فلسفه نماز و مسائل متفرقه در مورد نماز

نماز
نماز و اهمّییّت آن
نماز از اركان دین شمرده شده و در اسلام هیچ عملی پس از خداشناسی به پای آن نمی رسد.[1]همچنین پذیرش عبادات دیگر بستگی به پذیرفته شدن نماز دارد.[2]و نماز همچون نهر آبی است كه آلودگی گناه را از قلب می زداید.[3]حضرت علی ـ علیه السلام ـ درباره اهمّیّت نماز فرمود:
«اوصیكم بالصلوه و حفظها، فإنّها خیر العمل» [4]
شما را به نماز و حفظ آن سفارش می كنم كه بهترین عمل است.
بدیهی است كه با چنین اهمّیّتی كه این عبادت بزرگ دارد، خدا، پیامبر و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ بطور جدّی و پی در پی مسلمانان را به بزرگداشت آن فرا خوانند و رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ خود بدان سخت پایبند باشند.
آنچه در زیر می آید، گوشه ای از تأكید فراوان اسلام پیرامون نماز است:
الف ـ سفارش قرآن
قرآن مجید در آیات فراوانی ـ حدود هشتاد آیه ـ با تعبیر های گوناگون درباره اقامه نماز یا حدود و احكام آن سخن گفته است یا از نمارگزاران تمجید نموده و بی نمازان را سخت توبیخ كرده. بطور مثال به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دستور می دهد:
« وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصلوه وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها » [5]
كسان خود را به نماز فرمان بده و بر نماز پایداری كن.
در آیه دیگر مؤمنان را سفارش به نماز می كند و می فرماید:
«قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ امَنُوا یُقِیمُوا الصلوه» [6]
به بندگان من كه ایمان آورده اند بگو نماز را به پا دارند.
ب ـ توجه ویژه معصومین ـ علیهم السلام ـ به نماز
آن برگزیدگان الهی در موقعیتهای مناسب با سخنان شیوای خود به تشریح ابعاد وسیع نماز و نقش سازنده آن می پرداختند و جایگاه ویژه آن را برای مسلمانان بیان می كردند. در میان فروع دین به هیچ مسأله ای به اندازه نماز اهمّیّت داده نشده است، حتی اولیای خدا هنگام ارتحال، آخرین سفارشی كه به مؤمنان می كردند، توصیه به نماز بود. اهمیت این موضوع آنگاه روشن می شود كه بدانیم هر انسانی درآخرین لحظات عمر خود سعی می كند كه درباره
بزرگترین و عزیزترین آرمان خویش سخن بگوید.
امام صادق ـ علیه السلام ـ در آخرین وصایایش فرمود:
«أحبّ الأعمال إلی الله عزّوجلّ الصلوه و هی آخر وصایا الأنبیاء علیهم السّلام» [7]
نماز محبوبترین اعمال نزد خداوند و آخرین سفارش پیامبران است.
حضرت علی ـ علیه السلام ـ در وصیتنامه اش می فرماید:
«الله الله فی الصلوه فإنّها خیر العمل و إنّها عمود دینكم» [8]
خدا را خدا را ( در نظر داشته باشید) درباره نماز كه بهترین عمل و ستون دین شماست.
چگونه به نماز اهتمام ورزیم؟
شریعت مقدّس اسلام، برای هر چه باشكوهتر برگزار شدن این واجب الهی، دستورات گوناگونی داده كه مهمترین آنها به شرح زیر است.
الف ـ رعایت آداب نماز
نماز، آداب و حدودی دارد كه رعایت آن بر نمازگزار لازم و ضروری است و توجه و دقّت در آن نشانگر اهمّیّت دادن او به نماز است.
قرآن به مؤمنین دستور می دهد:
«یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ» [9]
ای فرزندان آدم! زینتهای ( مادی و معنوی ) خود را هنگام رفتن به هر مسجدی با خود بردارید.
