چند پرسش در مورد آیه 51 سوره احزاب
تبهای اولیه
آیه 51 سوره احزاب:
« تُرْجِى مَن تَشَاءُ مِنهُْنَّ وَ تُْوِى إِلَيْكَ مَن تَشَاءُ وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ ذَالِكَ أَدْنىَ أَن تَقَرَّ أَعْيُنهُُنَّ وَ لَا يحَْزَنَّ وَ يَرْضَينَْ بِمَا ءَاتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مَا فىِ قُلُوبِكُمْ وَ كَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَلِيمًا »
«نوبت هر كدام از آن زنها را كه میخواهى به تأخير انداز و هر كدام را كه میخواهى پيش خود جاى ده، و بر تو باكى نيست كه هر كدام را كه ترك كردهاى [دوباره] طلب كنى. اين نزديكتر است براى اينكه چشمانشان روشن گردد و دلتنگ نشوند و همگیشان به آنچه به آنان دادهاى خشنود گردند، و آنچه در دلهاى شماست خدا میداند، و خدا همواره داناى بردبار است.»
لطفاً در مورد این آیه به پرسشهای زیر جواب دهید:
1) شأن نزول آیه چیست؟
2) با توجه به تعداد زنان پیامبر و زمان انتظار هر کدام برای همبستری، عقب انداختن نوبت ایشان، چگونه باعث روشنی چشم و عدم دلتنگیشان میشود؟
با سلام
شان نزول آیه
آيات مزبور نازل شد و صريحا به آنها گوشزد كرد كه اگر دنيا و زينت دنيا را مىخواهند براى هميشه از پيامبر (صلي الله عليه و آله) جدا شوند و اگر خدا و پيامبر و روز جزا را خواهانند با زندگى ساده او بسازند.
از اين گذشته در چگونگى تقسيم اوقات زندگى پيامبر (صلي الله عليه و آله) در ميان آنها نيز با هم رقابتهايى داشتند كه پيغمبر (صلي الله عليه و آله) را با آن همه گرفتارى و اشتغالات مهم در مضيقه قرار مىداد، هر چند پيامبر (صلي الله عليه و آله) كوشش لازم را در زمينه عدالت در ميان آنها رعايت مىكرد ولى باز گفتگوهاى آنها ادامه داشت، آيه فوق نازل شد و پيامبر را در تقسيم اوقاتش در ميان آنها كاملا آزاد گذاشت، و ضمنا به آنها اعلام كرد كه اين حكم الهى است تا هيچگونه نگرانى و سوء برداشتى براى آنها حاصل نشود.
**************************
كلمه «تُرجى»، از «ارجاء» به معناى تأخير انداختن و «تُؤى» از «مأوي» به معناى مكان دادن است.
اين دو كلمه كنايه از طلاق و نگهدارى يا تأخير و تقدّم در همبسترى است.
اجراى عدالت در ميان همسران واجب است، ولكن پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) به دليل مشكلات فراوان و جهاد با دشمنان و تلاش براى جامعه، از طرف خداوند مجاز بود كه موعد همسران خود را تغيير دهد، به جاى اين كه هر شب در منزل يكى از آنان باشد، چند شب پياپى در يك جا بماند، بعد چند شب ديگر منزل ديگرى باشد. البتّه بعضى مفسّران اين آيه را دربارهى اختيار پيامبر در كم و زياد كردن نفقه همسران يا رد كردن تقاضاى زنان هبهاى و بعد پذيرفتن آنها و يا طلاق اوليّه و رجوع ثانوى تفسير كردهاند.
1- براى افرادى كه مسئوليّتهاى سنگين دارند بايد اختياراتى ويژه گذاشت. (ترجى من تشاء) (كسانى كه عدالت و تقوا و عملكردشان براى همه روشن است، مىتوانند در همان چهار چوب عدل و تقوا در زندگى خود تغييراتى ايجاد كنند. چنانكه همسران پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) به موضع و تصميم عادلانه آن حضرت درباره تأخير و تقدّم هم خوابگى با هريك از آنان اطمينان خاطر داشتند.)
