تبارشناسی پژوهش های غربیان درباب وهابیت

اما از اولین محققینی که درباب تاریخ و اندیشه های وهابیت کار کردند، هنری لائوست (1905-1983)[6] و دیوید ساموئل مارگولیوث(1885-1940)[7] بودند. مارگولیوث با نگارش مدخلی مهم در ویرایش اول دایره المعارف اسلام و معرفی کتاب جدیدی به نام «لمع الشهاب فی سیره محمد بن عبدالوهاب» از نویسنده ای ناشناس درباب وقایع دولت سعودی و روابط آنها با نمایندگان انگلستان در منطقه، گام مهمی را در پیشبرد مطالعات وهابی و جذب محققین به سوی این جنبش برداشت.[8] بدون شک در میان محققین جدید و تاثیرگذار جهان غرب که در حوزه مطالعات وهابی قلم زده اند، آثار هیچکس را نمی توان با مایکل کوک مقایسه کرد.
او در چهار مقاله مهم و تاثیرگذارش که در فاصله سالهای 1886-1992 آنها را به چاپ رساند، با اتکا به منابع اولیه و مستقل به پر ابهام ترین و مشکل ترین عرصه تاریخ وهابیت، یعنی زندگی محمد بن عبدالوهاب و تاریخ دولت اول سعودی پرداخت.[9] وی در سال 2000 و در کتاب امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی، مطالعات و دستاوردهای جدیدش درباب تاریخ وهابیت را منتشر ساخت.[10] به استثناء مایکل کوک که می توان او را تنها پژوهشگر انحصاری وهابیت در مغرب زمین دانست، گروه های متفاوتی با ذوائق متعددی به موضوع وهابیت پرداخته اند؛

-------------------
[6] Henry Laust; Essai sur les doctrines sociales et politiques d'Ibn Taimîya (661/1262-728/1328), Le Caire, IFAO;1939 ; Le Traité de droit public d'Ibn Taimîya (traduction annotée de la Siyâsa shar'îya), Institut français de Damas, 1952 ;Les gouverneurs de Damas sous les premiers ottomans (traduction des annales d'Ibn Tûlûn et d'Ibn Djûm'a), Institut français de Damas, 1952
[7] EI 1, Wahhabiah
[8] بنگرید به «منشأ اصلی کتاب لمع الشهاب فی سیره محمد بن عبدالوهاب»؛ مایکل کوک، برگردان محمد حسین رفیعی، آیینه پژوهش ، ش122، صص 46-52.
[9] M. Cook, The expansion of the first Saudi state: the case of Washm, in The Islamic world: from classical to modern times (Essays in honour of Bernard Lewis), ed. C.E. Bosworth et al, 3Princeton 1991, 661-99; idem, On the origins of Wahhabism, in JRAS, series 3, vol. ii (1992), 191-202; idem, The provenance of the Kitdb Lamc al-shihdb fi sirat Muhammad b.Abd al-Wahhab, in Journal of Turkish Studies, x (1986), 79-86;idem , Pre-Wahhabi Historians of Najd, Studia Islamica ,(1992)76, 173-190
[10] Michael Cook, Forbidding wrong in Islam, Cambridge University Press

