اشعث بن قیس کیست؟

أشعث بن قیس
از شخصیتهای معروف در دوره پیامبر اکرم و خلفا می باشد( ابن سعد 6/599) أشعث فرزند قيس بن معدى كرب كِندى، نام وی معدی کرب بوده که به واسطه پریشان بودن موهایش به أشعث الراس ملقب گردید( ابن قتیبه 333) کنیه او ابو محمد می باشد(ابن سعد6/599)اجداد او از روسای قبیله کنده بودند( دینوری 52) او در حالی که ریاست قبیله کِنده را به عهده داشت در سال دهم هجرت با شصت نفر از افراد قبیله اش در حالی که لباسهایی از جنس حریر و مزیّن به طلا بر تن داشتند به حضور پیامبر رسيدند پس از مسلمان شدن آنها، رسول خدا از آنان خواست از پوشیدن لباس حریر و زر بفت خود داری نمایند أشعث در این مجلس با توجه به نسب مادری پیامبر عرضه داشت: ما و شما هر دو فرزندان آکل المرار هستیم که پیامبر فرمود: قریش از نسل نضر بن کنانه می باشند (ابن عبد البر 1/134)همچنین با درخواست وی، پیامبر قتیله خواهر اشعث را به همسری گرفت اما قبل از اینکه قتیله به مدینه بیاید آن حضرت وفات نمودند (ابن سعد 8/116)

با توجه به اینکه اشعث روایاتی از پیامبر نقل کرده او را در شمار راویان احادیث رسول خدا آورده اند( ابن حبان 5/109و343؛ رازی 5/276) بعد از وفات پیامبر، اشعث به همراه قبیله کنده که در منطقه حضرموت یمن ساکن بودند مرتد گردیدند (یعقوبی 2/129) زیاد بن لبید که کارگزار رسول خدا در آن نواحی بود به یاری لشکر عِکرمه بن ابی جهل که از سوی ابوبکر فرستاده شده بودند مرتدین را محاصره نمودند؛ در نهایت اشعث که برای قبیله خود امان گرفته بود تسلیم شد و بقیه همراهان وی به قتل رسیدند(خلیفه61) زیاد وی را به مدینه نزد ابوبکر فرستاد اشعث مورد لطف ابوبکر قرار گرفت و در پی ازدواج با ام فروه خواهر ابوبکر بخشیده شد و نزد خلیفه اول جایگاهی بلند یافت (واقدی 213) البته ابو بکر در اوخر عمرش از اینکه وی را به قتل نرسانده تاسف می خورد (یعقوبی 2/137) او در جنگهای قادسیه، مدائن، جلولاء و نهاوند حاضر بود (طبری 11/544) و در جنگ یرموک در سال پانزده هجری یک چشم خود را از دست داد(ابن حبیب 261)خالد بن ولید در یکی از جنگها که غنایم زیادی به دست آورده بود اموالی را به أشعث بخشید که منجر به خشم عمر و عزل خالد بن ولید گردید (ابن جوزی 4/230) أشعث در زمان خلافت عثمان به حکومت آذربایجان منصوب گردید و خلیفه سوم هر ساله صد هزار درهم از خراج آن ولایت را به اشعث هدیه می داد (ثقفی 1/365)

هنگامی که علی (ع) به خلافت رسید أشعث در ابتدای امر از بیعت با آن حضرت سر باز زد اما پس از جنگ جمل آن گاه که نامه امیر المومنین به وی رسید با ایشان بیعت نمود (ابن اعثم 2/502) و آن حضرت پس از مدت کوتاهی وی را از حکومت آذر بایجان عزل نموده وبه حکومت حلوان و اطراف آنجا منصوب کرد و پس از مدتی او را به کوفه فرا خواند و امر به محاسبه اموال اشعث نمود که همین امر موجب ناخرسندی وی از امام گردید و او شروع به نامه نگاری با معاویه نمود (بلاذری 2/296و297) در جنگ صفین أشعث از فرماندهان علی (ع)بود و آن حضرت او را فرمانده یمنی ها و پرچمدار جناح راست لشکرش قرار داد(خلیفه 116)ولی در ادامه جنگ امیر المومنین او را از فرماندهی یمنی ها خلع کرده پرچم جناح راست را به حسان بن مخدج ذهلی سپرد، این اقدام امام با اعتراض سران قبیله کنده مواجه شد اما أشعث به فرمان امام تمکین کرد چون معاویه از این جریان آگاه شد از شاعرش، کعب بن جعیل خواست أشعث را به مخلفت با علی (ع) تهییج نماید و او نیز با سرودن اشعاری که در آن برکناری أشعث را برای وی عار دانسته بود، سعی در تحریک اشعث داشت در پاسخ به این فتنه گری معاویه شریح بن هانی اشعاری سرود و ریاست حسان را برای کنده افتخار دانست(ابن اعثم 3/69)در نهایت اشعث پس از فریفته شدن توسط معاویه بر قبول حکمیت از جانب امیر المومنین اصرار نمود او از کسانی بود که آن حضرت را مجبور به انتخاب ابو موسی اشعری به عنوان حکم کردند و از جانب کوفیان به عنوان یکی از شهود حکمیت انتخاب شد (بلاذری 2/335) آنگاه که بر سر نوشتن عنوان امیر المومنین بر سر نام علی در پیمان حکمیت اختلاف شد وی اصرار بر حذف این عنوان نمود علی (ع) بارها از وی رنجیده شد (ثقفی 2/495 829) و سعی در عزل وی از فرماندهی قبیله کنده داشت (ابن اعثم 3/68)

بنا بر برخی گزارشها اشعث یکی از مهره های معاویه در لشکر امام بود که در پی تبادل نامه و دیدارهایی که با سران لشکر معاویه داشت طرحهای معاویه و عمرو عاص را در لشکر کوفه اجرایی مینمود و همواره موجب تفرقه در لشکر امام بود (بلاذری 2/383؛ ابن اعثم 3/163-168) پس از جنگ نهروان هنگامی که امام از کوفیان درخواست کرد به سوی لشکر شام حرکت کنند اشعث با بهانه گیری مانع حرکت لشکر امام شد (بلاذری 2/379) او از حامیان خوارج بوده و طبق گزارشات تاریخی در قتل امام علی نقش داشته و از جریانات پشت پرده مطلع بوده است (همان 2/493) اشعث در سال چهلم هجرت اندکی پس از شهادت امام علی (ع) (ابن عبد البر 1/135) در سن 63 سالگی از دنیا رفت (مغلطای 2/241)و امام حسن بر جنازه وی نماز گذارد (ابن سعد 6/99) جعده، دختر اشعث که همسر امام حسن بود به تحریک معاویه آن حضرت را مسموم نمود(بلاذری 3/55) پسرش، محمد در برگرداندن مردم کوفه از مسلم بن عقیل و امام حسین نقش فعالی داشت(همان 3/80) قیس پسر دیگر أشعث در قتل امام حسین شرکت داشت و پس از شهادت امام قطیفه ایشان را به سرقت برد(همان 3/409)عبد الرحمن بن محمد بن أشعث نیز قیامی بر علیه حجاج بن یوسف ثقفی به راه اندخت(همان،7/307)یکی از مساجد ملعونه کوفه، مسجد اشعث بن قیس می باشد (ثقفی 2/484) کتب رجالی شیعه او را از خوارج و ملعونین دانسته اند(طوسی 57)