3- چشم همسر به دو چيز روشن مىشود: يكى نداشتن غم و ديگرى رضايت قلبى. (تقرّ اعينهنّ و لايحزنّ و يرضينّ)
4- راضى كردن همسر نبايد مخصوص روزهاى اول زندگى باشد، بلكه بايد همواره چنين باشد. (و يرضين)
5- جلب رضايت صد در صد چند همسر، محال عادّي است، ولى بايد چنان برنامه ريزى كرد كه به اين امر نزديك باشد. (ادنى ان... يرضين)
6- مرد بايد درصدد راضى كردن تمام همسران خود باشد. (كلّهنّ)
7- احكام الهى براى برقرارى عدالت و حفظ حقوق خانواده است، گرچه در دلها توقّع چيز ديگرى باشد. (والله يعلم ما فى قلوبكم)
8- احكام خانواده در اسلام، از سرچشمهى علم الهى است. (كان الله عليماً)
تفسیر نور
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا الاحزاب آیه : 28
اى پيامبر، به همسرانت بگو: «اگر خواهان زندگى دنيا و زينت آنيد، بياييد تا مَهرتان را بدهم و [خوش و] خُرّم شما را رها كنم.
شان نزول آیه
مفسران شان نزولهاى متعددى براى آيات فوق ذكر كردهاند كه از نظر نتيجه چندان تفاوتى با هم ندارند. از اين شان نزولها استفاده مىشود كه همسران پيامبر (صلي الله عليه و آله) بعد از پارهاى از غزوات كه غنائم سرشارى در اختيار مسلمين قرار گرفت تقاضاهاى مختلفى از پيامبر (صلي الله عليه و آله) در مورد افزايش نفقه يا لوازم گوناگون زندگى داشتند، طبق نقل بعضى از تفاسير،" ام سلمه" از" پيامبر" (صلي الله عليه و آله) كنيز خدمتگزارى تقاضا كرد و" ميمونه" حلهاى خواست، و" زينب" بنت جحش پارچه مخصوص يمنى و" حفصه" جامه مصرى،" جويريه" لباس مخصوص خواست، و" سوده" گليم خيبرى! خلاصه هر كدام درخواستى نمودند.
پيامبر (صلي الله عليه و آله) كه مىدانست تسليم شدن در برابر اينگونه درخواستها كه معمولا پايانى ندارد چه عواقبى براى" بيت نبوت" در بر خواهد داشت، از انجام اين خواستهها سر باز زد و يك ماه تمام از آنها كنارهگيرى نمود، تا اينكه آيات فوق نازل شد و با لحن قاطع و در عين حال توأم با رأفت و رحمت به آنها هشدار داد كه اگر زندگى پر زرق و برق دنيا مىخواهيد مىتوانيد از پيامبر (صلي الله عليه و آله) جدا شويد و به هر كجا مىخواهيد برويد، و اگر به خدا و رسول خدا و روز جزا دل بستهايد و به زندگى ساده و افتخار آميز خانه پيامبر (صلي الله عليه و آله) قانع هستيد بمانيد و از پاداشهاى (صلي الله عليه و آله) بزرگ پروردگار برخوردار شويد.
شأن نزول مفسران در مورد شأن نزول و داستان فرود اين آيات دو روايت آوردهاند كه تفاوت چندانى از نظر نتيجه با هم ندارند:
1 - گروهى برآنند كه پس از گسترش قلمرو اسلام و سرازير شدن غنايم و هدايا به مدينه و رفاه نسبى مردم با ايمان، همسران پيامبر نيز از آن حضرت تقاضا كردند تا در هزينه زندگى و لوازم گوناگون آن گشايشى پديد آورد، و پارهاى نيز به انگيزه حسد ورزيدن در مورد ديگرى، باعث رنجش خاطر مبارك پيامبر را فراهم ساخته و او را آزردند. پيامبر گرامى از آنجايى كه پيشوايى راستين آسمانى و الگوى هماره ساده زيستى و مردمخواهى وصفا بود، و مىدانست كه شيوه موردنظر زنان با موقعيت معنوى و آسمانى او سازگارى ندارد و اين درخواستها و تقاضاها نيز در صورتى كه ميدان به آنها داده شود چه فاجعهاى بهبار خواهند آورد، در همان گام نخست در برابرشان ايستاد و براى هشدار به آنان به مدت يك ماه از آنان كناره گرفت؛ و آنگاه كه اين آيات بر قلب مصفاى او فرود آمد و به زنان آنحضرت هشدار داد كه يا سرفرازى و نيك بختى جاودانه را برگزينند و يا زرق و برق دنيا را.
همسران پيامبر به هنگام فرود اين آيات هشدار دهنده انسان ساز اينان بودند: عايشه، حفصه، ام جيبه، سوده، ام سلمه، صفيّه، ميمونه، زينب، جريره،
2 - پارهاى ديگر در شأن نزول آيات مورد بحث آوردهاند كه: روزى «حفصه» دختر «عمر» با پيامبر خدا در همين مورد به گفتگو پرداخت و در برابر سخنان درسآموز پيشواى بزرگ توحيد گويى قانع نشد.
