضی، ص313.
38 . ینابیع المودّة، سلیمان القندوزی الحنفی، دارالاسوة، ج3، ص122.
39 . الامام علی الرضا ورسالته فی الطب النبوی، محمدعلی البارّ، دارالمناهل، ص82.
40 . التدوین فی اخبار القزوین، عبدالکریم بن محمد الرّافعی القزوینی، تحقیق عطاردی، دارالکتب العلمیّه، ج2، ص213.
41 . نساء/59.
42 . مائده/3.
43 . مطابق آنچه از امامان و منابع معتبر اسلام به ما رسیده است، این روز، روز هجدهم ذی الحجه سال حجةالوداع است که پیامبر اسلام، علی(ع) را به امامت نصب فرمود.
44 . مائده/55؛ دراین باره به آیات: مائده/67، قصص/68، احزاب/36، معارج/1تا3 و بیّنه/7 مراجعه شود.
45 .تاریخ الأدب العربی، دکترعمر فرّوخ، ج1، ص309.
46 . سفینةالبحار، شیخ عباس قمی، دارالأسوة، ج1، ماده أم؛ و دراین باره به کتاب «عیون اخبارالرّضا(ع)» و نیز خطبه های 4و34و103 نهج البلاغه مراجعه فرمایید.
47 . صحیفه نور، ج21، ص8و21و74و91.
48 . الامام علی الرضا ورسالته فی الطّب النّبوی، محمدعلی البارّ، دارالمناهل، ص82.
49 . معانی الاخبار، ص371، ح1.
50 . بحارالانوار، ج39، ص246 و ص247.

منبع: سایت آستان قدس

وهذه عبارة (14) الحدیث:
سال راس الجالوت مولانا الرضا علیه السلام فقال: یا مولای، ما الکفر؟ وما الایمان؟ و ما الکفران؟ وما الجنة والنیران (15) وما الشیطانان اللذان کلاهما مرجوان؟ وقد نطق کلام الرحمن بما قلت حیث قال فی سورة الرحمن: «الرحمن × علم القران × خلق الانسان × علمه البیان ». (16)
فلما سمع الرضا علیه السلام کلامه لم یحر جوابا، و نکت باصبعه الارض و اطرق ملیا.
فلما رای راس الجالوت سکوته علیه السلام حمله علی عیه، (17) و شجعته نفسه لسؤال آخر.
فقال: «یا رئیس المسلمین، ما الواحد المتکثر و المتکثر المتوحد الموجد و الموجد و الجاری المنجد و الناقص الزائد».
فلما سمع الرضا علیه السلام کلامه (18) و رای تسویل نفسه له، قال: «یا ابن ابیه، ای شی ء تقول، و ممن تقول، و لمن تقول؟ بینا انت انت صرنا نحن نحن. فهذا جواب موجز.
و اما الجواب المفصل فاقول اعلم (19) ان کنت الداری و الحمدلله الباری. ان الکفر کفران; کفر بالله، و کفر بالشیطان، و هما الشیئان (20) المقبولان المردودان، لاحدهما الجنة و للآخر النیران. (21) و هما الشیئان (22) المتفقان المختلفان و هما المرجوان، و نص به القران (23) حیث قال تعالی شانه:
«مرج البحرین یلتقیان × بینهما برزخ لایبغیان × فبای آلاء ربکما تکذبان ». (24)
ویعلم قولنا من کان من سنخ الانسان وبما قلنا یظهر جواب باقی (25) سؤالاتک، والحمدلله الرحمن، و الصلاة علی رسوله المبعوث الی الانس و الجان، و لعنة الله علی الشیطان.
فلما سمع راس الجالوت کلامه علیه السلام بهت و تحیر و شهق شهقة و قال: «اشهد ان لا اله الا الله، و ان محمدا رسول الله صلی الله علیه و آله، و انک ولی الله و وصی رسوله و معدن علمه حقا حقا.»
اقول: راس الجالوت هو اکبر علماء الیهود، کما ان القسیس و الجاثلیق و البطریق من رؤساء علماء النصاری. و الیهود من هاد الرجل اذا تاب و رجع قبل ایمانه، فلهم هذا الاسم لقول موسی علیه السلام: «انا هدنا الیک » آیة تخرج ای رجعنا و تضرعنا.
و الیهود ادعوا ان الشریعة لا تکون الا واحدة و هی ابتدات بموسی علیه السلام و تمت به، فلم تکن قبله شریعة الا حدود عقلیة و احکام مصلحیة، کما لم یکن قبل التوراة کتاب و انما صحف و مواعظ، و لایکون بعده شریعة اخری; لان النسخ فی الاحکام بداء و هو ممتنع علی الله سبحانه.
و قد حکی الله تعالی عنهم نفی البداء لقوله عزوجل: «و قالت الیهود ید الله مغلولة غلت ایدیهم ». (26)
و تلک السؤالات لراس الجالوت مبینة (27) علی مذهب الجبر و الاضطرار فی افعال الانسان، و غرضه الایراد اصحاب الشرائع و الادیان فی تمییزهم بین الکفر و الایمان فی استحقاق الجنة و النار و الاجر و العقاب، و الاستمداد له علی طریق المحاجة بالآیة الشریفة.
قوله «ما الکفر و ما الایمان؟ و ما الکفران و ما الشیطانان اللذان کلاهما المرجوان؟».
الاستفهامات منساقة للایراد علی التفرقة بین الکفر و الایمان فی المؤاخذة و العقاب و الاجر و الثواب، علی رایه الفاسد من مجبوریة کل احد علی ما علیه من الکفر او الایمان، (28) فلا یکون هناک ما یستلزم العذاب لا لاستعلام ماهیة الکفر و الایمان; لعدم ملائمته لاستشهاده بالآیة حیث لم یدع علی ذلک حکما یستدل علیه بها، و لا یوافق سائر سؤالاته.
و اجوبة الامام علیه السلام عنها الظاهرة فی کون المقصود (29) منها واحدا، کما سننبه علیه.
و الکفران یحتمل ان یکون عطفا تفسیریا للکفر و الایمان، فکان المراد بهما الکفر بالرحمن و الکفر بالشیطان. و التعبیر عنهما ثانیا; للاشارة الی ما عبر عنهما بالکفر فی القرآن - سننبه علیه - و ان یکون المراد منهما الکفر بالمعنی المتداول، بملاحظة ارباب المذهبین، حیث یسمی کل منهما معتقد الآخر کفرا، و ان اختص احدهما بهذا الاسم فی نفس الامر. (30)
و یحتمل ان یکون المراد کفران النعمة، ای مطلق العصیان الموجب للمؤاخذة علی اعتقاد المسلمین.
و المراد ب «الشیطانان » - شیطان الجن، و النفس الامارة - اللذین یسندون الکفر و الضلالة الی اغوائهما و تسویلهما فی القلب، فانکرهما فی توصیفهما بالشیطنة الموجبة للطعن و اللعن علیهما عندهم، و نسبة الشرور الی اغوائهما.
و قوله: «اللذان کلاهما المرجوان » اشارة الی ایراد آخر علی الطعن علیهما و الاستعاذة منهما. (31) و هو ان هذین السببین للکفر اللذین یزعمونهما الشیطانین، هما من النعماء المرجوة التی من الله بها علی عباده فی سورة الرحمن فی قوله «خلق الانسان علمه البیان ». (32) حیث ان الآیة فی مقام الامتنان، و دلت علی مجبوریة الکفر و الایمان، فیکون سببهما مرجوا.
و وجه الدلالة ان سبب کل منهما فی الانسان امران: فطرة اقتضائیة (33) مستعدة له، و فعل یوجب خروج ما فی قوته و استعداده الی الخارج، و کلاهما اضطراری من فعل الله سبحانه.
دل علی الاول قوله تعالی «خلق الانسان » (34) ای علی ما هو میسر له بخصوصه و یصیر الیه.
و علی الثانی قوله تعالی «علمه البیان » (35) ای علمه ما فی فطرته المجبولة علیها من الکفر او الایمان، و جعله ظاهرا و مبینا فصار ناطقا به. فالاغواء الذی ینسب الی النفس الامارة هو من الفطرة الاصلیة و الجبلة الخلقیة، و ما ینسب الی الشیطان من الوسوسة و الاضلال هو من تعلیم (36) الله سبحانه.
قوله: «فلما سمع الرضا علیه السلام » الی قوله «ملیا لم یحر» من باب الافعال الاجوف الواوی، من المحاورة بمعنی المجاوبة، لما فیها من مراجعة کل من المتحاورین القول ورد الکلام، یقال: تحاور الرجلان: اذا رد کل منهما علی صاحبه.
و نکت من ینکت بضم الکاف: ای یفکر (37) و یحدث نفسه. و نکت الارض بالقضیب، و هو ان یخط بها خطا فیؤثر فیها کالمفکر المهموم.
و «اطرق » ای ارخی عینیه ینظر الی الارض. و فی الصحاح عن یعقوب: اطرق الرجل اذا سکت فلم یتکلم. (38)
و «ملیا»: ای طویلا.
و سکوته علیه السلام اما لاظهار التنفر و التضجر عن محاورته، استنکارا علیه بمقالته المنافیة لجمیع الشرائع حتی دین الیهود الذی هو منهم، و بتفسیره الآیة الشریفة بخلاف ما اراد الله تطبیقا لها برایه الفاسد.
او من باب المساکتة عن سؤال الجاهل و حمل سؤاله علی ما یلیق ان یصدر مثله عن سائل عاقل. (39)
او من باب المداراة و تمکینه علی اظهار جمیع ما اختلج فی قلبه من الشبهات، حتی کان اصغاؤه عندالجواب اوقع فی استفادة الحق.
او لانه علیه السلام یعلم بالامامة، او من حال ذلک الیهودی، انه یسال منه سؤالا آخر و اراد ان یجیب عنهما بجواب واحد اظهارا لعلو فضله و تعریضا علی افتخاره بعلمه، لیکون اتم فی اسکاته و افحامه، و کان کالاعجاز له او لتوقیر الحکمة. کما روی عن مولانا و سیدنا امیرالمؤمنین علیه السلام انه سئل من مسالة فتراخی فی الجواب، و اجاب (40) بعد التامل. فقیل له فی ذلک، فقال: توقیرا للحکمة.
قوله: «فلما رای راس الجالوت سکوته علیه السلام حمله علی عیه و شجعته نفسه لسؤال آخر».
العی: خلاف البیان، و قد عی فی منطقه فهو عیی علی فعیل.
و فی هذا الکلام ایضا اشارة الی ان غرض الیهودی من الاستفهام مجرد المحاجة لا استفادة الحق.
قوله: «فقال یا رئیس المسلمین، ما الواحد المتکثر و المتکثر المتوحد و الموجد الموجد و الجاری المنجمد و الناقص الزائد».
تلک استفهامات مبنیة ایضا علی الانکار علی التمییز (41) بین الکفر و الایمان باستحقاق الثواب او العقاب فی الجزاء، کما یشیر الیه کلام الامام علیه السلام فی آخر الجواب; لقوله علیه السلام: و بما قلنا یظهر جواب باقی (42) سؤالاتک.
فانه ظاهر فی کون مدعاه فی سؤالاته واحدا، و انما اوردها ثانیا شبه الغاز و احجیة اعتراضا علی المذهب الحق باستلزامه الحکم بالمتنافیین، (43) نظرا الی:
کونهما واحدا بزعمه فی الاضطرار (44) و عدم القدرة علی خلاف ما تلبس به، فکیف یحکم بتکثرهما باعتبار اختلاف الاجزاء؟
و الی کونهما متکثرین باعتبار صلاحیة الصدور فلا یتحدان فیها بالنسبة الی کل انسان، فکیف یحکم بتوحدهما فی الصلاحیة و القدرة علیهما؟
و الی کون کل منهما موجدا (بالفتح) لغیر نفسه و هو آلة له، فکیف یکون موجدا له و مختارا فیه.
و الی کونه جاریا عنه بالفطرة و المشیئة السابقة الالهیة، فکیف یکون واقعا و متحملا فیتوقف علی اختیاره العبد و اجرائه؟
و الی کون الناقص هو علی ما خلق علیه من القصور، فکیف یمکن الزیادة و التکمیل؟
قوله: «فلما سمع الرضا علیه السلام » الی قوله علیه السلام: «فهذا جواب موجز».
تسویل النفس تزیینها.
و بینا اصله: بین و الالف حصل من اشباع الفتحة، یقال: بینا، و بینما بزیادة کلمة «ما»، و المعنی واحد، تقول: بینا نحن نرقبه اتانا، و تقدیره: بین اوقات رقبتنا اتانا. و فی النهایة: (45) بینا و بینما ظرفان بمعنی المفاجاة، مضافان الی جملة، یحتاجان الی جواب یتم به المعنی.
و هذا الجواب الموجز حاصله افحامه بالجهل، فان الغرض الاصلی لراس الجالوت من المحاجة (46) مع الامام علیه السلام بالاحتجاج علی مطلبه الفاسد بالآیة الشریفة، فاثبت (47) علیه عدم طریق له الی فهم معنی الآیة بوجه لطیف و طریق حسن، و هو ان فهم الغائب عن محضر الخطاب معنی الخطاب المتوجه الی غیره هو باحد الطرق الثلاثة.
اما بکونه من اهل بیت المخاطب المطلعین علی القرائن المنفصلة، و الشواهد الحالیة، و الاشارات الحضوریة، و التنبیهات الشفاهیة بنشوئه فی زمرتهم، و استحضاره ما لدیهم، و استخلافه عنهم، و استئمانه لاسرارهم.
او باستفادته من لفظ الخطاب بالطرق (48) المقررة فی العرف و اللغة.
او باستعلامه من احد المتخاطبین بلاواسطة او بواسطة معتبرة.
و نبه الامام علیه السلام علی نفی الثلاثة بالنسبة الیه، فنسبه اولا بابن ابیه و ناداه به تنبیها علی ان اباه غیر منتسب الی من خوطب به، بل فیه اشعار بانه غیرمعروف مطلقا، فضلا عن تلک النسبة الجلیلة، فلیس من اهل بیت الوحی و ورثة علم القران حتی کان مطلعا علی معانیه و اسرار تنزیله و تاویله.
و اشار [الامام] علیه السلام ثانیا بقوله: «ای شی ء تقول » الی ان لفظ الآیة لیس نصا و لا ظاهرا بمقتضی القوانین الوضعیة فیما حمله علیه فلایشبه کلامه کلام اهل المحاورة و المجاوبة، و لا هو من سنخ الکلام، بل هو من باب النعیق و الشهیق.
و وجهه ان خلق الانسان لایدل علی کونه مخلوقا علی الاضطرار فی افعاله، و تعلیم البیان لا یدل علی تعلیم کل احد ما اعتقده من الکفر او الایمان، و الزامه علیه (49) بشی ء من الدلالات المعتبرة.
بل معناه الظاهر المطابق للمتفاهم منه - عرفا و لغة و المطابق لمحکمات اخر، منها الآیة الآتیة التی استشهدبها الامام علیه السلام - انه تعالی خلق الانسان علی وجه یقبل التعلم، و علمه ما (50) یفصل و یبین کل شی ء فانه خلق الانسان و سوی نفسه فالهمها فجورها و تقواها، و هداه النجدین سبیل الخیر و سبیل الشر، فمن یحیی حی عن بینة، و من یهلک هلک عن بینة، و هما من اجل نعماء الله عزوجل للانسان. فلایستلزم جبرا و لا اکراها، اذ ارشاد السبیل و اراءة طریق الخیر و الشر لیس بمعنی الزامه و الاکراه علیه.
و یمکن ان یکون المراد بالبیان العقائد الایمانیة الحقة، او ما یعم نحوها من العلوم الدینیة و بتعلیمها اعطاء اسباب (51) حصولها من نصب دلائل الربوبیة، و ایجاد المشاعر الادراکیة، بان رکب فی عقولهم ما یدعوهم الی الاقرار بالعقائد الایمانیة، و هو الفطرة التی فطر الناس علیها، و من علیهم بها. و من عمی و کفر، فقد غشاها و علیها ستر، بسوء اختیاره من التمادی فی الغفلة و اتباع الشهوات.
و یشیر الی هذا قوله سبحانه: «و اذ اخذ ربک من بنی آدم من ظهورهم ذریتهم و اشهدهم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی شهدنآ ان تقولوا یوم القیمة انا کنا عن هذا غافلین ». (52)
یعنی نشر حقائقهم (53) من اصلاب معادنها الاصلیة و مبادئها العقلانیة، و نصب لهم دلائل الربوبیة و اعطاهم القوی الادراکیة و المشاعر العقلیة الداعیة الی الاقرار بها، و صارت بها ذواتهم شهودا و یسمعون بها خطاب «الست بربکم » کما یسمعون الخطاب فی الدنیا بالقوی البدنیة الحیوانیة، و قالوا بالسنة تلک العقول: بلی انت ربنا.
و هذا الاستشهاد من جهة کراهة ان یقول الجاحدون یوم القیامة: «انا کنا عن هذا غافلین ». (54)
دلت الآیة علی اقرار الجمیع باقتضاء فطرتهم الاصلیة بالربوبیة، و علی امکان خروجها عنها بالغفلة.
و نبه بالثانی بقوله علیه السلام: «و ممن تقول » علی عدم کون ما فهمه من الآیة منقولا عن الله المنزل للقرآن، و لا عن نبیه المنزل به، ولا عن اوصیائه و احبائه، (55) بل خلافه ثابت منهم.
ثم اشار بقول [الامام] علیه السلام: «و لمن تقول » بانک مع قصورک و سوء فهمک، وعدم استناد ما فهمت الی سند تحاج به علی مع ما لی من معرفة معانی القرآن بجمیع طرقها، فانی ابن رسول الله صلی الله علیه و آله المخاطب به وابن اوصیائه، و من اهل بیت النبوة و الرسالة، و خلیفته بالحق و مخزن علمه و مستودع سره، و نحن اهل القرآن و اهل المعرفة بتفسیره و تاویله و ظاهره و باطنه ابا عن جد، فنقلک لنا ما نزل علی جدنا و اعطانا علومه فی المهد و کهلا کنقل الکمون الی کرمان.
ثم اکد ذلک بقوله علیه السلام: «بینا انت انت صرنا نحن نحن » علی طریق الاستفهام الانکاری بحذف الاداة، تنبیها علی ستره بان علمهم لیس بمکتسب. یعنی: هل صرنا نحن متلبسین بما نحن فیه من الصفات الکاملة و العلوم الفاضلة الموجودة فینا المشهورة الغنیة عن البیان المستغنیة عن التبیان، فی زمان صیرورتک متلبسا بما لک من کمالاتک التی تظنها کمالا؟! کلا، بل انت اکتسبتها بتقدیر ازمنة عمرک، و نحن علی ما نحن فیه من بدء تولدنا، بل نحن نحن قبل خلق الارواح و الابدان، و کان جدنا صلی الله علیه و آله نبیا و آدم بین الماء و الطین، السابقون السابقون و نحن المقربون، حملة القران و اهل الذکر و اولوا الامر. فلیس لک ان تقول: نطق بذلک کلام الرحمن، مع انک لم تفهم معناه.
و عبر (56) عن نفسه الشریفة بلفظ الجمع تنبیها علی ان تلک الرتبة الکاملة الاولیة، و الولایة الکلیة السابقة، مشترکة بینی و بین آبائی العظام، و نحن نور واحد من اصل فارد.
قوله علیه السلام: «و اما الجواب المفصل فاقول: ان کنت الداری و الحمد لله الباری » الی قوله: «و هما المرجوان ».
لما افحم الیهودی فی الجواب الموجز بعدم ورود ایراده بالآیة، هداه ثانیا فی الجواب المفصل الی حقیقة الامر فی معنی الآیة و دلیل اصل المسالة و حیث ان من شرط تاثیر الحق فی قلب السامع تلبسه بحالة الاستفهام و التهیؤ للدرایة و ترک المحاجة، شرط علیه ان یکون من اهل الدرایة و الفهم.
و بدا بحمد الله الباری; لیکون اول کلامه ردا علی شبهة السائل، لان کلمة التحمید المعروفة فی الالسنة و الاسماع الدالة علی استحقاقه تعالی للحمد کله. فتوصیفه بالباری المشعر بالعلیة یشهد بان فعله مطلقا (57) - خصوصا خلق (58) الاشیاء الذی منه خلق (59) الانسان - محمود و خیر محض، فلا یصدر عنه الشر و لا یظلم، و لایجوز فی الجزاء بتوهم کونه شرا، کما وقع للسائل فی خلقة الکفر خطا فی الفکر القاصر، و ان کان کذا فی الفکر القاصر کما قال العارف الشیرازی:

پی نوشت:
1) «راس الجالوت » عنوانی است برای صاحب ریاست دینی یهود ولی گویا این عنوان به دلیل کثرت استعمال، بر شخص خاصی اطلاق شده است.
2) التعلیقة علی الفوائد الرضویة للقاضی سعید القمی، امام خمینی، ص 40
3) فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 24، ص 299
4) فهرست نسخه های خطی کتابخانه کتابخانه وزیری یزد، ج 3، ص 934
5) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 199
6) فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 17، ص 270
7) الذریعة، ج 2، ص 423. نسخه خطی آن در کتابخانه امامزاده هلال، به شماره 114 موجود است.
فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 38، ص 412 والذریعة، ج 20، ص 300 و نسخه خطی شماره 114 کتابخانه امامزاده هلال آران.
9) الذریعة، ج 21، ص 32. نسخه ای از آن به شماره 114 در کتابخانه امامزاده هلال آران کاشان موجود است.
10) الذریعة، ج 16، ص 203
11) همان، ج 16، ص 384
12) الفوائد الرضویه، قاضی سعید قمی، با تعلیقه امام خمینی (ره)، ناشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
13) من، ب: عن اسرار.
14) من، ب: عبارته
15) و ما الجنة و النیران، من، ج.
16) سورة الرحمن، الآیات 1 - 4
17) العی: العجز، لسان العرب، ج 9، ص 510 و 511 «عیا».
18) کلامه، من، ج.
19) اعلم، من، ج.
20) السیان. من، ج.
21) و للآخر النیران، من، ج. - و من الف، ولاحدهما النار.
22) و هما اللذان. من، ج.
23) به الرحمن. من، ج.
24) سورة الرحمن، الآیات 11 - 20 و 21
25) من، الف: ما فی.
26) سورة المائدة، الآیة 64
27) من، الف: بینة.
28) من، ب: الکفر و الایمان.
29) من، ب: المعهود.
30) من، ب: فی نفسه
31) من، ب: منهما
32) سورة الرحمن، الآیة 3 و 4
33) من، ب: اختصاصه
34) سورة الرحمن، الآیة 3
35) سورة الرحمن، الآیة 3
36) من، ب: تعلیم الله.
37) من، ب: یفکر.
38) الصحاح: تاج اللغة، ج 4، ص 1515، دارالعلم للملایین، بیروت، لبنان.
39) من، الف: غافل.
40) من، ب: فاجاب.
41) من، ب: التمیز.
42) من، ب: باقی.
43) من، ب: بالمتنافیین.
44) من، ب: الاضطراب.
45) النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ج 1، ص 176، مکتبة العلمیة، بیروت، لبنان.
46) من، ب: المخاصمة.
47) من، ب: فاثبت.
48) من، ب: بالطریق.
49) من، الف: التزامه.
50) من، ب: مما.
51) من، الف: استجاب.
52) سورة الاعراف، الآیة 172
53) من، ب: خالقهم.
54) سورة الاعراف، الآیة 172
55) من، ب: امنائه.
56) من، الف: و نبه.
57) من، ب: مطلق.
58) من، ب: خلقة.
59) من، الف: جنس.
60) سوره بقره، آیه 255
61) سوره بقره، آیه 255
62) من، الف: اللذان.
63) من، الف: الافراد.
64) من، الف: بما یخرج.
65) من، الف: مافی.
66) من، الف: فعاله.

- وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: اتانی ملک فقال: یا محمد، ان ربک یقرئک السلام ویقول: ان شئت جعلت لک بطحاء مکة ذهبا. فرفعت راسی الی السماء فقلت: یا ربی، اشبع یوما فاحمدک، واجوع یوما فاسالک (12). (75)
21 - بهذا الاسناد قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: اربعة انا شفیع لهم یوم القیامة ولو اتوا بذنوب اهل الارض: الضارب بسیفه امام ذریتی، والقاضی لهم حوائجهم، والساعی لهم فی حوائجهم ما اضطروا الیه، والمحب لهم بقلبه ولسانه. (2)
22 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: مثل اهل بیتی مثل سفینة نوح; من رکبها نجا، ومن تخلف عنها زج فی النار. (76)
23 - وباسناده قال: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: الویل لظالمی اهل بیتی; عذابهم مع المنافقین فی الدرک الاسفل من النار. (79)
24 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: کانی قد دعیت فاجبت، وانی تارک فیکم الثقلین، احدهما اعظم من الاخری; کتاب الله ظل ممدود من السماء الی الارض، وعترتی اهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهم. (83)
25 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: علیکم بحسن الخلق; فان حسن الخلق فی الجنة لا محالة. وایاکم وسوء الخلق; فان سوء الخلق فی النار لا محالة. (2ز)
26 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: لو یعلم العبد ما فی حسن الخلق لعلم انه یحتاج الی ان یکون له خلق حسن. (84)
27 - وفی روایة اخری: فان حسن الخلق یذیب الذنوب، کما یذیب الماء الملح. (مسند الرضا، ح 33) (13)
28 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من قال حین یدخل السوق: «سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله، وحده لا شریک له، له الملک وله الحمد، یحیی ویمیت، وهو حی لا یموت، بیده الخیر، وهو علی کل شی ء قدیر»، اعطی من الاجر بعدد ما خلق الله الی یوم القیامة. (85)
29 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان لله عزوجل عمودا من یاقوت احمر; راسه تحت العرش، واسفله علی ظهر الحوت فی الارض السابعة السفلی، فاذا قال العبد: «لا اله الا الله » من نیة صادقة اهتز العرش، وتحرک العمود، وتحرک الحوت; فیقول الله تبارک وتعالی: اسکن یا عرشی. فیقول: کیف اسکن وانت لم تغفر لقائلها؟ قال: فیقول الله تبارک و تعالی: اشهدوا سکان سماواتی، انی قد غفرت لقائلها. (86)
30 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان الله قدر المقادیر ودبر التدابیر قبل ان یخلق آدم بالفی عام. (87)
31 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: حافظوا علی الصلوات الخمس; فان الله - تبارک وتعالی - اذا کان یوم القیامة یدعو بالعبد، فاول شی ء یسال عنه الصلاة، فان جاء بها تاما والا زج فی النار. (88)
32 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: لا تضیعوا صلاتکم; فان من ضیع صلاته حشر مع قارون وهامان وفرعون، وکان حقا علی الله ان یدخله النار مع المنافقین، فالویل لمن لم یحافظ علی صلاته واداء سنته. (89)
33 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان موسی بن عمران سال ربه عزوجل فقال: یا رب، اجعلنی من امة محمد. فاوحی الله الیه: یا موسی، انک لا تصل الی ذلک. (90)
34 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: لما اسری بی رایت فی السماء الثالثة رجلا قاعدا رجله فی المشرق ورجله فی المغرب، وبیده لوح ینظر فیه ویحرک راسه; قلت: یا جبرئیل من هذا؟ قال: ملک الموت. (91)
35 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: صنفان من امتی لیس لهم فی الاسلام نصیب: المرجیة والقدریة. (23ز)
36 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: هل تدرون ما تفسیر هذه الآیة: «کلا اذا دکت الارض دکا دکا × وجاء ربک والملک صفا صفا × وجی ء یومئذ بجهنم » ؟ قال: اذا کان یوم القیامة تقاد جهنم بسبعین الف زمام بید سبعین الف ملک، فتشرد شردة لو [لا] ان الله عزوجل حبسها لاحرقت السماوات والارض. (92)
37 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان الله - جل وعلا - سخرنی البراق وهی دابة من دواب الجنة لیست بالطویل ولا بالقصیر، فلو ان الله عزوجل اذن لها لجازت الدنیا والآخرة فی جزیة واحدة، وهی احسن الدواب لونا. (93)
38 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: اذا کان یوم القیامة یقول الله - تبارک وتعالی - لملک الموت: یا مالک الموت، وعزتی وجلالی وارتفاعی فی علو مکانی لاذیقنک طعم الموت کما اذقته عبادی. (94)
39 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: لما نزلت هذه الآیة یا محمد «انک میت وانهم میتون » قلت: یا رب، ایموت الخلائق کلهم ویبقی الانبیاء؟ فنزلت «کل نفس ذائقة الموت ثم الینا ترجعون ». (95)
40 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: اشتد غضب الله وغضب رسوله [علی] من اهراق دمی او آذانی فی عترتی. (98)
41 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من استذل مؤمنا او حقره لفقره وقلة ذات یده، شهره الله یوم القیامة ثم یفضحه. (104)
42 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ما تقلب جناح طائر فی الهواء الا له عندنا فیه علم. (100)
43 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: الحسن والحسین سید شباب اهل الجنة، وابوهما خیر منهما. (102)
44 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: اذا کان یوم القیامة تجلی الله تعالی لعبده المؤمن فیقفه علی ذنبه ذنبا ذنبا، ثم یغفر الله له. لا یطلع الله علی ذلک ملکا مقربا ولا نبیا مرسلا، ویستر علیه ما یکره ان یقف علیه احد، ثم یقول لسیئاته: کونی حسنات. (103)
45 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ما کان ولا یکون الی یوم القیامة مؤمن الا وله جار یؤذیه. (6ز)
46 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان الله عزوجل غافر کل ذنب الا مهر امراة، او من اغتصب اجیرا اجرة، ورجلا باع حرا. (107)
47 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، وعاد من عاداه، واخذل من خذله، وانصر من نصره. (109)
48 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم فی قول الله عزوجل « یوم ندعو کل اناس بامامهم » (14) قال: یدعی بامام زمانهم وکتاب ربهم وسنة نبیهم صلی الله علیه وسلم. (34)
49 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان المؤمن لیعرف فی السماء کما یعرف الرجل اهله وولده، وانه اکرم علی الله تعالی من ملک مقرب. (35)
50 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من بهت (15) مؤمنا او مؤمنة او قال فیه ما لیس فیه [اقامه الله عزوجل علی تل من نار حتی یخرج مما قال فیه]. (36)
51 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: اتانی جبرئیل علیه السلام عن ربی تعالی فیقول: ربی یقرئک السلام ویقول: یا محمد، بشر المؤمنین الذین یعملون الصالحات ویؤمنون بک وباهل بیتک بالجنة، فلهم عندی جزاء الحسنی، وسیدخلون الجنة. (37)
52 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: حرمت الجنة علی من ظلم اهل بیتی وقاتلهم والمعین علیهم ومن یسبهم «اولئک لا خلاق لهم فی الآخرة، ولا یکلمهم الله [ولا ینظر الیهم] یوم القیامة ولا یزکیهم ولهم عذاب الیم ». (38)
53 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان الله یحاسب کل خلق الا من اشرک بالله; فانه لا یحاسب، ویؤمر به الی النار. (39)
54 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: مثل المؤمن عند الله تعالی کمثل ملک مقرب، وان المؤمن اعظم عند الله من ملک مقرب، ولیس احد احب الی الله تعالی من تائب مؤمن او مؤمنة تائبة. (26)
55 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ایاکم ومخالطة السلطان فانه ذهاب الدین، وایاکم ومعونته فانکم لا تحمدون امره. (مسند الرضا علیه السلام، ح 28)
56 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من مر علی المقابر وقرا «قل هو الله احد» احدی عشرة مرة ثم وهب اجره للاموات، اعطی اجره بعدد الاموات. (27)
57 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: یقول الله عزوجل ایما عبد من عبادی مؤمن ابتلیته ببلاء علی فراشه فلم یشک الی عواده، ابدلته لحما خیرا من لحمه ودما خیرا من دمه، فان قبضته فالی رحمتی، وان عافیته فلیس له ذنب. قیل: یا رسول الله، لحم خیر من لحمه؟ قال: لحم لم یذنب. قیل: ودم خیر من دمه؟ قال: دم لم یذنب. (مسند الرضا، ح 30)
58 - وباسناده قال: کان النبی صلی الله علیه وسلم: اذا اصابه صداع او غیر ذلک، بسط یدیه وقرا فاتحة الکتاب والمعوذتین ومسح بهما وجهه، فذهب عنه ما کان یجد. (بحار الانوار، ج 10، ص 368، ح 9)
59 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: النظر فی ثلاثة اشیاء عبادة: النظر فی وجه الوالدین، وفی المصحف، وفی البحر. (19ز)
60 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: جعلت البرکة فی العسل، وفیه شفاء من الاوجاع، وقد بارک علیه سبعون الف نبی. (17ز)
61 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من ترک معصیة مخافة من الله، ارضاه الله یوم القیامة. (18ز)
62 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: اکمل المؤمنین ایمانا احسنهم خلقا، وانما المسلم من سلم الناس من لسانه ویده. (121)
63 - وباسناده: اذا کان یوم القیامة، لم یزل قدم عبد حتی یسال عن اربع: عن عمره فیم افناه، وعن شبابه فیم ابلاه، وعن مال اکتسبه من این اکتسبه وفی ماذا انفقه، وعن حبنا اهل البیت (مسند الرضا، ح 36)
64 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من عرف فضل کبیر السن، آمنه الله من الفزع الاکبر یوم القیامة. (مسند الرضا، ح 37)
65 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: من عامل الناس فلم یظلمهم، وحدثهم فلم یکذبهم، ووعدهم فلم یخلفهم; فهو مؤمن کملت مروته، وظهرت عدالته، ووجبت اخوته، وحرمت غیبته. (30)
66 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان موسی بن عمران سال ربه ورفع یدیه فقال: یا رب، ا بعید انت فانادیک؟ ام قریب انت فاناجیک؟ فاوحی الله الیه: یا موسی بن عمران، انا جلیس من ذکرنی. (31)
67 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ایاکم والظلم; فانه یخرب قلوبکم کما تخرب الدور. (32)
68 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: لعنت المرجئة علی لسان سبعین نبیا (16).
69 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان موسی بن عمران علیه السلام سال ربه عزوجل فقال: یا رب، انی حیث ما ذهبت لا انصر واخذل. فاوحی الله الیه: ان فی عسکرک غمازا. قال: یا رب، دلنی علیه. قال: یا موسی، انا ابغض الغماز فکیف اغمز؟! (67)
70 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: الولد الصالح ریحان من ریاحین الجنة. (23)
71 - وباسناده عن علی بن ابی طالب علیه السلام ورضی الله عنه قال: لو رای العبد اجله وسرعته الیه لابغض الامل وطلب الدنیا. (137)
72 - وباسناده عن علی بن ابی طالب علیه السلام قال: من عرض نفسه للتهمة فلا یلومن من اساء به الظن. (140)
73 - وباسناده قال ابو عبد الله: وجد لوح تحت حائط مدینة من المدائن فیه مکتوب: انا الله الذی لا اله الا انا، ومحمد نبیی; عجب لمن ایقن بالموت کیف یفرح! وعجب لمن اختبر الدنیا کیف یطمئن الیها! وعجب لمن ایقن بالحساب کیف یذنب ! (179)
74 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم لعلی: یا علی، انی سالت ربی فیک خمس خصال فاعطانی; اما اولها فسالت ربی ان تنشق عنی الارض وانفض التراب علی (17) راسی وانت معی فاعطانی، واما الثانیة فسالت ربی ان یوقفنی عند کفة المیزان وانت معی فاعطانی، واما الثالثة فسالت ربی ان یجعلک حامل لواء الحمد الاکبر علیه مکتوب «المفلحون الفائزون بالجنة » فاعطانی، واما الرابعة فانی سالت ربی ان تسقی امتی من حوضی فاعطانی، واما الخامسة فانی سالت ربی ان یجعلک قائد امتی الی الجنة فاعطانی; والحمد لله الذی من علی به. (33)
75 - وباسناده قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: لیس فی القیامة راکب غیرنا ونحن اربعة. فقام الیه رجل من الانصار وقال: فداک ابی وامی یا رسول الله، انت ومن؟ قال: انا علی دابة البراق، واخی صالح علی ناقة الله التی عقرت، وعمی حمزة علی ناقتی العضباء، واخی علی بن ابی طالب علی ناقة من نوق الجنة، بیده لواء الحمد، واقف بین یدی العرش ینادی: لا اله الا الله، محمد رسول الله - قال: - فیقول الآدمیون: ما هذا الا ملک مقرب او نبی مرسل! فقال حمال العرش: هذا الصدیق الاکبر، هذا علی بن ابی طالب (18). (158)
آخر مسند الامام علی بن موسی الرضا علیهما التحیة والسلام، والحمد لله اولا وآخرا وظاهرا وباطنا.
نقلت مسند الامام سلطان الاولیاء، برهان الاتقیاء، مفخر آل طه ویاسین، خلاصة ونقاوة اولاد سید المرسلین، امام علی بن موسی الرضا علیهما التحیة والسلام، عن خط شیخ المحققین قدوة المحدثین وارث علوم الانبیاء والمرسلین، نجم الحق والدین ابو المیامن محمد بن محمد بن احمد الموفق الاذکانی رحمه الله ببلدة هراة، فی شهور سنة ثلاث وتسعین وثمانمئة الهجریة.
--------------------------------------------------
پی نوشت:
1) شیخ الاسلام ابراهیم بن محمد حموی جوینی متوفای 722 ق وصاحب کتاب فرائد السمطین. ر. ک: طبقات اعلام الشیعة الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة)، ص 4.
2) ببینید صحیفة الرضا، تحقیق محمدمهدی نجف، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، 1406 ق، ص 20.
3) ببینید همان مدرک، ص 22.
4) در مقدمه تحقیق صحیفة الرضا، (مدرسه امام مهدی (عج) قم، 1408ق) اسانید این دسته از احادیث ذکر شده در فرائد السمطین را که در صحیفة الرضا موجود است، به عنوان اسانید کتاب صحیفة الرضا دانسته که جای تامل بسیار دارد.
5) فرائد السمطین، ج 2، ص 303، ح 557.
6) با توجه به این که هر چه می گذرد، گنجینه های خطی بیشتری شناخته و معرفی می شوند و نسخه دیگری از بسیاری از کتاب هایی که تصور می شد نسخه منحصر به فرد دارد، یافت می شود، امروزه استفاده از وصف «منحصر به فرد» جای تامل دارد، حتی نسخه دست نویس مؤلف!
7) صحیفة الامام الرضا، تحقیق محمد مهدی نجف، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، سال 1406 قمری.
مسند الرضا، تحقیق سید محمدجواد حسینی جلالی، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1418قمری.
9) ببینید بحار الانوار، ج 10، ص 366.
10) بحار الانوار، ج 104، ص 108، ح 4 وج 104، ص 109، ح 12.
11) العتیقة: انثی الفرس الرائع.
12) در حاشیه آمده: وفی نسخة: قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم: عرض علی ربی ان یجعل لی بطحاء مکة ذهبا. قلت: لا یا ربی، ولکنی اشبع یوما واجوع یوما، فاذا جعت تضرعت الیک، واذا شبعت حمدتک وذکرتک. صح.
13) در مسند الرضا دو حدیث شماره 28 و 29 به صورت یک حدیث با شماره 33 ذکر شده است.
14) سورة الاسراء، الآیة 71.
15) فی النسخة: نهب، وهو تصحیف.
16) بحار الانوار، ج 5، ص 47، ح 73; در آن: «القدریة » به جای «المرجئة » آمده است.
17) فی المصادر: عن.
18) پایین صفحه آمده: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم لعلی علیه السلام: لو ان عبدا عبد الله مثل ما قام نوح فی قومه، وانفق مثل احد ذهبا فی سبیل الله، وحج الف حج، ثم قتل شهیدا ولم یوالک یا علی، لم یشم رائحة الجنة، ولا یقبل منه. من الروضة.
وقال (صلعم): الخوارج کلاب اهل النار.