گروه اول محققین عرصه روند اصلاح و اصلاح گری در تاریخ پیشامدرن و جدید اسلامی هستند. در این گروه که عموما اهمیت بیشتری به کشورهای شمال آفریقا و شام داده می شود، محققین بدنبال کشف ریشه ها و بن مایه های عقیدتی اصلاح گران و تحول خواهانی هستند که در این قرون تحت تاثیر تغییرات تاریخی و فرهنگی که بر کل جهان اسلام، در تعامل با پیشرفتهای چشمگیر جهان غرب شکل گرفت، سر برآورده مسلمین را به سوی تحولی بزرگ فراخواندند. بدان دلیل به کشورهای شمال آفریقا اشاره کردیم که این کشورها کمتر از دیگر سرزمین های اسلامی تحت تسلط امپراطوری عثمانی قرار داشتند و از سوی دیگر از همه بیشتر با حضور و دخالت استعمارگران غربی در بلادشان مواجه بودند. به این دو دلیل، در کشورهای شمال آفریقا با قیام های مهم و متعدد و عمل گرایی بیشتری در زمینه تحول خواهی و اصلاح اسلامی مواجه هستیم.
پژوهشگران این حیطه پژوهشی عموما به تاثیراتی که اندیشه های وهابی در تهییج بیشتر مسلمین به جهاد و مقابله با مشرکین داشته، توجه داشته و ابعاد این کنش و واکنش را پژوهیده اند. طبیعی ست که پژوهش های این گروه به دلیل ذات عمل گرایی در سوژه های تحقیقاتشان، بیشتر سیاسی و تاریخی است اما بهر روی این مستشرقان نقش بسیار مهمی در مطالعات وهابی ایفا کرده اند. اصلی ترین و سرشناس ترین محققین این گروه، جان وُل و جان اسپوزیتو هستند.
این دو محقق کهن سال و پرسابقه سالیان متمادی ست در جریان همکاری در دانشگاه جورج تاون ایالات متحده ، تالیفات متعدد مشترکی را ارائه کرده اند.[11] این دو در تالیفات مشترک خویش به موضوعاتی چون سنت اصلاح گری و تحول خواهی قطعا یکی از محققین جریان ساز تاریخ اسلام در جهان غرب بودند، تا به جایی که «تاریخ اصلاح و اصلاح گری در اسلام» که این دو محقق جزء نگارندگان اصلی آن بودند ، یکی از مهمترین متون کلاسیک در این حوزه محسوب می شود.[12] پیش از آنکه به جایگاه جان وُل در این زمینه بپردازم باید به عضو سومی که به تازگی به تحقیقات این دو محقق افزوده نیز اشاراتی کرد، خانم ناتالا دِلونگ باس که اخیراً بعنوان پژوهشگر و محقق تاریخ وهابیت شناخته شده و کتابی را با نام «اسلام وهابی: از اصلاحگری تا جهاد جهانی»[13] به چاپ رسانده و نیز پایان نامه دکتری خویش را با عنوان «زندگی نامه عقیدتی محمد بن عبدالوهاب»[14] را با راهنمایی ول و اسپوزیتو نگاشته است، عضو جدید این گروه پژوهشگران است. او درآثاری که با همکاری اسپوزیتو به چاپ رساند علاوه بر تاریخ وهابیت به موضوعاتی چون جایگاه زنان در اسلام پرداخت.[15] اما جان ول بعنوان یکی از مهمترین پژوهشگران تاریخ اصلاح گری در اسلام جدید جایگاه بسیار والاتر و مهم تری در تبارشناسی ما بر محققین تاریخ وهابیت دارد.
با نگاهی گذرا به مقالات او می توان آنها را به دو دسته تاریخ ممالک شمال آفریقا در تاریخ اصلاح گری[16] و نیز تاریخ تصوف و اصلاح گری و تعاملات اعضای این فرق با جنبش وهابی[17] تقسیم نمود. توجه خاص او به حلقه های خاص اهل حدیث در قرون جدید اسلامی و جایگاه مهم آنها در سنت اصلاح گری اسلامی یکی از جنبه های مهم پژوهش های تاریخی اوست.
او با نوع نگاه خاص خود به این مساله مهم به نوعی جریان ساز و صاحب سبک بود و بعدها مورخینی چون بشیر نافع و احمد دلاّل از همین روش پیروی کردند. مقاله «محمد بن عبدالوهاب و محمد حیاة السندی» یکی از اصلی ترین و مهم ترین مقالات اوست که وُل همین روش خاص را در آن متبلور ساخته است.[18]

