نگاه واقع بینانه به ابعاد زیارت عاشورا

سند زيارت مقدس عاشورا

آنچه از متن زيارت عاشورا و دعاى علقمه تقديم گرديد ، بر اساس نقل شيخ طوسى در كتاب « مصباح المتهجّد » از محمّد بن خالد طيالسى ، از سيف بن عميره ، از صفوان بن مهران ، از امام صادق عليه‏السلام و از علقمة بن محمّد حضرمى از امام‏باقر عليه‏السلاممى‏باشد .[1]
ویژگی های زیارت عاشورا

مطابقت با قرآن
برخى از روشن‏فكر نماها در مورد زيارت عاشورا از نظر محتوا ترديد كرده گفته‏اند : در زيارت عاشورا افرادى به نام و افرادى به وصف لعن شده‏اند ، در حالى كه پيشوايان ما اهل لعن نبودند ! ! در پاسخ بايد گفت :آيا پيشوايان ما راهى به جز راه قرآن مى‏پيمودند ؟ آيا قرآن كريم افرادى را به اسم و افرادى را به وصف لعن نكرده است ؟ در قرآن كريم 37 بار واژه لعن به خدا نسبت داده شده ، به افراد و گروه‏هايى چون : ابليس ، كافران ، دروغگويان و ستمگران لعن شده است .[2]در موردى به حضرت داود و حضرت عيسى[3]و در مواردى به فرشتگان و ديگران نسبت داده شده است .[4]

مطابقت با سنّت
بر اساس روايات معتبر كه در كتب اهل سنّت به سند صحيح رسيده ، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم افرادى را به نام و افرادى را به وصف لعن كرده ، كه از آن جمله است :
1 . حكم بن ابى‏العاص ، كه پيامبر او را و نسلش را لعن كرد .[5]
2 . ابوسفيان ، كه معاويه دستش را گرفته از مسجد بيرون برد ، پيامبر اكرم فرمود : خداوند پيرو و پيشرو را لعنت كند .[6]
3. معاويه ، كه ابوذر به وى گفت : از پيامبر شنيدم كه ترا لعن كرد .[7]
4 . مروان بن حكم ، كه عايشه گفت : از پيامبر شنيدم كه فرمود : منظور از « شجره ملعونه » در قران : پدرت حكم و پدر بزرگت : ابوالعاص مى‏باشد .[8]پس محتواى زيارت عاشورا كه لعن به ستمگران ، خاندان ابوسفيان ، خاندان مروان ، خاندان زياد و ديگر ستمگران مى‏باشد ، دقيقاً با قرآن كريم و سيره پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم منطبق مى‏باشد .