منبع: سایت آستان قدس

مشهد الرضا در كلام اهل سنت
ذهبي در مواضع متعدد از تأليفات خود درباره‌ي مشهد الرضا چنين اظهار نظر مي‌كند: «و لعلي بن موسي مشهدٌ بطوس يقصدونه بالزياره»[30]، «و له مشهدٌٍ كبير بطوس يزار»[31]، «و مشهد مقصودٌ بالزياره»[32].
ابن عماد حنبلي دمشقي نيز مي‌گويد: «و له مشهدٌ كبير بطوس يزار». [33]
برخورد بزرگان اهل سنت با مزار امام رضا (عليه السلام) نيز جالب و شگفت‌انگيز است؛ مانند بسيار زيارت كردن قبر امام رضااز سوي ابن حبان بستي (354ق) و ابو علي ثقفي (328ق) و تواضع و تضرعات بسيار ابوبكر بن خُزيمه (311ق) كه موجب شگفتي شاگردان وي شده بود.
1. ابوبكر بن خزيمه (311ق) و ابو علي ثقفي (328ق): حاكم نيشابوري مي‌گويد:
«سَمِعتُ محمد بن المؤمل بن حسين بن عيسي يقول خرجنا مع امام اهل الحديث ابي بكر بن خزيمه و عديله ابو علي الثقفي مع جماعة من مشيخنا و هم اذ ذلك متوافرون الي زيارة قبر علي بن موسي الرضا بطوس، قال: فريت من تعظيمه (ابن خُزَيمه) لتلك البقعه و تواضعه لها و تضرعه عندها ماتحيرنا؛ [34] حاكم مي‌گويد: از محمد بن مؤمل شنيدم: روزي با پيشوي اهل حديث ابوبكر بن خزيمه و ابو علي ثقفي و ديگر مشيخ خود به زيارت قبر علي بن موسي الرضا به طوس رفتيم؛ در حالي كه آنها بسيار به زيارت قبر يشان مي‌رفتند. محمد بن مومل مي‌گويد: احترام و بزرگداشت و تواضع و گريه و زاري ابن خزيمه نزد قبر علي بن موسي همگي را شگفت‌زده كرده بود.
ابن خزيمه نزد اهل سنت جايگاه ويژه‌ي دارد؛ به گونه‌ي كه از وي «شيخ الاسلام، امام الائمه، حافظ، حجه، فقيه، بي‌نظير، زنده كننده سنت رسول الله»، تعبير كرده‌اند و او در علم حديث و فقه و اتقان ضرب المثل است. [35]
در مورد ابو علي ثقفي نيز ـ كه از نوادگان حجاج بن يوسف است ـ تعابيري چون: «امام، محدث، فقيه، علامه، شيخ خراسان، مدرس فقه شافعي در خراسان، امام در اكثر علوم شرعي، حجت خدا بر خلق در دوران خودش»[36] به كار رفته كه نشان دهنده اهميت و جايگاه اين شخصيت نزد عامه است.
2. ابن حبّان بُستي (354ق): «علي بن موسي الرضا از بزرگان و عقلا و نخبگان و بزرگواران اهل بيت و بني هاشم است. اگر از وي روايتي شود، واجب است حديثش معتبر شناخته شود..... من به دفعات قبر يشان را زيارت كرده‌ام. زماني كه در طوس بودم، هر مشكلي برايم رخ مي‌داد، قبر علي بن موسي الرضا را ـ كه درود خدا بر جدش و خودش باد ـ زيارت مي‌كردم و براي برطرف شدن مشكلم دعا مي‌كردم و دعايم مستجاب و مشكلم حل مي‌شد. اين كار را به دفعات تجربه كردم و جواب گرفتم. خداوند ما را بر محبت مصطفي و اهل بيتش ـ كه درود خدا بر او اهل بيتش باد ـ بميراند». [37]
ابن حبان بستي نيز از اهل سنت جايگاه والايي دارد؛ به گونه‌ي كه از وي به «امام، علامه، حافظ، شيخ خراسان، يكي از استوانه‌هاي علم در فقه و لغت و حديث، و از عقلي رجال» تعبير كرده‌اند. [38]
اين جملات حاكي از نفوذ معنوي امام رضا (عليه السلام) بر قلوب است و پس از گذشت ساليان از شهادت ايشان، قبر و بارگاه ملكوتي ايشان مورد توجه خاص و عام است و كساني چون ابن خزيمه و ابن حبان علاوه بر زيارت قبر امام رضا (عليه السلام) به ايشان متوسل مي‌شدند و براي رفع مشكلات مادي و معنوي خود به اين مكان مقدس پناه مي‌بردند.
سخن پاياني
از مطالب ياد شده به دست مي‌آيد كه نه تنها ساخت بنا بر قبور و زيارت و توسل، امري جايز وكاملاً مرسوم بوده، بلكه مورد تاييد قولي و عملي بزرگان اهل سنت از جمله ابن خزيمه و ابن حبان بستي و... بوده و مكرر اين اعمال از آنها سر مي‌زده است و آنان از خوان گسترده كرامات آن امام همام نيز بهره‌مند مي‌شدند و اين امر اساساً به عنوان يك باور و فرهنگ صحيح در ميان مسلمين مطرح بوده و اين موارد بهترين گواه بر واهي بودن تفكرات و باورهاي سست حزب سياسي وهابيت است. از طرف ديگر، جايگاه اهل پيامبر9 و ميزان درخشندگي اين خاندان پاك را در ميان امت اسلامي به ويژه علماي اهل سنت آشكار مي‌سازد.
-------------------------------------------------------
پي‌نوشت‌ها
[1]. تتمي جامع الاصول، ابن اثير جزري، مكتبي النجاريي، مكه، عربستان، چاپ دوم، ج2، ص715، 1403ق.
[2]. مطالب السؤول، محمد بن طلحه شافعي، مؤسسه البلاغ، بيروت، لبنان، چاپ اول، ص295، 1419ق.
[3]. مرآة الجنان، يافعي، دارالكتب العلميي، بيروت لبنان، چاپ اول، ج2، ص10، 1417ق.
[4]. الفصول المهمي، ابن صباغ مالكي، اعلمي، تهران، يران، ص263.
[5]. الاتحاف بحب الاشراف، شبراوي شافعي، دارالكتاب قم، يران، چاپ اول1423ق.
[6]. جامع كرامات الاولياء، نبهاني، ص311، دارالفكر، بيروت، لبنان، چاپ اول، ص312و313، 1414ق.
[7]. الانوار القدسيه، سنهوتي شافعي، ص39، انتشارات السعادي، مصر.
[8]. سبائك الذهب في معرفي قبائل العرب، ابوالفوز سؤيدي، المكتبه، بيروت، لبنان، چاپ دوم، ص334.
[9]. نزهة الجليس، عباس بن نور الدين مكّي، قاهره، مصر، ج2، ص105.
[10]. روضة الاحباب، عطاء الله بن فضل الله شيرازي، ص43، استامبول، تركيه؛ مفتاح النجاة في مناقب آل العبا، محمد خان بن رستم بدخشي، مخطوط، ص176، به نقل از احقاق الحق، ج12، ص364؛ تاريخ الاسلام و الرجال، شيخ عثمان سراج الدين حنفي، ص369، مخطوط، به نقل از احقاق الحق، ج12، ص348.
[11]. روضة الاحباب، ج4، ص43؛ مفتاح المعارف، مولوي عبد الفتاح حنفي هندي، مخطوط، ص79، بنقل از احقاق الحق، ج12، ص553.
[12]. احقاق الحق، شهايد قاضي نور الله شوشتري، ج12، ص343، به نقل از محمد خواجه پارسي بخاري، فصل الخطاب.
[13]. الفصول المهمي، ص245؛ نور الابصار، دارالكتب العلميه، بيروت، لبنان، چاپ اول1418ق، ص243؛ جامع كرامات الاولياء، ج2، ص311؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص314.
[14]. الفصول المهمه، ص246؛ نور الابصار، ص244؛ جامع كرامات الاولياء، ج2، ص312.
[15]. نورالابصار، ص244؛ جامع كرامات الاولياء، ج2، ص313؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص315، 316.
[16]. الفصول المهمه، ص247؛ نورالابصار، ص243؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص319.
[17]. الفصول المهمه، ص246، نورالابصار، ص243؛ اخبار الدول و آثار الاول، بغداد، عراق، بي‌تا، ص114؛ جامع كرامات الاولياء، ج2، ص313، الاتحاف، بحب الاشراف، ص316.
[18]. نور الابصار، ص243؛ مفتاح النجاة، ص76؛ اخبار الدول و آثار الاول، ص114؛ الاتحاف، بحب الاشراف، ص318.
[19]. الصواعق المحرقه، ابن حجر هايثمي، دارالفكر، بيروت، لبنان، ص122؛ الفصول المهمه، ص247؛ نورالابصار، ص243؛ اخبار الدول و آثار الاول، ص114؛ جامع كرامات الاولياء، ج2، ص311؛ نتيج الافكار القدسيه، سيد مصطفي بن محمد العروس مصري، دمشق، سوريه، بي‌تا، ج1، ص80؛ الاتحاف، بحب الاشراف، ص318؛ الانوار القدسيه، ص39.
[20]. الصواعق المحرقه، ص122؛ الفصول المهمه، ص246؛ اخبار الدول و آثار الاول، ص114؛ مفتاح النجاة، ص376؛ وسيلة المال، ابن كثير حضرمي، مكتبه الظاهريه، دمشق، سوريه، بي‌تا، ص212؛ نورالابصار، ص243؛ جامع كرامات الاوليا، ج2، ص311؛ نتيج الافكار القدسيه، ج1، ص80؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص316؛ وسيلة النجاة، محمد مبين هندي، الكهنو، هند، بي‌تا.
[21]. الفصول المهمه، ص245؛ نورالابصار، ص243؛ جامع كرامات الاولياء، ج2، ص312؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص314.
[22]. الفصول المهمه، ص256؛ مفتاح النجاة، ص178.
[23]. نور الابصار، ص244؛ جامع كرامات الاولياء، ج2، ص312؛ مطالب السؤول، ص297؛ الفصول المهمه، ص244 ـ 245؛ اخبار الدول و آثار الاول، ص114؛ الاتحاف، بحب الاشراف، ص313.
[24]. لفرج بعد الشدي، قاضي ابو علي تنوخي، دارالصباعي المحمديي قاهره، مصر، چاپ اول 1375ق، ج4، 172ـ173؛ مطالب السؤول، ص297.
[25]. مروج الذهب، علي بن حسين مسعودي، دارالكتب العلميه، بيروت، لبنان، چاپ اول، ج4، ص86.
[26]. الفرج بعد الشده، ج4، ص172.
[27]. الصواعق المحرقه، ص205.
[28]. الفرج بعد الشده، ج4، ص173.
[29]. الفصول المهمه، ص261؛ نورالابصار، ص244؛ مطالب السؤول، ص300؛ الكواكب الدريه، شيخ عبد الرؤوف مناوي، الازهريي، مصر، بي‌تا، ج1، ص256؛ مفتاح النجاة، ص82؛ الانوار القدسيه، ص39.
[30]. سير اعلام النبلاء، موسسه الرساله، بيروت، لبنان، چاپ يازدهم 1417ق، ج9، 393.
[31]. العبر، دارالكتب العلميه، بيروت، لبنان، ج1، ص266.
[32]. تاريخ الاسلام، حوادث، 201 تا210، دارالكتاب العربي، بيروت، لبنان، چاپ اول 1420ق، ص272.
[33]. شذارت الذهب، دار بن كثير، دمشق، بيروت، چاپ اول 1406ق، ج3، ص14.
[34]. تهذيب التهذيب، ابن حجر عسقلاني، دارالفكر، بيروت، لبنان، چاپ اول، 1404ق، ج7، 339.
[35]. سير اعلام النبلاء، شمس الدين ذهبي، ج14، ص365و377.
[36]. سير اعلام النبلاء، ج15، ص280ـ282.
[37]. كتاب الثقات، ابن حبان بستي، دارالفكر، بيروت، لبنان، چاپ اول، 1393ق، ج8، ص475.
[38]. سير اعلام النبلاء، ج16، ص92؛ النجوم الزاهره، ابن تغري، دار الكتب العلميه، بيروت، لبنان، چاپ اول، 1413ق، ج3، ص342؛ الوافي بالوفيات، صفدي، جمعي از مستشرقين، بي‌تا، 1411ق، ج2، ص317؛ الطبقات الشافعيه، سبكي، دار احياء الكتب العربية، بيروت، لبنان، بي‌تا، ج3، ص131؛ الانساب، سمعاني، دار الكتب العلميه، بيروت، لبنان، چاپ اول، 1408ق، ج2، ص209.
منبع: سایت آستان قدس