----------------------

[11] John Voll and John L. Esposito. Makers of Contemporary Islam. New York City: Oxford University Press, 2001. John Voll and John L. Esposito. Islam and Democracy. New York City: Oxford University Press, 1996. John Voll & John L. Esposito, Osman Bakar, ed. Asian Islam in the 21st Century. New York City: Oxford University Press, 2008. ; Islam and the West: Muslim Voices of Dialogue, (with John Voll). In Fabio Petito and Pavlos Hatzopoulos (eds.), Religion in International Relations: The Return from Exile (London: Palgrave Macmillan; (2003) ; Islam and Democracy in a Violent World," with John O. Voll Humanities (Dec. 2002).
[12] Contemporary Islam: Revolution or Reformation? In John L. Esposito (ed.) The Oxford History of Islam (New York: Oxford University Press, 1999).
[13] Delong Bas,Natana, Wahhabi Islam from Revival to Global Jihad, Oxford University Press, 2004,383page
[14] Delong-bas, Natana, Muhammad ibn Abdul-wahhab:An Intellectual Biography, (Georgetown Universty , PhD Thesis, 2 vols)
[15] Esposito,John and Delong bas, Natana, Women in Muslim family law , Oxford University Press, 2001; Classical Islam (with Natana DeLong-Bas). In Jacob Neusner (ed.) God's Rule: The Politics of World Religions (Washington, DC: Georgetown University Press, 2003). ; Modern Islam (with Natana DeLong-Bas). In Jacob Neusner (ed.) God's Rule: The Politics of World Religions (Washington, DC: Georgetown University Press, 2003)
[16] Voll, John O; The eastern Sudan, 1822 to the present;.In The History of Islam in Africa / ed. N.Levtzion & R.L.Pouwels; Athens (USA): Ohio University Press; Oxford: Currey; Cape Town: Philip, 2000 pp.153-167; idem, Imperialism, nationalism and missionaries: lessons from Sudan forthe twenty-first century In"Islam and Christian-Muslim Relations";8 i, 1997 pp.39-52.; idem Fundamentalism in the Sunni Arab world: Egypt and the Sudan ; In "Fundamentalisms observed". Ed. M.E.Marty & R.S.Appleby. A study conducted by the American Academy of Arts & Sciencesl ; Chicago: University of Chicago Press, 1991, (The Fundamentalism Project, 1) pp.345-402. ; idem .The Mahdi's concept and use of 'hijrah' Muhammad b. 'Abd Allah al-Mahdi, In "; Islamic Studies "; 26 i, 1987 pp.31-42.
[17] Voll, J. O ;Revivalism and social transformations in Islamic history ;In Muslim World ;76, 1986 pp.168-180. ; idem, .Renewal and reform in Islamic history: tajdid and islah ; In "Voices of resurgent Islam". Ed. J.L.Esposito ; New York: Oxford University Press, 1983 pp.32-47. ; idem,. Wahhabism and Mahdism: alternative styles of Islamic renewals In "Arab Studies Quarterly" ; 4, 1982 pp.110-126. ; idem, Hadith scholars and tariqahs: an ulama group in the 18th century Haramayn and their impact in the Islamic world In "Journal of African & Asian Studies" 15, 1980 pp.264-273. ; idem, Muhammad Hayya al-Sindi and Muhammad ibn 'Abd al-Wahhab: an analysis of an intellectual group in eighteenth-century Madina.In BSOAS ;38 (1975) pp.32-39. ; idem, The non-Wahhabi Hanbalis of eighteenth century Syria. In "Der Islam" ; 49 (1972) pp.277-291. ; idem 'Abdallah Ibn Salim Al-Basri and 18th Century Hadith Scholarship In "Die Welts Des Islam" 2002,Vol42,N.3.pp 357-37
[18] بنگرید به محمد حیاة سندی و محمد بن عبدالوهاب، جان ول ، برگردان محمد حسین رفیعی، مزدک نامه 3