سابقه نقل زیارت عاشورا
اصلی‌ترین و قدیم‌ترین متنی که زیارت عاشورا در آن وارد شده، کتاب کامل الزیارات است. مؤلف کتاب متن زیارت را با پنج واسطه از حضرت باقرالعلوم7 نقل کرده و سپس صاحب کتاب مصباح المجتهد به نقل این زیارت مبادرت ورزیده است. روایت مذکور دارای صدر و ذیل است. صدر روایت بر اساس نقل کامل الزیارات، توسط دو نفر به نام‌های «علقمة بن محمد حضرمی» و «مالک بن اعین جهنی» به معصوم می‌رسد. در هر دو طریق، صالح بن عقبة از آنان نقل کرده؛ منتها در یکی همراه سیف بن عمیره است و در دیگری به تنهایی. ذیل روایت در کتاب‌های یاد شده مشترک است: «صالح بن عقبة و سیف بن عمیرة از علقمة بن حضرمی از امام باقر(علیه السلام).
سیره بزرگان در تقید به زیارت عاشورا
اقبال بزرگان و اولیای دین به این زیارت و تقید و التزام به خواندن آن و توصیه به مریدان و پیروان خود به وضوح می تواند جبران کننده بعضی از شبهه هایی است که برخی افراد مطرح می کنند. به عنوان نمونه، علامه طباطبائی، صاحب تفسیر المیزان، در تمام ماه محرم و صفر، به زیارت عاشورا و توسل به امام حسین(علیه السلام) مقید بود و از نسخه استاد خود، مرحوم ایت الله سید علی قاضی استفاده می‌کرده که کلمه «بک» در «اکرمنی بک» را حذف می‌کرده و به جای «امام هدی»، «امام مهدی» می‌فرموده است. مرحوم شهید قدوسی هم که ناقل این فراز است، خود به زیارت عاشورا مقید بوده.
امام خمینی، بنیان‌گذار نظام اسلامی ایران، در دهه اول محرم، هر روز زیارت عاشورای معروف را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن می‌خواندند.
از مهمترین توصیه های مرحوم آیت الله بهجت تقید به قرائت زیارت عاشورا خصوصاً خواندن جهل زیارت عاشورا از محرم تا اربعین (در صورت توان با صد لعن و صد سلام)،می باشد.
کتب چاپی فارسی
1. زیارت عاشورا و داستان‌های آن: مهدی رئیسی. قم، انتشارات مشهور (میراث ماندگار)، 1383ش.
2. بررسی اسناد زیارت عاشورا: جعفر سبحانی.
3. پرتوی از زیارت عاشورا: سید محمود حسینی (سیاهپوش). تهران، نشر ابجد، 1357ش، 30صفحه، قطع رقعی.
4. آثار و برکات زیارت عاشورا: عباس عزیزی. قم، انتشارات سلسله، 1378ش، 64صفحه، قطع رقعی.
5. تحلیلی از حماسه سیاسی، تاریخی زیارت عاشورا: محمد رسول دریایی. تهران، انتشارات جعفری و اسلامی، 1371ش، 556صفحه، قطع وزیری. مؤلف محترم کتاب، در 40 فصل به شرح مفصّل فقرات و جملات زیارت عاشورا از دیدگاه تاریخی پرداخته و آن را با احادیث و اشعار فراوان و نقل اقوال نویسندگان اهل سنت در آمیخته است. برخی از عناوین آن عبارت‌اند از:
ارزش و آثار زیارت عاشورا، حسین فرزند رسول خدا، ثار چیست؟، گریه بر مصائب امام حسین(علیه السلام)، ریشه‌های قیام امام حسین(علیه السلام)، انتقام و خون‌خواهی، زینب3 و امام سجاد(علیه السلام)، بطلان خلافت خلفای ثلاثه، بنی امیه و بنی عباس و مفاسد آنها، اصحاب امام حسین(علیه السلام)، شهدای اصحاب و بنی هاشم.
6. زیارت در پرتو ولایت (شرح زیارت عاشورا): زهره صفایی. قم، مجتمع علوم دینی حضرت ولی عصر(عج)، 195 صفحه، قطع رقعی.
7. زیارت عاشورا: تنظیم: سید رضا موسی کاظم نائینی. قم، دارالنشراسلام، 1378ش، 56صفحه، قطع جیبی.
8. زیارت عاشورا: غلامرضا ناقلی. مشهد، بنیاد مستعضعفان خراسان، 1364ش، 98صفحه.
9. زیارت عاشورا و آثار شگفت: سید علی موحد ابطحی اصفهانی. قم، ناشر: مؤلف، 1415ق، 100صفحه، قطع جیبی. این کتاب به زبان‌های عربی، اردو، فرانسه و روسی ترجمه شده است.
10. الدرّه البیضاء فی شرح زیارة العاشوراء: حاج سید عزیزالله امامت کاشانی. کاشان، مجتمع متوسلین به آل محمد(صلی الله علیهم اجمعین)، 1378ش، 559صفحه، قطع وزیری.
11. الدّر المنصور فی شرح زیارة العاشور: میرزا احمد بن عبدالرحیم (معروف به میرزا آقا تبریزی)، تبریز، 1380ق، 252صفحه، قطع رقعی.