با توجه به مشخصّات و ویژگیهایی که برای امام برشمردیم، تعیین امام و شناسایی و انتخاب امام نمی تواند به انتخاب مردم باشد، زیرا انسانها نمی توانند تشخیص دهند که چه کسی دارای برترین مقام علمی و معنوی است و مبرّا از هر گناه، چه آشکار و چه پنهان. مردم نمی توانند با اندیشه و تجربه های خود دریابند که چه کسی صلاحیّت خلافت الهی را دارد. تنها خداوند است که از دل همه انسانها با خبر است و می داند که شایسته ترینِ انسانها برای بردوش کشیدن بار امانت و خلافت الهی کیست.
پاسخ به این سوءال را نیز از کلام امام علی بن موسی علیه السلام می آوریم، چه اینکه وقتی آن حضرت وارد مَرو شدند، در میان مردم بحث از امامت مطرح گردید و اختلاف نظریه ها به وضوح پیدا بود.
شخصی به نام عبدالعزیز پیش امام آمد و از بحث و گفتگو و اختلاف نظر مردم درباره امامت خبر آورد! امام رضا علیه السلام لبخندی زد و فرمود: ای عبدالعزیز! این گروه گرفتار ناآگاهی هستند و با نظریه پردازیهای گوناگون، خود را گول زده اند!
سپس امام درباره این نظریه که «امام را باید خود مردم انتخاب کنند» فرمود:
«هل یعرفونَ قدرَ الامامَة ومحلَّها مِنَ الاُّمة فَیَجُوز فیها اختیارُهم».
آیا اینان اساساً اهمیّت و جایگاه امامت را در میان امّت اسلامی می دانند و ویژگیهای امام و رسالتی که بر دوش اوست تشخیص می دهند تا بتوانند براساس آن معیارها، کسی را برای امامت انتخاب کنند!
«اِنَّ الامامة اَجَلُّ قدراً واَعْظَمُ شاْناً واَعْلامکاناً واَمْنَعُ جانباً واَبْعَدُ غَوراً من اَنْ یبلغها النّاس بعقولهم».(6)
امامت، ارزشی والاتر، شأنی بزرگ تر، جایگاهی برتر، موقعیتی فراتر و ژرفایی فزون تر از آن دارد که مردم بتوانند با ملاکهای عقلی خویش، آن را اندازه گیرند و به آن برسند.
امامان علیهم السلام به این مقام
چگونه رسیده اند؟
وقتی سخن از جایگاه و منزلت امامان به میان می آید، به طور طبیعی این سوءال به ذهن می رسد که: به راستی امامان علیهم السلام این مرتبه عالی و این شایستگی و صلاحیّت را چگونه و به چه دلیل یافته اند؟
قبل از پاسخ به این پرسش، یادآوری این نکته لازم است که این پرسش اختصاص به امامان ندارد، بلکه درباره همه انبیای بزرگ الهی مانند نوح علیه السلام ، ابراهیم علیه السلام ، موسی علیه السلام ، عیسی علیه السلام و محمدبن عبداللّه صلی الله علیه و آله نیز همین مطرح بوده است که چرا خداوند، مقام نبوت و رسالت را به آنها داده و از میان خلق، آنان را برگزیده است؟
بنا بر این، پاسخ به این سوءال تنها متوجّه شیعه نیست؛ بلکه همه مسلمانان که به رسالت و مقام نبی اکرم صلی الله علیه و آله اعتراف و ایمان دارند، حتّی یهودیان و مسیحیان که به رسالت حضرت موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام معتقدند باید به این سوءال پاسخ گویند.
و امّا پاسخ این است که چون خداوند دارای علم بی پایان و گسترده است، هنگامی که انسانها را آفرید، از همان آغاز می دانست که مطیع ترین، عابدترین، و پرهیزگارترین بندگان چه کسانی هستند و براساس علم برتر خود، آنان را برای رسالت و امامت برگزید، تا دیگر بندگان خود را به سوی نور و پاکی هدایت کند.
«وَجَعَلْناهُمْ اَئِمةً یَهْدُونَ بِاَمْرِنا»(7) یعنی؛ و قرار دادیم آنها را امامان و پیشوایانی که مردم را به امر ما هدایت کنند.
بنا بر این بی شک، دلیل انتخاب شدن انبیا و امامان از سوی خداوند، لیاقت و شایستگی آنان بوده است. چنان که در طول زندگی این شایستگی را به اثبات رسانده اند، ابراهیم علیه السلام گام در آتش می گذارد و برای اطاعت از امر الهی به انجام سخت ترین آزمایش خداوند تن می دهد و تا مرحله ذبح فرزند عزیز خویش پیش می رود.
موسی علیه السلام با قدرت فرعونی درگیر می شود و برای هدایت بنی اسرائیل سخت ترین مرحله ها را می گذراند و دشوارترین رنجها را تحمل می کند.
عیسی علیه السلام برای اجرای رسالت خود، چندان مقاومت می ورزد که تا پای دار پیش می رود.
پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله در راه رسالتش بیش از همه انبیای الهی ستم می بیند و تا بدان پایه به هدایت مردم اهتمام می ورزد و برای آنان دل می سوزاند که خداوند در نص آیه کریمه قرآن به او دستور می دهد که تا این اندازه خود را در مشقّت مینداز.(8)
علی بن ابی طالب علیه السلام در طول زندگی خود اثبات می کند که جز به خدا و دین و خلق نمی اندیشد و زندگی و مرگ خود را در راه حق و برای حق قرار می دهد. تا آنجا که یک ضربت او در جنگ با خشن ترین چهره کفر و لجاج، برتر از عبادت همه جن و انس معرفی می شود.
خداوند که شایستگی و صلاحیت انبیا و امامان را از آغاز خلقت می داند، آنان را به عنوان معلمان و راهنمایان خلق بر می گزیند و به ایشان کرامت خاص و توفیق ویژه می بخشد و از آنان مسوءولیتهای بیشتری می خواهد.
راههای اثبات امامت امامان
جهان پر است از نداهای حق و باطل و ادعاهای الهی و شیطانی، زیرا همچنان که پیامبران الهی و امامانِ راستین، مردم را به سوی خود خوانده اند تا آنان را به سوی خدا هدایت کنند، هم زمان با ایشان و در عصر آنان نیز مدعیان دروغینی بوده اند که خود را پیشوا و راهنما معرّفی کرده و مردم را به پیروی از خویش فراخوانده اند و مایه گمراهی آنان شده اند.
خداوند متعال از گروه اوّل به عنوان پیشوایانی که مردم را به امر الهی هدایت می کنند یاد کرده(9) و از گروه دوّم به عنوان پیشوایانی که مردم را به سوی آتش فرا می خوانند نام برده است.
«وجَعَلْناهم ائمةً یَدْعُونَ الی النّار».(10)
براین اساس، هر کس که در جامعه بشری ادّعای امامت و پیشوایی را داشته باشد، نمی توان بدون دلایل و نشانه های لازم، ادّعای او را پذیرفت و از او پیروی کرد، بلکه باید مدّعی امامت و نبوت، دلایلی داشته باشد تا بتوانیم به او اعتماد کنیم.
دلایلی که انبیا برای مردم آورده اند به چهار بخش قابل تقسیم است:
1 ـ گواهی و تأیید آنان از سوی انبیای پیشین.

