قرآن در مراسم ختم
تبهای اولیه
قرائت قرآن بالای سر میت پیش از دفن،هنگام دفن و پس از دفن از دستورات پرتاکید دین شریف اسلام است. یکی از مراسم هایی که پس از دفن میت،در همان روزهای اول و نیز روزهای هفتم،چهلم و مانند آن برگزار میشود،به مجلس ترحیم یا ختم شهرت دارد. در این گونه مجالس،علاوه بر سخنرانی مذهبی و مداحی و ذکر فضایل و مناقب اهلبیت پیامبر(ع) به قرائت قرآن کریم پرداخته میشود که میتوان گفت، مهمترین بخش این مراسم و در حقیقت سبب برپایی آن میباشد. در این مجلس،علاوه بر قرائت سوره؛ فاتحه و توحید از سوی همه؛ شرکتکنندگان، قرآنهایی با حجم اندک در میان حاضران توزیع میشود تا علاقمندان ضمن قرائت آیات آن،ثوابش را به روح فردِ از دنیا رفته هدیه کنند،همچنین از قاریان خوشصوت دعوت میشود تا آیاتی را با صدای خوش قرائت نمایند. قاریان به مناسبت،آیات مناسب با مجالس ترحیم و مناسب با موضوع مرگ و یادآورنده؛ معاد را قرائت میکنند. پایان بخش قرائت قاریان،قرائت سوره؛ مبارک «الرحمن» است که با آداب ویژهای اجرا میشود.در عرف متدینان،مراسم ختم دارای آداب،رسوم،اصطلاحات و تعبیرات خاصی است که در سطرهای زيربه معرفی برخی از آنها میپردازیم:
مجلس فاتحه(فاتحه خوانی): مجلسی که به مناسبت وفات کسی برپا میشود و دوستان و آشنایان برای عرض تسلیت و قرائت سوره؛ فاتحه و آیات دیگر قرآن در آن مجلس گرد هم میآیند. علت نامگذاری این مجالس به مجلس فاتحه،همان قرائت سوره؛ فاتحه توسط حاضران در این مجالس است. گاهی برای کوتاه کردن نام آن،به آن فاتحه هم میگویند.
جزوه: هر جزء از جزءهای سی گانه؛ قرآن یا بخشهای کوچکتر از آن(نیم جزء یا یک حزب) که برای استفاده در مراسمهایی خاص به صورت جداگانه مجلد میشوند.
جزوه کش(جزوه چی): کسی که در مجالس ترحیم یا عزاداری جزوههای قرآن را میان حاضران تقسیم و پس از قرائت حاضران، آنها را جمعآوری و در جعبه مخصوص میگذارد.جزوهدان جعبه یا صندوقی که معمولا ًاز جنس چوب بوده و جزوههای قرآن در آن نگهداری میشود. این جعبهها معمولا ًدر مساجد و حسینیهها و مراکز مذهبی دیگر که مکان برگزاری مجالس مذهبی است نگهداشته میشود.
ختم قرآن: خواندن قرآن از اول تا آخر به صورت فردی یا جمعی،به گونهای که قرآن را تماماً بخوانند و ختم کنند. ختم قرآن در مجالس ترحیم یا محافل توسّل انجام میشود. به قرائت برخی آیهها و سورههای قرآن به شیوه؛ خاص هم ختم گفته میشود. مانند ختم سوره؛ «انعام» یا ختم «امن یجیب».
ختم گرفتن: ختم گرفتن یا ختم گذاشتن،به برپا کردن مجلس ختم قرآن و به تبع آن به برپایی مجالس ترحیم و عزای اموات گفته میشود. بر همین قیاس،جمع کردن ختم و پایان مراسم را «ختم برچیدن» میگویند.
سی پاره: قرآنی که هر یک از جزوهای سیگانه؛ آن جدا جدا جلد شده باشد و در مجالس ختم و مانند آن مورد استفاده قرارگیرد. برهمین اساس به مجموعه مجلدات قرآنی که به شصت قسمت مساوی،یعنی نیم جزو تقسیم شده باشد،شصت پاره و به جزوههای قرآنی که به صد و بیست قسمت،تقسیم و جداگانه مجلد شده باشد،صد و بیست پاره گفته میشود. هر یک از جلدهای قرآنهای صد و بیست پاره،یک حزب از قرآن کریم است.
فاتحه: 1. سوره؛ اول قرآن کریم است که در نمازها و مراسمات مذهبی یا در مجالس سوگواری و گورستان برای آمرزشِ درگذشتگان خوانده میشود. از نامهای دیگر این سوره،حمد و «فاتحة الکتاب» میباشد.2. در مجالس ترحیم معمولا فاتحهچیها و گاه از سوی حاضران باصدای بلند گفته میشود. این افراد با گفتن«فاتحه»یا
«الفاتحه»،از حاضران میخواهند که سوره؛ حمد را برای تازه گذشته یا همه؛ اموات قرائت نمایند. 3. در گفتوگوها مجازاً به سوره و سوره؛ حمد و اخلاص «فاتحه» گفته میشود. بنابراین،حاضران در مجالس با شنیدن کلمه؛ «فاتحه» این دو سوره را قرائت و ثوابش را به روح تازه گذشته نثار میکنند.
فاتحه چی: آنکه در مجالس ترحیم، هنگام ورود اشخاص، کلمه؛ «فاتحه» را بر زبان میآورد و در برخی مجالس گلاب در دست حضار میریزد و جزوات قرآن را نیز میان حاضران پخش میکند.
فاتحه مع الصلوات: این عبارت را در مجالس ختم با صدای بلند بر زبان میآورند تا حاضران،پس از صلوات فرستادن جمعی،سوره؛ حمد و اخلاص را بخوانند.
الرحمن خوانی: پس از آنکه قاریان آیات وسورههای مناسب مانند سوره؛ یاسین را در مجلس ترحیم قرائت کردند، یکی از قاریان به قرائت سوره؛ الرحمن میپردازد. هنگامی که قاری،آیات نخستین سوره؛ الرحمن را خواند و به آیههای «فبای آلاء ربکما تکذبان» رسید،حاضران با شنیدن هرباره؛ این آیه، با قاریان همآوایی کرده و صدا به ذکر«لا بشیء من آلاء رب اکذب رب صل علی محمد و آل محمد»بلند میکنند. مرسوم است که در این مراسم،سوره؛ الرحمن،تا آیه؛ «کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال والاکرام» قرائت میشود.