زینتهای مادی شامل پوشیدن لباسهای مرتب، پاك، تمیز، شانه زدن موها، به كار بردن عطر و مانند آن می شود و زینتهای معنوی، صفات انسانی، ملكات اخلاقی، پاكی نیّت و اخلاص را در بر می گیرد.[10]
امام رضا ـ علیه السلام ـ در این باره چنین فرموده است:
«هر گاه بخواهی نماز به جای آوری، در حال كسالت و خواب آلودگی و شتابزدگی و هوا پرستی به نماز نایست، بلكه آن را با آرامش و وقار و هشیاری به پا دار. و بر تو باد به افتادگی و فروتنی در برابر خداوند بزرگ، بر تو باد به واهمه و پریدگی رنگ، بین بیم و امید ... همچون برده فراری و سرافكنده در پیشگاه خدا بایست؛ پاهایت را استوار و قامتت را مستقیم بدار و به چپ و راست منگر، گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند؛ و در وقت نماز با ریش خود و با هیچ یك از اعضای بدنت بازی مكن.»[11]
امام خمینی ـ قدّس سرّه ـ درباره رعایت آداب نماز می نویسد:
«سزاوار است كه نمازگزار با حالت سنگینی و وقار با لباس آراسته و عطرزده ومسواك كرده و موهای شانه كرده باشد.»[12]
ب ـ مراعات اوّل وقت
پاسخ سریع به خواسته بزرگان، نشانه احترام و ادب نسبت به آنان است. از این رو، افراد نمازگزار به مجرد شنیدن نوای ملكوتی اذان كه اقامه نماز را از جانب خدا اعلان می دارد، همه كارهای خویش را تعطیل كرده، به نماز می ایستند و بویژه به هنگام سحر، خود را پیش از اذان صبح آماده حضور در پیشگاه خدا نموده و زمزمه های عاشقانه خویش را با نسیم سحری در هم می آمیزند، چنانچه قرآن درباره آنان می فرماید:
«وَ بِالْاََسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»[13]
و در سحرگاهان از خدا بخشش می طلبند.
امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود
«إنّ فضل الوقت الأوّل علی الاخر كفضل الاخره علی الدّنیا»[14]
برتری اول وقت بر دیگر وقتها همچون برتری آخرت بر دنیاست.
ج ـ شركت در نماز جماعت
حضور در نماز جماعت نیز یكی از نشانه های اهمیت دادن به نماز است. اسلام تأكید فراوان دارد كه مؤمنین در صف واحد و كنار یكدیگر خدا را عبادت كنند. قرآن مجید در این باره می فرماید:
«وَ أَقِیمُوا الصلوه وَ اتُوا الزَّكاهَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِینَ»[15]
نماز را به پا دارید و زكات را بپردازید و با ركوع كنندگان به ركوع روید.
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در این باره فرمود:
«هركس به سوی مسجدی برای نماز قدم بردارد (تا در جماعت شركت نماید) خداوند با هر قدمی ده ثواب برای او می نویسد و ده گناه از او بر می دارد و ده درجه بر او می افزاید و كسی كه مراقب باشد نمازهایش را به جماعت بخواند در قیامت همچون برق از صراط می گذرد.»[16]
در روایتی آمده است كه اگر یك نفر به امام جماعت اقتدا كند، هر ركعت از نماز آنان ثواب 150 نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا كنند، هر ركعتی ثواب ششصد نماز دارد و هر چه بیشتر شوند، ثواب نمازشان بیشتر می شود، تا به ده نفر برسند و عدّه آنان كه از ده گذشت، اگر تمام آسمانها كاغذ و دریاها مركب و درختها قلم و جن و انس و ملائكه، نویسنده شوند، نمی توانند، ثواب یك ركعت آن را بنویسند.[17]
د ـ حضور قلب درنماز
توجّه و حضور قلب از جمله اموری است كه روح و حقیقت نماز به آن بستگی دارد. مقصود از حضور قلب، تهی كردن دل از غیر خداست.
نماز، حضوردر پیشگاه الهی و سخن گفتن با بزرگ مطلق است و در چنین جایگاهی هر گونه دلدادگی و التفات به غیر او، بی ادبی و نشانه عدم حضور نمازگزار و رعایت نكردن مقام بلند نماز است. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
«لا تلتفتوا فی صلاتكم فإنّه لا صلوه لملتفتٍ...»[18]
در نماز به غیر خدا توجّه نكنید؛ كه برای كسی كه به غیر خدا توجّه دارد، نمازی نیست.