2 ـ ارائه مطالب صحیح و منطقی و معقول همراه با دلایل قانع کننده و هماهنگ با فطرت و نیاز آدمی و نیز هماهنگ و همساز با معارف انبیای گذشته.

3 ـ برخورداری آنان از اخلاقی ممتاز و رفتاری انسانی و متعالی.

4 ـ ارائه معجزات، به منظور اثبات نبوت خود و ارتباط ویژه ای که با خدای هستی دارند.
هرگاه این چهار نشانه در کنار هم قرار گیرد، این اطمینان برای ما حاصل می شود که مدّعی نبوت، به راستی مورد تأیید خداوند است و ما را به سوی خداوند متعال هدایت می کند.
اکنون باید دید که آیا امامان هم برای اثبات امامت خود نیاز به این دلایل دارند؟
پاسخ این است که «امامت» به عنوان پیشوایی خاص الهی و دینی ـ با ویژگیهایی که در صفحات قبل یاد کردیم ـ مقامی والاست و امام معصوم واجد همه ویژگیهای پیامبر ـ بجز وحی قرآن ـ و دارای تمامی اختیارات و مسوءولیتهای رسول خدا و برخوردار از علم لَدُنّی و در یک کلمه امام یعنی، خلیفه خدا و خلیفه رسول اللّه صلی الله علیه و آله . با توجّه به این ویژگیهای امام و نیز با توجّه به اینکه تنها خداوند با علم برتر خود، شایستگی انسانها را می داند و براساس شایستگی، مقام امامت را به آنان عطا می کند؛ ناگزیر امامان و جانشینان خاص انبیا نیز باید مانند خود انبیا علیهم السلام از دلایل و شواهدی برخوردار باشند تا ما بتوانیم به آنان اعتماد داشته باشیم و از ایشان پیروی کنیم.
امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در این باره فرموده است:
«لمّا کانَ الامامُ مُفتَرضَ الطّاعة لم یکن بدٌّمِن دلالةٍ تَدُلّ علیه و یتمیّزه بها من غیره».(11)
یعنی؛ چون امام کسی است که اطاعت کردن از او واجب است، ناگزیر باید بر امامت او دلیلی اقامه شود تا در پرتو آن دلیل بتوان امام را از غیر امام تشخیص داد.
دلایلی از قرآن و حدیث
در کتاب بحارالانوار حدود هشتاد آیه از قرآن آمده است که به شکلی به مسأله امامت مربوط می شود.(12) ولی به سبب آنکه آوردن همه آن آیات در این مختصر نمی گنجد به چند نمونه اکتفا می کنیم:

امام رضا علیه السلام در یکی از مناظرات خود می فرماید:
1 ـ «هم الذّین وَصَفَهم اللّه ُ فیِ کتابِهِ فقال: «انّما یُرید اللّه ُ لُیِذْهِبَ عنکم الرِّجْسَ اَهْلَ البیت ویُطَهِّرَکم تطهیراً»»
یعنی؛ اهل بیت همان کسانی هستند که خداوند ایشان را در قرآن توصیف کرده و درباره آنان فرموده است: «همانا خداوند اراده کرده است تا هرگونه گناه و آلودگی از شما اهل بیت به دور باشد و شما را به گونه ای خاص پاک و منزّه از گناه بدارد».
سپس آن حضرت در پاسخ به این سوءال که این آیه درباره چه کسانی است و منظور از اهل بیت پیامبر چه کسانی هستند؟ فرمود:
«هم الذّین قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : انّی مُخَلَّف فیکم الثَّقَلین کتاب اللّه وعترتی اهل بیتی، لَنْ یَفْتَرِقا حتّی یردا عَلَیَّ الحوض».(13)
اهل بیت در این آیه همان کسانی هستند که رسول خدا درباره آنان فرمود: «من پس از خود دو یادگار گرانبها میان شما می گذارم، کتاب الهی و عترتم که اهل بیت من هستند و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در روز قیامت نزد حوض کوثر بر من وارد شوند.»
2 ـ «یا ایّها الذّین امَنوا اطیعوا اللّه واطیعوا الرّسول و اولی الامر منکم»(14).
یعنی: «ای اهل ایمان، اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا را و نیز آنان که صاحب فرمان هستند».
در فهم این آیه اگر از معارف دین و روایات استفاده نکنیم، چه بسا گرفتار بد فهمی شویم، زیرا منظور از «اولی الامر» کسانی نیستند که تحت عنوان «فرمانروا» و «سلطان» بر مردم فرمان می رانند، زیرا بسیاری از فرمانروایان ـ مانند فرعون ـ براساس هوای نفس و قدرت طلبی و فزون خواهی فرمان می رانند و خداوند آنان را طاغوت نامیده است و از مسلمانان خواسته است تا با طاغوتها سازگاری نداشته باشند.
بنا براین، منظور از «اولی الامر» ـ صاحب فرمان ـ باید کسان خاصی باشند که امام رضا علیه السلام آنان را معرفی کرده و فرموده است:
«یعنی الذّین اَوْرَثَهم الکتاب والحکمةَ وحُسِدُوا عَلَیهم بِقَوْلِهِ «ام یحسدون الناس علی ما آتاهم اللّه من فضله فقد آتینا آل ابراهیم الکتاب والحکمة وآتیناهم ملکاً عظیماً... والملک ههنا الطاعة لهم».
در این آیه «اولی الامر» همان کسانی هستند که وارث کتاب و حکمت اند و مورد حسادت قرار گرفته اند، چنان که خداوند در قرآن فرموده است: «آیا مردمان به خاطر آنچه خداوند از فضل خود به ایشان عطا کرده است، به آنان حسد می ورزند! با اینکه به آل ابراهیم ما کتاب و حکمت را عطا کرده ایم و نیز ملکی عظیم بخشیده ایم».
سپس امام توضیح می دهد که «ملک عظیم» در این آیه به معنای فرمانروایی بر سرزمینها نیست، بلکه منظور فرمانروایی بر دلهاست که بر مردم واجب شده است از برگزیدگان الهی اطاعت کنند.

ـ «قُل لا أسألکم علیه اَجْراً الاّ المودّة فی القُرْبی».(15)
«بگو! من در برابر رسالتی که انجام داده ام، از شما مردم اجرو پاداشی نمی طلبم، مگر دوستی خویشاوندان و نزدیکانم را.»
امام رضا علیه السلام در توضیح این آیه و دلالت آن بر منزلت اهل بیت علیهم السلام فرموده است:
در قرآن نظیر این آیه درباره برخی انبیای دیگر مانند نوح علیه السلام ، هود علیه السلام ، صالح علیه السلام ، لوط علیه السلام و شعیب علیه السلام نیز آمده است با این تفاوت که فقط این جمله آمده است که «پاداش انبیا با خداست» ولی مسأله «دوستی ذی القربی» در مورد آنان مطرح نشده است.
خداوند درباره نوح می فرماید که او به مخاطبان خود گفت:
«وما اسألکم علیه مِنْ اَجْر اِنْ اَجْری الاّ علی ربِّ العالمین»(16)
یعنی ؛ «من هیچ گونه پاداشی از شما نمی طلبم، زیرا پاداش من فقط با پروردگار جهانیان است.»
قرآن درباره حضرت هود فرموده است:
«لا أسألکم علیه اجراً اِنْ اجری الاّ علی الذی فَطَرنی».(17)
یعنی ؛ «من از شما مردم به خاطر رسالتی که انجام داده ام، مزدی نمی طلبم، زیرا پاداش من بر هیچ کس نیست، جز آن کس که مرا آفریده و وجودم را سرشته است.
امّا قرآن تنها در باره رسول خاتم صلی الله علیه و آله فرموده است که اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله ، دوستی خویشان نزدیک اوست.
سپس امام رضا علیه السلام می فرماید:
«وَلَمْ یُفْرض اللّه مودّتهم الاّ وقد علم انّهم لایرتدّون عن الدّین ابداً ولا یرجعونَ اِلی ضلالةٍ ابداً».(18)
یعنی؛ خداوند دوستی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را به این سبب واجب کرده است که می دانسته است اهل بیت پیامبر اسلام، هرگز از دین الهی روی برنمی تابند و هرگز به جانب گمراهی و کج روی کشیده نمی شوند.
آن گاه امام رضا علیه السلام می فرماید: پس از نزول این آیه و قبل از اینکه آیه برای مردم خوانده شود رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان پیروان خود به حمد و ثنای الهی پرداخت و فرمود: ای مردم! خداوند تکلیفی را بر شما واجب کرده است، آیا این وظیفه را انجام خواهید داد؟
به این پرسش پیامبر صلی الله علیه و آله هیچ کس پاسخی نداد! زیرا گمان می کردند که این تکلیف به پرداخت وجه مادّی مربوط است!
روز دوم و روز سوم نیز همین مسأله تکرار شد و مخاطبان پیامبر سکوت کردند تا اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این تکلیف مربوط به پرداخت طلا و نقره و خوردنی ها و نوشیدنیها نیست!
مردم پرسیدند: اگر درباره این امور نیست، پس درباره چیست؟
در این هنگام رسول خدا، آیه ای را که بر او نازل شده بود برای مردم بازخواند و فرمود اجر رسالت من، دوستی اهل بیت من است.
مردم با شنیدن این آیه گفتند ما این فرمان الهی را می پذیریم و این واجب را به جای خواهیم آورد.
در ادامه این حدیث، امام رضا علیه السلام می فرماید: «امّا بیشتر مردم به این تکلیف الهی عمل نکرده و به این پیمان وفا ننموده اند!»
وجوب محبّت اهل بیت علیهم السلامبرای چیست؟
از دیدگاه شیعه امامیه، مطابق با تعالیم قرآنی و نیز روایات رسیده از رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ، هیچ حکمی از احکام الهی بدون دلیل و مصلحت نیست.
بنابر این اگر خداوند در قرآن از موءمنان خواسته است تا «اهل بیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله » را دوست بدارند، حتماً این بیان الهی، دارای دلیل و حکمت و مصلحت بوده است.
اگر سوءال شود که آیا ممکن است همان گونه که انسانها فرزندان و خویشاوندان خود را به دلیل نسبتهای خانوادگی بر دیگران ترجیح می دهند و گاه در این راه حقوق و فضایل دیگران را نادیده می گیرند؛ خداوند هم فقط به خاطر خویشاوندی «اهل بیت علیهم السلام » با پیامبرش، آنان را مورد توجّه ویژه قرار داده و محبّت ایشان را بر مردم واجب کرده باشد!
پاسخ این است که نسبت دادن چنین مطلبی به خداوند، دور از ساحت قدس الهی است؛ زیرا خداوند با هیچ انسانی خویشاوندی ندارد. همه آدمیان، بندگان او هستند و لطف و رحمت او شامل همه انسانها بوده و خواهد بود و این انسانها هستند که در استفاده از رحمت الهی و عنایات او با یکدیگر تفاوت دارند. برخی شایستگی بیشتری از خود نشان می دهند و در میدان عبودیت بر دیگران سبقت می گیرند و برخی با سستی و کندی به طرف رحمت الهی حرکت می کنند.