پيامبر به او فرمود: آيا مىخواهى كه ديگرى سخنان من و تقاضاى تو را بشنود و داورى كند؟ او گفت: آرى اى پيامبر خدا!
پيامبر «عمر» را خواست و پس از آمدن او، به «حفصه» فرمود: اينك خواسته هايت را در برابر پدرت طرح كن تا من هم پاسخ خويش را بگويم و آنگاه پدرت داورى كند.
او گفت: اى پيامبر خدا! من خواسته هايم را مىگويم، امّا شما نيز جز حق نگوييد: «عمر» با شنيدن اين سخن و تعبير از دخترش در مورد پيامبر برخاست و سيلى سختى بر طرف راست، و سيلى ديگرى بر طرف چپ چهره او نواخت و فرياد برآورد كه: يا عدوة الله! النّبى لايقول الاّ حقاً؛ والذى بعث بالحق لولا مجلسه ما رفعت يدىّ حتى تموتى.
هان اى دشمن خدا! آيا نمىدانى كه پيامبر خدا جز براساس حق و عدالت سخن بر زبان نمىآورد؟ به آن خدايى كه آن حضرت را فرمان بعثت داد تو او را به حق برانگيخت، اگر مجلس، مجلس پيامبر نبود و من در محضرش نبودم دست از تو بر نمىداشتم، و آنقدر مىزدم تا بميرى!
پيامبر گرامى «عمر» را باز داشت و آن گاه برخواست و به اطاق ويژه خويش رفت و به مدت يك ماه از همه همسران خويش كناره گرفت، و آنجا بود كه آيات مورد بحث فرود آمد و آنان را در گزينش يكى از اين دو راه آزاد نهاد: يا نيك بختى جاودانه و زندگى با پيامبر گرامى، و يا زرق و برق دنيوى و ارزشهاى زودگذر مادّى.
تفسير انتخاب با خود شماست در آيات پيش سخنى از پيكار، با عهد شكنان بود، اينك قرآن روى سخن را به پيامبر گرامى نموده و در نخستين آيه مورد بحث مىفرمايد: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَ هان اى پيامبر! به همسرانت بگو: اگر شما خواهان زندگى پر زرق و برق دنيا و زر و زيور آن هستيد، پس بياييد تا به شما هديهاى ارزشمند و زيبا بدهم و مهريه شما را بهطور كامل بپردازم؛ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا و شما را خوش و خرّم و بدون نارحتى و گرفتگى خاطر رها كنم تا پى زندگى دلخواه خود برويد!
به باور پارهاى از مفسّران منظور از «امتعكّن» اين است كه: بياييد تا طلاق شما را به خوشى و خوبى بدهم، و شما را از زندگى دلخواه بهرهور سازم: امّا به باور پارهاى ديگر منظور پرداختن مَهريه و بهرهور ساختن آنان به بهرهورى فراوان است. * * * و مىافزايد: وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا امّا اگر خدا و پيامبرش را مىخواهيد و در زندگى با فرمانبردارى از آنان به ساده زيستى و شكيبايى بر آن دل مىدهيد، بدانيد كه خدا براى شايسته كرداران شما پاداشى پرشكوه آماده ساخته است.
به باور «حسن» در اين آيات خداى فرزانه همسران پيامبر را بر سر دوراهى دنيا و زرق و برق آن از يك سو، و سراى آخرت و نعمتهاى جاودانه آن از سوى ديگر قرار داد تا هركدام را مىخواهند برگزينند. امّا به باور گروهى از جمله «مجاهد» آنان را ميان ماندن در خانه پيامبر و زندگى ساده و پارسايانه به همراه آن حضرت، و يا جدايى و طلاق آزاد گذاشت تا هر كدام را مىخواهند برگزينند.
اين قانون ويژه پيامبر است يا همه امّت؟
آيا اين حكم و قانون، ويژه پيامبر و در باره رابطه آن حضرت با همسران خويش است، يا جنبه عمومى و همگانى دارد؟
در اين مورد ديدگاهها متفاوت است. 1
- به باور «ابن مسعود« و «عمر»، اين حكم ويژه زنان پيامبر نيست، بلكه هر مرد مسلمانى مىتواند همسرش را آزاد گذارد تا زندگى با او، يا جدايى را برگزيند. آنگاه زمانى كه ادامه زندگى مشترك را وانهاد و آزادى و جدايى خويش را برگزيد، اين گزينش يك طلاق به حساب مىآيد؛ اين ديدگاه را «ابو حنيفه» و يارانش نيز پذيرفتهاند.