یعنی: گویا نمازی به جا نیاورده است. و نیز فرمود:
«إنّ العبد إذا اشتغل بالصلوه جاءه الشیطان و قال له: أذكر كذا، أذكر كذا حتّی یضلّ الرّجل أن یدری كم صلّی»[19]
وقتی كسی به نماز مشغول می شود، شیطان به سراغش می آید و می گوید: این را به یاد بیاور، آن را به یاد بیاور، تا آنجا او را گمراه می كند كه نمی داند چقدر نماز خوانده است.
آری طمع شیطان در انسان برای نفوذ در دل و ربودن ایمان اوست و اگر بتواند درحال نماز بر او چیره شود، گمراه ساختن او در غیر نماز آسانتر خواهد بود.
پس نمازگزار باید هشیار باشد و از این دشمن خطرناك حذر نماید و در هنگام نماز توجه كامل به خدای متعال نماید، تا با ورود به حریم قدس الهی از وسوسه های شیطان و گمراهی نجات یابد.
بعد دیگر توجّه و حضور قلب، با طهارت و پاكی از گناه تحقق می یابد، آیا ظرف كثیف و آلوده، جایگاه آب زلال یا غذای پاكیزه است؟ آیا دل زنگار گرفته از گناه قابلیت تجلّی انوار الهی نماز را دارد؟ پاسخ این سؤال در نصیحت حكیمانه امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ به كمیل چنین آمده است:
حضور قلب در عبادت دو درجه دارد، یكی حضور قلب اجمالی، یعنی اینكه در عین اشتغال به عبادت، بطور اجمال ملتفت باشد كه در حال ثنای معبود است، اگر چه خود نمی داند چه ثنایی می كند و دیگری حضور قلب تفضیلی است كه این مرتبه جز برای خلّص اولیای خدا و اهل معرفت ممكن نیست.[20]
اگر نمازگزار موفّق شود كه با تمام وجود متوجّه ذات مقدّس خدا باشد و در نماز جز او را به یاد نیاورد، خداوند نیز لطف و عنایت خویش را متوجه او خواهد كرد، چنان كه پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
«إنّ الله مقبل علی العبد ما لم یلتفت»[21]
تا وقتی كه فردی از خدا رویگردان نشده، خداوند به او توجه دارد.
آثار نماز
تردیدی نیست كه ایمان داشتن و انجام دستورات الهی، دشواریهایی را در پی دارد كه مؤمن باید آنها را تحمّل كند و پشت سر بگذارد تا به آرمان مقدّس خویش كه همانا سعادت جاوید در مقام قرب الهی است، دست یابد.
از سوی دیگر حركت در صراط مستقیم الهی و اطاعت از اوامر او زندگی دنیوی مؤمن را نیز تنظیم می كند و او از دنیای منظّم به آخرت خرّم و شاد قدم می گذارد.[1] . بحار الانوار، ج 69، صفحه 406.
[2] . جامع احادیث الشیعه، ج 4، صفحه 6.
[3] . همان، صفحه 14.
[4] . بحارالانوار، ج 42، صفحه 249.
[5] . طه (20)، آیه 132.
[6] . ابراهیم ( 14)، آیه 31.
[7] . من لا یحضر الفقیه، ج 1، صفحه 136، بیروت.
[8] . بحار الانوار، ج 42، صفحه 249.
[9] . اعراف (7)، آیه 31.
[10] . ر. ك: تفسیر نمونه، ج 6، صفحه 148.
[11] . بحارالانوار، ج 84، صفحه 204.
[12] . رساله نوین، بی آزار شیرازی، ج 1، صفحه 123.
[13] . ذاریات (51)، آیه 18.
[14] . جامه الاحادیث، ج 4، صفحه 110.
[15] . بقره (2)، آیه 43.
[16] . بحارالانوار، ج 88، صفحه 3.
[17] . توضیح المسائل امام خمینی (ره)،‌مسأله 1400، مركز نشر فرهنگی رجاء.
[18] . بحارالانوار، ج 84، صفحه 211.
[19] . همان، صفحه 259.
[20] . اقتباس از كتاب چهل حدیث، امام خمینی (ره)، صفحه 365، نشر رجاء.
[21] . بحارالانوار، ج 84، صفحه 261.