اما دسته دوم را باید محققین تاریخ تصوف در قرون جدید اسلامی نامید. چنانکه پیش از این آمد و در متن کتاب نیز اشارات مشخص و متعددی به نقش و جایگاه تصوف در تعامل با اندیشه های سلفی و وهابی در مراکز مهمی چون بغداد، شام و قاهره شده است. این گروه از مستشرقین با تحلیل جایگاه فرق متصوف و نقش آنها در ادامه استیلا و مشروعیت حکومت عثمانی در سنوات رو به پایان عمر خود ، و نیز نفوذ اندیشه های اصلاحی و تحول خواه در میان آنها ، کوشیده اند ابواب جدیدی را از منظری دیگر نسبت به مطالعات سلفی-وهابی در قرون جدید بنگرند. در این دسته می توان به سه نسل از محققین اشاره کرد، ما در اینجا از نسل اول که به نوعی بنیانگذار این نوع پژوهش ها بوده اند به پطرس ابومنّه اشاره می کنیم. او که تحصیلات خود را از دانشگاه اورشلیم آغاز کرده و با اخذ دکترا از دانشگاه آکسفورد و با راهنمایی آلبرت حورانی، مورخ و اسلام شناس برجسته، مدرک دکترای خود را اخذ نمود. او پس از بازگشت به اسرائیل گروه تاریخ و تمدن اسلامی را در دانشگاه حیفا پایه گذاری کرد و با توجه به حوزه فعالیت و علاقه خاصش نسبت به تاریخ قرون پایانی امپراطوری عثمانی و تاثیرات تنظیمات، شاگردان و پژوهشگران صاحب نامی را در همین حوزه فعالیت تربیت کرده است. او همچنین به طور مشخص به مراحل بسط و گسترش فرقه صوفی نقشبندی-خالدی در این دوره تاریخی خاص به طور ویژه توجه نموده و آثار ارزشمندی را تالیف کرده است.[19]
از گروه دوم باید به اسحق وایزمن اشاره کرد، او از شاگردان ابومنه است و مانند استادش به تاثیرات فرق متصوف و رقابت های آنان با گروه های سلفی حاضر در شهرهای مهم تحت تملک عثمانی مانند بغداد و دمشق پرداخته است. او که یکی از مورخین و پژوهشگران بسیار جوان این حوزه محسوب می شود، تحصیلات خود را در دانشگاه حیفا آغاز کرده و برای دوره دکترا به دانشگاه پرینستون یکی از اصلی ترین مراکز پژوهش های سلفی و وهابی در جهان غرب رفته است، پایان نامه او که در سال 2003 از آن دفاع کرد یکی از مهم ترین و جدید ترین پژوهش های این حوزه محسوب می شود.[20] پس از آن نیز کتب مهمی در پژوهش درباب تاریخ سلفیون دمشق، تاریخ فرق نقشبندیه-خالدیه و جریان های اصلاح گر در قلمرو عثمانی از او منتشر شد.[21]

-----------------------------
[19] Abu-Manneh, Butrus ; The genesis of Midhat Pasha's governorship in Syria 1878-1880 In The Syrian land: processes of integration and fragmentation: Bilad al-Sham from the 18th to the 20th century. Ed. T.Philipp & B.Schaebler; Stuttgart: Steiner, 1998, (Berliner Islamstudien, 6) pp.251-267; idem, The Husaynis: the rise of a notable family in 18th century Palestine; Palestine in the late Ottoman period: political, social and economic transformation. Ed. D.Kushner; Jerusalem: Yad Ishak Ben-Zvi; Leiden: Brill, 1986 pp.93-108. ; idem ,Shaikh Ahmad Ziya al-Din al-Gümüshanevi and the Khalidi suborder: abstract of part of a more extensive research study on the Naqshbandiyya suborder ; Bulletin of the Israeli Academic Center in Cairo; 6, 1985 pp.[2]-[3]. ; idem, The Georgians in Jerusalem in the Mamluk period ; XXI. Deutscher Orientalistentag 1980 in Berlin: Vorträge, hrsg. F.Steppat, Wiesbaden: Steiner, 1983 (Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft: Supplement V) pp.163-167;idem, The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya in the Ottoman lands in the early 19th century in Die Welt des Islams; 22, 1982 pp.1-36. ; idem, Sultan Abdülhamid II and the Sharifs of Mecca (1880- 1900). Asian and African Studies (Israel) 9 (1973) pp.1-21.
[20]Wiessmann, Itzchak, Reform Trends in Islam – Sufism and Salafiyya in Damascus, 1823-1918; Hebrew, 420 pages, May 1997. Supervisors: Prof. Nehemia Levtzion and Prof. Butrus Abu-Manneh
[21]Wiessmann, Itzchak; Taste of Modernity: Sufism, Salafiyya, and Arabism in Late Ottoman Damascus. Leiden: Brill, 2001, 343pp; idem, The Naqshbandiyya: Orthodoxy and Activism in a Worldwide Sufi Tradition. London and New York: Routledge, 2007, 208 pp ; idem, Ottoman Reform and Islamic Regeneration. (co-ed.) London: I.B. Tauris, 2005, 240 pp. ; Idem,Islamic Fundamentalism and Sufism: Continuities and Confrontations. (ed.) In Preparation Conversion, Mysticism, Revival and Reform in Islam (co-ed., in Hebrew). Forthcoming, Jerusalem: Magnes Press, 2008.