2 - امّا بهباور «زيدبن ثابت» هنگامى كه زن جدايى را برگزيد، همين انتخاب به منزله سهطلاق به حساب مىآيد، و اگر شوهرش را برگزيد يك طلاق محسوب مىگردد. يادآورى مىگردد كه «مالك» نيز اين ديدگاه را پذيرفته است.
3 - از ديدگاه «شافعى» اين گزينش در صورتى طلاق حساب مىشود كه در آن، نيّت طلاق گردد؛ و اگر نيّت طلاق نشود چيزى بهشمار نمىآيد.
4 - امّا از ديدگاه مذهب اهل بيت و پيشوايان معصوم، اين حكم ويژه زنان پيامبر و از خصايص آن حضرت است، كه اگر همسرانش زيور و زينت زندگى دنيا را بر زندگى با پيامبر برگزينند، با همين گزينش جدا خواهند شد، امّا ديگران نمىتوانند چنين كنند؛ و اگر هم زنانشان را بر سر دوراهى قرار دهند و آنان جدايى را برگزينند، اين گزينش اثر حقوقى ندارد مگر اينكه طبق مقررات آنان را طلاق گويند.
تفسیر مجمع البيان
کارشناس محترم جناب رضا.
ضمن تشکر از پاسخ جنابعالی.
مطلب اول اینکه: در تفسیر نمونه، ذیل آیات 28 الی 31 سوره احزاب، میخوانیم که همسران پيامبر بعد از پارهاى از غزوات كه غنائم سرشارى در اختيار مسلمين قرار گرفت تقاضاهاى مختلفى از ایشان در مورد افزايش نفقه يا لوازم گوناگون زندگى داشتند. پيامبر كه میدانست تسليم شدن در برابر اين گونه درخواستها صحیح نیست، از انجام اين خواستهها سر باز زد و يك ماه تمام از آنها كناره گيرى نمود، تا اين كه اين چهار آیه نازل شد.
در اکثر تفاسیر نیز این قول تأیید شده. و صحبتی از آیه 51 و همزمانی نزولش با این چهار آیه وجود ندارد. چه بسا که اگر به هم مربوط بودند، در کنار هم قرار میگرفتند. همین مفسران، ذیل آیه 51 سوره احزاب و شأن نزولش، بدون دلیل این آیه را در کنار آیه 28 ذکر میکنند. در صورتیکه از سیاق آیه مسئله درخواستهای مادی بدست نمیآید.
مطلب دوم اینکه: از نظر منطقی، از سیاق آیه بر نمیآید که چون زنان در چگونگى تقسيم اوقات زندگى پيامبر درميان خود، با هم رقابتهايى داشتند، این آیه نازل شده. بلکه قبل از این نیز بحث رعایت عدالت میان زنان یک مرد، به جامعه اسلامی ابلاغ گردیده بود.
بنابراین به نظر حقیر، شأن نزولی که شما بیان نمودید ممکن است صحیح نباشد.
شاید در این مورد مفسرانی که آیات 50 و 51 و 52 را مرتبط میدانند، نظرشان به واقعیت نزدیکتر باشد.
يك رهبر بزرگ الهى همچون پيامبر ص آن هم در زمانى كه در كوره حوادث سخت گرفتار است، و توطئههاى خطرناكى از داخل و خارج براى او مىچينند، نمىتواند فكر خود را زياد مشغول زندگى شخصى و خصوصيش كند، بايد در زندگى داخلى خود داراى آرامش نسبى باشد تا بتواند به حل انبوه مشكلاتى كه از هر سو او را احاطه كرده است با فراغت خاطر بپردازد.
آشفتگى زندگى شخصى و دل مشغول بودن او به وضع خانوادگى در اين لحظات بحرانى و طوفانى سخت خطرناك است.
با اينكه طبق بحثهاى گذشته و مداركى كه در شرح آيه پيش آورديم ازدواجهاى متعدد پيامبر ص غالبا جنبههاى سياسى و اجتماعى و عاطفى داشته، و در حقيقت جزئى از برنامه انجام رسالت الهى او بوده، ولى در عين حال گاه اختلاف ميان همسران و رقابتهاى زنانه متداول آنها، طوفانى در درون خانه پيامبر ص برمىانگيخته، و فكر او را به خود مشغول مىداشته است.
اينجا است كه خداوند يكى ديگر از ويژگيها را براى پيامبرش قائل شده، و براى هميشه به اين ماجراها و كشمكشها پايان داد، و پيامبر ص را از
اين نظر آسوده خاطر و فارغ البال كرد.
و چنان كه در آيه مورد بحث مىخوانيم فرمود:" مىتوانى (موعد) هر يك از اين زنان را بخواهى به تاخير بيندازى و به وقت ديگرى موكول كنى، و هر كدام را بخواهى نزد خود جاى دهى" (تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ).