12. درس‌هایی از زیارت عاشورا: جواد محدثی. تهران، نشر دارالحدیث، 1378ش، این کتاب به زبان اردو نیز ترجمه و منتشر شده است.
13. زیارت عاشورا و آثار معجزه آسای آن: علی اکبر مهدی‌پور. قم، انتشارات رسالت، 1375ش، 94صفحه، قطع جیبی.
14. زیارت عاشورا و آثار معجزه آسای آن: ناصر رستمی لاهیجی. قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1370ش، 359صفحه، قطع رقعی.
15. شرح و ترجمه زیارت عاشورا: حسن شمس گیلانی. تهران، بی‌نا، 1369ش، 147صفحه، قطع رقعی.
16. شرح یک حماسه (نگاهی کوتاه به زیارت عاشورا): سید مهدی حسینی‌زاده. تهران، مرکز آفرینش‌های ادبی هنری بنیاد قرآن، 1381ش، 140صفحه، خشتی.
17. شرح زیارت عاشورا: مولا عبدالرسول نوری فیروز کوهی. این کتاب، همراه با چند رساله دیگر از مؤلف به سال 1321ق در تهران به چاپ رسیده است.
18. شرح زیارت عاشورا: مرحوم حاج سید احمد میرخانی تهرانی (1330 ـ 1414ق). تهران، مکتب ولی عصر (عج) و مؤسسه فرهنگی نشر سما، 1374ش، 970صفحه، قطع وزیری، به خط فریبا مقصودی کرمانشاهی. این کتاب در 51 مجلس به سامان رسیده و به شرح مفصل زیارت از دیدگاه کلامی، تاریخی، حدیثی و ادبی پرداخته است.
19. شور عاشورائیان (ترجمه منظوم زیارت عاشورا): سروده: عبدالحسین اشعری قمی. قم، مرکز فرهنگی انصار المهدی، 1378ش، 30صفحه، قطع جیبی.
20. نور علی فی آداب زیارة العاشور: میرزا حبیب الله بن شیر محمد همدانی. چاپ بمبئی، 1320ق، 242صفحه، قطع رقعی.
21. کنز مخفی: شیخ عبدالنبی نجفی عراقی (اراکی). چاپ تهران، 1371ق، به اهتمام یوسف بوعلی احسایی، 120صفحه، قطع وزیری. این کتاب درباره آداب و کیفیت زیارت عاشورا است.
22. المصباح و النور در شرح زیارت عاشور: میرزا محمد توتونچی تبریزی(م1398ق). چاپ تبریز، 1392ق، 87صفحه، قطع رقعی.
23. شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور: حاج میرزا ابوالفضل تهران کلانتر (1273 ـ 1316ق) تحقیق و تکمله: سید علی موحد ابطحی اصفهانی. قم، چاپ سید الشهدا، 1368ش، 2جلد، 440+415صفحه، قطع وزیری. مؤلف کتاب، این شرح را در عصر روز عاشورای 1309ق در سامرا به پایان رسانیده و مورد تایید و تمجید مرجع عالی‌قدر مرحوم ایت الله العظمی میرزای شیرازی نیز قرار گرفته و در حقیقت گسترده‌ترین و پر فایده‌ترین شرح در زیارت عاشوراست. این کتاب، بارها در بمبئی، تهران و قم به چاپ رسیده و مورد اعتنا و اعتماد محدثان و مورّخانی چون: حاج میرزا محمد ارباب قمی در اربعین الحسینیة و حاج شیخ عباس قمی در منتهی الامال قرار گرفته است.
عنایت عالمان به زیارت عاشورا موجب شد که ده‌ها شرح عربی و فارسی و ترجمه بر آن نگاشته شود یا درباره سند و آداب خواندن آن پژوهش‌هایی انجام گیرد. در ادامه این مقاله به معرفی برخی از آنها پرداخته می‌شود.
کتب چاپ عربی
1. رسالة فی زیارة العاشوراء و کیفیتها: سید محمد باقر اصفهانی، معروف به حجة الاسلام شفتی(1160 ـ 1240ق).
2. رساله فی کیفیة زیارة العاشوراء: ملا محمد بن محمد اشرفی مازندرانی (م1315ق).
کتب چاپی عربی (کتب خطی عربی)
1. تذکرة الزائرین: سید ابومحمد حسن بن محمد طباطبائی ساروی(1351ق). این کتاب، شرح مختصر زیارت عاشوراست و نسخه خطی آن به شماره 7/4373 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
2. شرح زیارة عاشوراء: حاج میرزا حسن حائری شیرازی.
3. شرح زیارة عاشوراء: میرزا فتاح بن محمد علی خیابانی تبریزی (م1372ق).
4. شرح زیارة عاشوراء: علامه سید اسدالله فرزند حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی اصفهانی (م1290ق).
5. شرح زیارة عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن به شماره 13/10836 در کتابخانه غرب در همدان موجود است.
6. شرح زیارة عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن به شماره 1/10184 در کتابخانه غرب در همدان در مدرسه آخوند ملا علی همدانی موجود است.