خداوند خود در قرآن فرموده است: «اِنَّ اکرمکم عنداللّه اَتْقیکُمْ»(19).
یعنی؛ «همانا با کرامت ترین و با فضیلت ترین شما انسانها نزد خداوند، آن کس است که با تقواتر باشد [و بیش از دیگران خدا را در نظر داشته و حقوق الهی را رعایت کرده باشد]».
دلیل اینکه خداوند نزدیکان و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله را تا این اندازه مورد تکریم و عنایت قرار داده، تا آنجا که محبّت آنان را پاداش رسالت رسول خاتم صلی الله علیه و آله تعیین کرده است؛ آن است که اهل بیت پیامبر از همه انسانها و از همه امّت پیامبر با تقواتر بوده و در میدان بندگی و عبادت و ادای حقوق و انجام وظایف الهی بر همگان پیشی گرفته اند.
بهترین گواه بر اینکه در نظر خداوند، برتری و فضیلت آدمیان بر یکدیگر، منوط به فضایل و شرافتهای اخلاقی و دینی است و صِرف خویشاوندی و ارتباط نسبی، یک ارزش به حساب نمی آید، این است که خداوند فرزند نوح را با اینکه از نسل نوح بود، مورد عنایت قرار نداد و زمانی که نوح به درگاه خداوند دعا کرد تا فرزندش از غرق شدن و هلاک شدن نجات یابد و گفت: «رَبِّ اِنَّ ابنی مِنْ اَهْلی واِنَّ وَعْدَکَ الْحَقّ»(20). یعنی؛ پروردگارا! فرزند من از اهل من به حساب می آید [و تو وعده داده ای که اهل مرا نجات دهی] و البته وعده تو حق است». خداوند در پاسخ او فرمود: «قال یا نوح اِنَّه لَیْسَ من اهلک».(21)
یعنی؛ ای نوح [آن جوان کافر با اینکه فرزند تنی تو به حساب می آید، امّا] او از اهل تو نیست [و وعده الهی شامل او نمی شود].
از مجموع این مطالب نتیجه می گیریم که اگر خداوند بدون قید و شرط و بدون استثنا از موءمنان خواسته است تا «اهل بیت علیهم السلام » را دوست بدارند، معنایش این است که خداوند هم آنان را دوست دارد و آنان نزد خدا از کرامت ویژه ای برخوردارند و دلیل کرامت و برتری آنان در تقوا و خداشناسی و معنویت و شرافت علمی و عملی آنان است و خداوند وقتی از موءمنان خواسته است تا اهل بیت را دوست بدارند، معنایش این است که مقام و منزلت و عصمت آنان را تأیید و امضا کرده است.
محبّت، هموارترین راه درس آموزی
خداوند متعال برای هدایت انسانها، ابزار و امکانات معرفتی و فطری و راههای مختلفی را در اختیار آنان قرار داده است. پیامبران را مبعوث و کتاب آسمانی را بر آنان نازل کرده تا شریعت و معرفت را به انسانها آموزش دهند. یکی از هموارترین راهها برای درس آموزی از مکتب اولیای الهی، راه محبّت و دوستی است.

اطاعت از قانون و پیروی از صالحان به دو صورت امکان پذیر است:

1 ـ اطاعت از روی اجبار و پیروی ناخواسته و بدون رغبت.

2 ـ اطاعت از روی انتخاب و پیروی با میل و اشتیاق.
مادر برای فرزندش وظایف مادری را انجام می دهد، امّا این وظایف که مشکلات فراوان نیز دارد، با عشق و محبّت آمیخته است و مادر از انجام وظایف مادری لذّت می برد، زیرا فرزندش را دوست دارد.
بنابر این اگر انجام وظایف و پیروی از الگوهای دینی و الهی، همراه با محبّت و مودّت نسبت به آنان باشد، درس آموزی و پیروی از آنان نه تنها سخت و دشوار نمی نماید، بلکه لذّت بخش و بهجت آفرین نیز هست.
خداوند در قرآن، رابطه محبّت و اطاعت را چنین بیان فرموده است:
«قل اِنْ کُنْتُمْ تُحبّونَ اللّه َ فاتّبعونی یُحْبِبْکُم اللّه ».(22)
یعنی؛ «ای پیامبر بگو: اگر شما خدا را دوست دارید از من که پیامبر او هستم پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست داشته باشد.»
از این آیه استفاده می شود که در فرهنگ قرآنی اطاعت و پیروی از صالحان و مردان الهی، با دو محبّت همراه است. یک محبّت به عنوان مقدمّه و انگیزه و یک محبّت به عنوان دستاورد و نتیجه.
پس می توان نتیجه گرفت که اگر خداوند محبّت و مودّت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را بر موءمنان واجب ساخته، به خاطر آن بوده است تا مردم با محبّت و دوستی، راه اطاعت از معلّمان الهی را بپیمایند و معرفت خدا و اطاعت از دستورات دین را با زمزمه محبّت فراگیرند و این به سود خود مردم است، چنان که قرآن به صراحت این نکته را بیان داشته است:
«قُلْ ما سَألْتُکُمْ مِنْ اَجْرٍ فَهُوَ لکم اِنْ اَجْرِیَ الاّ علی اللّه ».(23)
یعنی؛ [ای پیامبر! به موءمنان] بگو اگر از شما در برابر انجام وظیفه رسالت پاداشی خواستم، به خاطر منافع و نتایج ارزشمندی است که برای خود شما دارد وگرنه پاداش [حقیقی] من بر خداوند است.
به راستی اگر کسی جویای حق باشد، درمی یابد که تا چه اندازه معارف امامیه، به روشنی و آسانی از قرآن فهمیده می شود؛ زیرا پیامبر در سراسر قرآن ـ به فرمان الهی ـ فقط یک پاداش از امّت خود درخواست کرده و آن هم «محبّت اهل بیت علیهم السلام » بوده است و سپس درباره همان یک درخواست هم می فرماید، هدف و منظور، سودرسانی به امّت بوده است. و این سود در فرهنگ قرآنی و نبوی عبارت است از هدایت یابی اهل ایمان به معرفت صحیح و اخلاق و معنویت و پاکی در گفتار و رفتار و اندیشه.
نتیجه
1 ـ محبّت و ارادت مسلمانان به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ریشه در متن آیات قرآن و فرمایشات رسول اکرم صلی الله علیه و آله دارد.

2 ـ اظهار دوستی نسبت به اولیای الهی و انبیا و امامان علیهم السلام هر چند خود مورد خواست و فرمان الهی است، امّا از آنجا که فرمانهای الهی و امر و نهی او دارای حکمتها و مصلحتهای مختلفی برای تکامل بشر می باشد؛ می توان از فرهنگ قرآنی و نبوی استفاده کرد که یکی از نتایج مهمّ این دوستی، دریافت معارف صحیح درباره توحید، وحی، رسالت، قرآن، وظایف انسان، مسأله معاد و... از مکتب درسی و سیره و سنّت آنان است.

3 ـ اساس توجّه مسلمانان به اهل بیت علیهم السلام رهنمود خود قرآن و پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می باشد، از این رو ابراز دوستی و محبّت به خاندان نبوّت، هرگز به معنای شرک و کم توجّهی به ساحت قدس الهی نیست . همچنان که اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله و «اولی الامر» به معنای شرک در اطاعت از خداوند نیست، زیرا خداوند خود دستور داده است:
«اطیعوا اللّه و اطیعوا الرّسول واولی الامر منکم».
یعنی؛ اطاعت کنید از خدا واطاعت کنید از رسول خدا و اولی الامر از میان خودتان.
لازم به یادآوری است که براساس دلیل معتبر عقلی و نقلی، تعبیر «اولی الامر» شامل فرمانروایان ناصالح و غیردینی و آلوده به گناه نمی شود، بلکه فقط فرمانروایان صالح، دین شناس و باتقوا را در بر می گیرد. کسانی که جز براساس دین الهی حکم نمی کنند و آنان امامان معصوم از اهل بیت رسول صلی الله علیه و آله می باشند. و پس از آنان، کسانی که تأییدهای لازم را از نظر دینی دارا باشند.

4 ـ دوستی و محبّت اهلل بیت علیهم السلام زمانی در وجود یک مسلمان ریشه دارد و مودّتی راستین به حساب می آید که او به لوازم و شرایط دوستی پایبند باشد. و با رفتار و اعمال خود خشنودی خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان را جلب نماید. در انجام واجبات دینی و تکالیف الهی کوشش و در ترک گناهان همّت نماید و همواره آرزو داشته باشد که معارف قرآنی و مکارم اخلاقی اهل بیت علیهم السلام در جامعه بشری گسترش یافته و حاکمیّت یابد و حکومت مادّی و معنوی از آنِ خاندان رسول اکرم صلی الله علیه و آله شود.
«اللّهم اِنّا نَرْغَبُ الیک فی دولةٍ کریمةٍ تُعِزُّ بها الاسلامَ واَهْلَهُ وتُذِلُّ بها النّفاقَ واَهْلَهُ وتَجْعَلُنا فیها مِنَ الدُّعاةِ اِلی طاعَتِک والقادةِ اِلی سبیله وتَرْزُقُنا بِها کِرامَةَ الدّنیا والاخِرَة».
خداوندا! از درگاه تو آرزومندیم تا شاهد دولت با کرامت حضرت مهدی علیه السلام باشیم. دولتی که در پرتو آن، اسلام و مسلمانان عزّت و منافقان ذلّت یابند.
خداوندا! از تو می خواهیم که ما را در آن دولت کریم و حکومت جهانی در زمره کسانی قرار دهی که مردم را به طاعت و بندگی تو فرا می خوانند و به راه تو هدایت می کنند.
خداوندا! در پرتو آن حکومت با عزّتِ دینی، کرامت دو جهان را به ما عنایت کن.

منابع و مآخذ
1 ـ الاصول من الکافی، کلینی، محمد، تصحیح و تعلیق علی اکبر الغفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388 ه .
2 ـ امالی، صدوق، محمد، ترجمه کمره ای، تهران، اسلامیه، 1404 ه .
3 ـ تحف العقول عن آل الرسول، حرانی، حسن، تصحیح علی اکبر الغفاری، قم، نشر اسلامی، 1404 ه .
4 ـ التطبیق بین السفینة والبحار، مصطفوی، جواد. مشهد، آستان قدس، 1403 ه .
5 ـ عیون اخبارالرضا، صدوق، محمد، تصحیح مهدی لاجوردی، قم، طوس، 1363ش.
6 ـ کمال الدین و تمام النعمة، صدوق، محمد، تصحیح و تعلیق علی اکبر الغفاری، قم، مدرسین، 1405ه.
7 ـ مسند الامام الرضا علیه السلام ، عطاردی، عزیزاللّه ، تهران، مکتبة الصدوق، 1392 ه .
8 ـ معانی الاخبار، صدوق، محمد، تصحیح علی اکبر الغفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1379 ه .
الامامُ کالشَّمس الطالعة المجلِّلَة بنورها للعالم
الامام الرضا علیه السلام ، کافی 1/200
امام چونان خورشیدِ نورافشانی است که با نور خود روشنگر جهان است

حاشيه‌نويسي امام بر عهدنامه
چنان كه ياد شد، مأمون از امام خواست تا در تأييد محتواي عهدنامه، چند سطري بنگارد و امام ـ آن‌گونه كه در نقلهاي تاريخي و روايي ثبت شده ـ مطالبي را مرقوم داشت كه در كمال تقيه و ناگزيري از وفاق با پيشنهاد تحميلي مأمون، مجالهاي فراواني براي تأمل و دقت و دريافت شرايط و نظر امام دارد.
شايد ظاهر نوشته امام، عاميان را به پذيرش ولايتعهدي و قبول جايگاه مأمون متقاعد سازد، ولي اهل دقت و درايت با تأمل در تعابير و حتي دعاها و توصيفهاي امام، نظرگاههاي واقعي امام و منظور و هدف وي را به روشني در مي‌يابند.
برخي از آن نكته‌ها عبارتند از:

1ـ خطبه آغازين نوشته امام و تعبيرهاي به كار رفته در آن، حكايت از نوعي تهديد و نگراني و بي‌اعتمادي دارد.
در اين خطبه كوتاه سه تعبير به هم گره خورده و يك پيام را تشكيل داده است:
الف ـ خداوند هر چه را بخواهد، انجام مي‌دهد.
ب ـ كسي نمي‌تواند قضا و حكم الهي را با چون و چرا و دسيسه و تزوير و... تغيير دهد.
ج ـ خداوند نگاهها و نظرهاي خائنانه را هر چند سريع و گذرا و پنهان از چشم و درك آدميان باشد مي‌تواند، چنان كه اسرار نهفته را مي‌شناسد.
آن‌گونه كه از ادامه نوشته مي‌توان دريافت، امام اصرار مأمون را خالصانه و از سر اسلام‌خواهي و عدل نمي‌داند، بلكه معتقد است در پس اين اصرار، سري خائنانه نهفته است كه خدا مي‌داند و امام آن را استشمام مي‌كند. ممكن است مأمون با نظري خائنانه به ميدان آمده باشد، ولي از مشيت الهي غافل است و توجه ندارد كه خاموش ساختن نور الهي با ترفندي سياسي ميسر نيست.