" ترجى" از ماده" ارجاء" به معنى تاخير، و" تؤوى" از ماده" ايواء" به معنى كسى را نزد خود جاى دادن است.
مىدانيم يكى از احكام اسلام در مورد همسران متعدد آن است كه شوهر اوقات خود را در ميان آنها به طور عادلانه تقسيم كند، اگر يك شب نزد يكى از آنها است، شب ديگر نزد ديگرى باشد تفاوتى در ميان زنان از اين نظر وجود ندارد، و اين موضوع را در كتب فقه اسلامى به عنوان" حق قسم" تعبير مىكنند.
يكى از خصايص پيامبر ص اين بود كه به خاطر شرائط خاص زندگى طوفانى و بحرانيش مخصوصا در زمانى كه در مدينه بود و در هر ماه تقريبا يك جنگ بر او تحميل مىشد و در همين زمان همسران متعدد داشت، رعايت حق قسم به حكم آيه فوق از او ساقط بود، و مىتوانست هر گونه اوقات خود را تقسيم كند هر چند او با اين حال حتى الامكان مساوات و عدالت را- چنان كه در تواريخ اسلامى صريحا آمده است- رعايت مىكرد.
ولى وجود همين حكم الهى آرامشى به همسران پيامبر ص و محيط زندگى داخلى او مىداد.
سپس مىافزايد:" هر گاه بعضى از آنها را كنار بگذارى بعدا بخواهى او را نزد خود جاى دهى گناهى بر تو نيست" (وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ).
و به اين ترتيب نه تنها در آغاز، اختيار با تو است، در ادامه كار نيز اين
تخيير بر قرار است، و به اصطلاح اين تخيير" تخيير استمرارى" است نه" ابتدايى" و با اين حكم گسترده و وسيع هر گونه بهانهاى از برنامه زندگى تو نسبت به همسرانت قطع خواهد شد، و مىتوانى فكر خود را متوجه مسئوليتهاى بزرگ و سنگين رسالت كنى.
و براى اينكه همسران پيامبر نيز بدانند گذشته از افتخارى كه از ناحيه همسرى با او كسب مىكنند با تسليم در برابر اين برنامه خاص در مورد تقسيم اوقات پيامبر ص يك نوع ايثار و فداكارى از خود نشان داده، و به هيچوجه عيب و ايرادى متوجه آنها نيست، چرا كه در برابر حكم خدا تسليم شدهاند اضافه مىكند:
" اين حكم الهى براى روشنى چشم آنها و اينكه غمگين نشوند و همه آنها راضى به آنچه در اختيارشان مىگذارى گردند نزديكتر است (ذلِكَ أَدْنى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَ يَرْضَيْنَ بِما آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ).
زيرا اولا اين يك حكم عمومى در باره همه آنها است و تفاوتى در كار نيست، و ثانيا حكمى است از ناحيه خدا كه براى مصالح مهمى تشريع شده، بنا بر اين آنها بايد با رضا و رغبت به آن تن دهند و نه تنها نگران نباشند بلكه خشنود گردند.
ولى در عين حال همانگونه كه در بالا نيز اشاره كرديم پيامبر ص حتى الامكان تساوى را در تقسيم اوقات خود رعايت مىكرد جز در مواردى كه شرائط خاصى عدم مساوات را ايجاب مىكرد، و اين خود مطلب ديگرى بود كه موجب خشنودى آنها مىشد، زيرا مشاهده مىكردند كه پيامبر ص با اينكه مخير است سعى در برقرارى مساوات دارد.
در پايان آيه مطلب را با اين جمله ختم مىكند:" خدا آنچه را در قلوب شما است مىداند، و خداوند از همه اعمال و مصالح بندگان با خبر است، و در عين
حال حليم است و در كيفر آنها عجله نمىكند" (وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَلِيماً).
کارشناس گرامی، جناب پیام.
در مقابل تفسیر بالا که از کتاب تفسیر نمونه ذکر کردید، بعضی مفسرین معتقدند که آیات 50 و 51 و 52 سوره احزاب در یک ارتباطند.
اگر اینگونه باشد، پس این حکم خداوند در مورد رعایت نوبت مصاحبت و همخوابگی نبوده و مربوط به ترک نکاح (طلاق) یا استمرار نکاح است.
به نظر حقیر اگر در آیه 51 منظور رعایت نکردن نوبت همخوابگی باشد، ضروری بود تا مانند آیه 50 ذکری از انحصار حکمی اینچنینی فقط برای پیامبر بشود.