کتب خطی فارسی
1. شرح زیارت عاشورا: سید حسین بن جعفر موسوی یزدی. این کتاب، به صورت پرسش و پاسخ از برخی جمله‌های زیارت عاشوراست. نسخه خطی آن در کتابخانه وزیری یزد به شماره1419 (مورخ1296ق) در 94 برگ موجود است.
2. رسالة فی کیفیة زیارة العاشور: مولا محمد محسن بن محمد سمیع کاشانی(م1222ق). وی از نوادگان فیض کاشانی است. نسخه خطی آن در کتابخانه گلپایگانی قم به شماره 2217 موجود است.
3. شرح زیارة عاشوراء: سید بهاء الدین علی بن عبدالکریم (عبدالحمید) الحسنی النیلی النجفی. مؤلف بزرگوار، مصباح المتهجد شیخ طوسی را شرح کرده و از آنجا که زیارت عاشورا در آن مذکور است، مؤلف نیز به شرح زیارت عاشورا پرداخته است.
4. شرح زیارت عاشورا: میرزا محمد علی مدرس چهاردهی نجفی. این کتاب، مختصر است و نسخه خطی آن به شماره 12370 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
5. شرح زیارت عاشورا: شیخ عباس حایری تهرانی(1298 ـ 1360ق). نسخه خطی آن نزد فرزندش حاج شیخ مهدی حائری تهرانی بوده است.
6. کیفیت زیارت عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن در 90 برگ جیبی، به شماره63 در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران موجود است.
7. ترجمه زیارت عاشورا: علامه محمد باقر مجلسی اصفهانی (ره). نسخه خطی آن در کتابخانه ایت الله گلپایگانی قم به شماره 5908 (رساله هفتم مجموعه) موجود است.
8. رسالة فی کیفیة زیارة العاشور و بیان طرق الاحتیاط و جمع المحتملات فیها: علامه شیخ محمد حسین قمشه‌ای نجفی کبیر (م1336ق). نسخه خطی این کتاب در کتابخانه شهید قاضی طباطبائی در تبریز موجود است.
9. شرح جمله «یا ثار الله و ابن ثاره»: شیخ علی اکبر محمد امین لاری. این رساله، مفصّل است و در سال 1284ق تألیف شد و نسخه خطی آن به شماره 4086 در کتابخانه ایت الله مرعشی قم موجود است.
10. نتایج المأثور فی ترجمة «جنّه السرور فی شرح زیارة العاشور»: شیخ علی بن ملا محمد جعفر شریعتمداری استرآبادی تهرانی (م1315ق). مؤلف بزرگوار، کتاب جنّه السرور خود را ترجمه تحت اللفظی کرده و نسخه اصلی آن به طور ناقص، به شماره 3090 در کتابخانه ایت الله مرعشی نجفی موجود است. مؤلف محترم این کتاب را به نام نتیجة النتایج تلخیص کرده است.[9]

[1] - شيخ طوسى ، مصباح المتهجّد ، ص 777 .

[2] - سوره ص ، آيه 78 ؛ سوره احزاب ، آيه 64 ؛ سوره نور ، آيه 7 ؛ سوره هود ، آيه 18 .

[3] -. سوره مائده ، آيه 78 .

[4] - . سوره آل‏عمران ، آيه 87 .

[5] - حاكم ، مستدرك صحيحين ، ج 4 ، ص 481 .

[6] - ابن ابى الحديد ، شرح نهج‏البلاغه ، ج 3 ، ص 79 .

[7] -احمد حنبل ، المسند ، ج 4 ، ص 421 .

[8] -. سيوطى ، الدّر المنثور ، ج 4 ، ص 191 .

[9] -مأخذ شناسی زیارت عاشورا؛پدیدآورنده: مهدی سلطانی رنانی
لینک های مرتبط:

www.hawzah.net

montaghem.com
toraath.com (نقد دیدگاه های آقای کدیور)