2ـ امام در پاسخ مأمون كه رسالت پيامبر را به خلافت سلاطين پيوند زده و جايگاهي براي عترت طاهره نشناخته است، پس از درود بر رسول اكرم(ص)، خاندان وي را مطرح ساخته و از ايشان با دو وصف «طيبين» و «طاهرين» ياد كرده است كه اين وصفها در تأملات كلامي و اعتقادي، نقش ويژه‌اي را داراست. به هر حال، امام موضوع خلافت را به هيچ نمي‌گيرد و مقدمه‌چيني طولاني مأمون را، با سكوت بلكه با ياد كرد «اهل بيت(ع)» به جاي خلفا، مورد انكار قرار مي‌دهد.

3ـ امام هر چند تعبير «اميرالمؤمنين» را درباره مأمون به كار برده است، ولي بايد توجه كرد كه اين تعبير، در آن عصر، تعبيري رايج بوده است و اگر معناي لغوي آن در نظر گرفته شود، بيان يك واقعيت است و نه بيان يك ارزش، زيرا مأمون به هر حال، چه به حق و چه به ناحق، بر جامعه اسلامي فرمان مي‌راند.
عنوان «اميرالمؤمنين» هرگاه نظر به جنبه ارزشي داشته باشد، در نگاه شيعه، تنها زيبنده علي بن ابي‌طالب(ع) است كه امامت و حكومتي به حق و الهي را برعهده داشت، اما امام در اين نوشته، صرفاً از آن رو، به كار برده است كه در فرهنگ عمومي آن عصر به كار مي‌رفته است؛ چنان كه امروز در فرهنگ بين‌المللي، به رئيس جمهور يك كشور، رئيس جمهور مي‌گويند، هر چند با كودتاي نظامي و با ديكتاتوري و به رغم مخالفت با مردم روي كار آمده باشد.

4ـ امام دو جمله درباره مأمون دارد كه در ظاهر دعاست، ولي از بي‌اعتمادي امام به صداقت و ارزشخواهي مأمون حكايت دارد.
در تعبير «عضده الله بالسداد» واژه «سداد» يا به معناي صداقت و درستي است و يا به معناي پايداري و پايبندي است. به هر يك از اين دو معنا كه باشد، تعريضي به مأمون دارد؛ چنان كه تعبير «وفقه للرشاد» نگراني امام را از صلاح‌جويي مأمون مي‌فهماند.
بلي، ممكن است اين تعابير به گونه ديگري هم تفسير شود، ولي وقتي سراسر نوشته امام و مجموعه زندگي سياسي آن حضرت و بينش ائمه(ع) درباره خلافت خلفا و رفتار عباسيان و به ويژه هارون با موسي بن جعفر مورد توجه قرار گيرد، به طور يقين مي‌توان نتيجه گرفت كه نه تنها علي بن موسي(ع) بلكه يك فرد عادي نمي‌توانست به حكومت مأمون اميدوار باشد و براي او دعاي خالصانه كند.

5ـ امام در جمله كوتاه «عرف من حقنا ما جهله غيره» سخن از حق اهل بيت(ع) دارد؛ حقي كه هيچ يك از خلفا آن را به جا نياورده است، حقي كه مأمون در سراسر نوشته طولانيش يادي از آن نكرده است و با طرح خلافت، سعي در پوشاندن آن دارد. حقي كه اگر اثبات شود، خلافت مأمون و همه عباسيان، غاصبانه و ظالمانه خواهد بود.
مأمون سعي دارد، واگذاري ولايتعهدي را ايثاري از جانب خود بنماياند و امام با اين بيان، اعلام مي‌دارد كه حكومت، حق ديرينه ما بوده است كه تو اكنون مي‌خواهي آن را ـ ظاهراً ـ بشناسي!

6ـ شكوه و دادخواهي امام از ظلمي كه به اهل بيت پيامبر(ع) در دوره خلافت خلفا شده است؛ خلفايي كه به نام رسول الله(ص) بر كرسي فرمانروايي تكيه زدند و به فرزندان رسول خدا، سخت‌ترين شرايط زندگي را تحميل كردند.

7ـ امام پيمان‌شكنان ولايتعهدي را حرمت‌شكنان حريم الهي معرفي مي‌كند، در حالي كه مي‌داند نخستين كسي كه اين عهد را بشكند، شخص مأمون است.

8ـ تصريح امام به عمر كوتاه خود و يقين به فرصت نيافتن براي استفاده از ولايتعهدي، مي‌فهماند كه آن حضرت با انگيزه شخصي ولايتعهدي را نپذيرفته و تنها عامل پذيرش، اصرار مأمون بوده است.
در اين پيشگويي، جلوه‌هايي از علم برتر امام نيز پيداست و با اين حال، حكايت از رخدادي دارد كه در آن، مورد ستم واقع مي‌شود و خداوند بايد در آن واقعه، داوري كند و حق و باطل را جدا سازد.

9ـ امام مي‌داند كه پذيرش ولايتعهدي و تسليم در برابر اصرار مأمون، براي برخي از شيعيان و آشنايان با مكتب اهل بيت(ع) سؤال‌انگيز خواهد بود، از اين رو با جمله «بذلك جري السالف» به ايشان يادآوري كرده است كه پذيرش ولايتعهدي، بازگشت از اصول اعتقادي مكتب امامان نيست، بلكه مسالمت با خلفا در حد امكان، شيوه امامان پيشين نيز بوده است، چه اين كه اين مسالمت از سر ناگزيري و به منظور حفظ مصالح برتر اسلام و مسلمانان، در دوره امامت علي بن ابي‌طالب(ع) و حسن بن علي(ع) و حسين بن علي(ع) ـ در مدت حكومت معاويه ـ و... همواره بوده است.

10ـ نفي تلويحي ولايت مأمون و رد منت‌گذاري او، از جمله پيامهاي نهفته در نوشته امام است، زيرا مأمون تفويض ولايتعهدي را ايثار خود مي‌داند، ولي امام مي‌فرمايد: «اگر خداوند اداره امور مسلمانان را به من وانهاد...» و يا در جاي ديگر مي‌فرمايد: «من در برابر خداوند مسؤول خواهم بود.» اين‌گونه اشارات امام و انتساب موضوع به خداوند، در جهت بي‌رنگ ساختن نقش مأمون و به هيچ گرفتن ادعاهاي اوست.

11ـ در متن گذراي امام، به برخي اصول ارزشي حكومت نيز نگاهي كوتاه شده است كه آنها نيز فاقد تعريضي به مأمون و ساير خلفا نيست. امام مي‌فرمايد:
الف ـ اگر روزي حكومت را در اختيار گيرم حق و عدل را نسبت به همگان و عباسيان ـ علي رغم همه بدرفتاريها كه با آل علي(ع) داشته‌اند ـ اجرا خواهم كرد ـ هر چند خلفاي اموي و عباسي به هنگام حكومت و اقتدار فقط به خويشان خود رسيدند و اهل بيت(ع) را آزار و شكنجه دادند.
ب ـ بيرون از قوانين الهي، هيچ خوني را نخواهم ريخت و جلوي هتك نواميس و تجاوز به اموال ديگران را خواهم گرفت ـ در حالي كه در بسياري از خلافتها جان و مال و ناموس مسلمانان حفظ نشده است و همه چيز قرباني اقتدار و دنياداري آنان شده است.
ج ـ از نيروهاي كارآمد و توانمند و لايق، در اداره امور بهره خواهم گرفت ـ چه علوي باشند و چه غير علوي، در حالي كه هر كدام از خلفاي اموي و عباسي، در به كارگيري واليان و كارگزاران، تنها به وابستگي و خويشاوندي نظر داشتند و ملاكشان لياقت و كارداني نبود.

مأمون، در گرداب دسيسه‌هاي خويش
حركتهاي سياسي مأمون، در آغاز همراه شادكامي و مايه رضايت خاطر وي بود، ولي چنان كه امام به او هشدار داده بود «خوشحال مباش، زيرا اين امر دوام نخواهد داشت»، ديري نگذشت كه سياستهاي زيركانه او، به نتايجي جز آنچه او مي‌خواست منتهي شد، تا آن جا كه خود را در دامهايي كه براي علي بن موسي گسترده بود، گرفتار ديد.
امام در همه محافل علمي، حرف نهايي و سخن قاطع را مي‌زد و عالمان به دانش ژرف و شگفت او پي برده بودند.
مردمان با مشاهده مراتب معنوي و اخلاقي آن حضرت، هر روز گرايش بيشتري به وي پيدا مي‌كردند.
مقايسه علم، معنويت، اخلاق و فضايل امام، با شخصيت مأمون و ويژگيهاي زندگي اشرافي و سلطنتي او، در ذهن دانشمندان و گروهي از كارگزاران و توده مردم اين باور را شكل مي‌داد كه امام از هر جهت براي خلافت برتر و شايسته‌تر است.
از سوي ديگر، يكي از اهداف مهم مأمون، به ركود نشاندن نهضتهاي علوي و ايجاد همسازي ميان علويان و عباسيان و پايان دادن به بحران هميشگي در جو سياسي و فرهنگي بود كه مي‌توانست اين همسازي و آرامش، ثبات سياسي و اقتدار حكومتي را براي مأمون به ارمغان آورد، در حالي كه علويان هرگز اقدامات او را جدي تلقي نكردند و با بدبيني بدان نگريستند. علاوه بر اين، عباسيان كه در نتيجه جنگ مأمون و امين دو گروه شده بودند و با كشته شدن امين، بخشي از آنان دشمن مأمون به شمار مي‌آمدند، واگذاري ولايتعهدي به امام، مجموعه عباسيان را متزلزل ساخته و حتي هواداران مأمون را در حمايت از سياستهاي وي به ترديد واداشت.
در بغداد، مردم با تحريك عباسيان ناراضي، شورش كردند، مأمون را از خلافت به دور شمردند و با «ابراهيم بن مهدي معروف به ابن شكله» بيعت كردند. در بصره، گروهي به رهبري «اسماعيل بن جعفر» از اطاعت دستگاه سرباز زدند و بيعت نكردند.
شورشها و نارضايتي‌ها به جمع علويان و عباسيان محدود نشد و گروهها و قبايل ديگري نيز ناآرامي را آغاز كردند.
ابن خلدون در مقدمه تاريخ خود نوشته است: «چون مأمون، علي بن موسي الرضا را به ولايتعهدي برگزيد و او را «رضا» موسوم كرد، عباسيان عمل او را انكار كردند و به نقض بيعت او پرداختند و با عمومي مأمون «ابراهيم بن مهدي» بيعت كردند و متعاقب آن بود كه هرج و مرج و شورشها پديد آمد و چيزي نمانده بود كه حكومت او واژگون شود.»
به هر حال، مأمون به آن همبستگي و يكپارچگي و آرامش اجتماعي و ثبات سياسي و اقتداري كه مي‌انديشيد، هرگز دست نيافت و خود را مغبون مي‌ديد.