در این زمینه باید به دیوید کامینز نیز اشاره کرد که پژوهشگر سرشناسی در تاریخ جریان های اصلاحی در دمشق و نیز وهابیت است. او یکی از محققین آمریکایی این حوزه تحقیقاتی ست و کتاب مهم او«نوگرایی در اسلام: تحولات سیاسی و اجتماعی در سنوات پایانی تسلط عثمانی بر سوریه»[22] که پیش از این نیز بدان اشاره شد یکی از تحقیقات مرجع درباب اصلاح گران سلفی دمشق به حساب می آید و تاکنون به دو زبان ترکی[23] و عربی[24] ترجمه شده است.
وی اخیراً کتابی در تاریخ وهابیت به چاپ رسانده است که تفاوت های مهمی با دیگر آثارش دارد.[25] این کتاب محصول حضور سه ساله کامینز در دانشگاه ها و کتابخانه های عربستان سعودی است. طبق تصریح نگارنده در ابتدای کتاب، او در این سه سال مرهون زحمات و حمایت های مسئولین دانشگاه ملک فیصل بوده است. در یک مرور کلی بر این کتاب می توان آنرا از در گروه منابع حامی وهابیت قرار داد. این طیف فکری و ذائقه تاریخی را براحتی می توان در آثار تولید شده پس از واقعه یازده سپتامبر مشاهده کرد. کامینز در این کتاب تلاش بسیاری در زدودن تصورات ستیزنده و سرشار از دشمنی مردم مغرب زمین نسبت به عربستان و نه کل جهان اسلام کرده است.
نگرش مثبت او به مساله وهابیت در همان ابتدای کتاب پیداست. او با نقل حدیثی از رسول اکرم(ص) که می فرمایند :«اسلام در آغاز برای مردم ناآشنا بود و روزی خواهد آمد که اسلام اصیل مجدداً غریبه به نظر خواهد رسید»، به شکل غیر مستقیم ابن عبدالوهاب و دعوت او را مصداق این حدیث در ارائه اسلام اصیل دانسته است.[26] نگارنده در این کتاب قریب به سیصد صفحه ای کوشیده تا به کل تاریخ حرکت وهابی از 1744 تا 2004 بپردازد. علی رغم گویا بودن همین نمونه برای سطحی بودن کتاب، با نگاهی گذرا به منابع مورد استفاده نگارنده در نگارش کتاب که در انتهای آن درج شده به ندرت با کتب دسته اول و یا حتی عربی برمی خوریم.[27] به عبارت بهتر این کتاب ترجمانی مدرن و غربی شده از تواریخ بعضا تحریف شده و ناسره ایست که وهابیون و محققین مورد حمایت دولت متمول سعودی در چند دهه اخیر نگاشته اند.
بهرحال این کتاب را اگرچه جزء جدیدترین تولیدات مجامع علمی غرب است، نمی توان جزء منابع و پژوهش های ارزشمند و جریان ساز غربیون درباب وهابیت دانست. کامینز و کتابش محصول موج رو به فزونی پژوهش و تحقیقات نه چندان ارزشمند درباب تاریخ و منشأ جنبش وهابی و عربستان سعودی به عنوان یکی از اصلی ترین مراکز تولید اندیشه های بنیادگرایانه اسلام سنی هستند. اما سطور فوق به هیچ وجه نافی ارزش های تحقیقاتی او در حوزه مطالعات عثمانی و سوریه در آن دوره نیست.[28]

------------------
[22] Commins, David, Islamic Reform: Politics and Social Change in Late Ottoman Syria, Studies on Middle eastern History, USA, Oxford University Press,1990
[23] Osmanli Suriyesi'nde Islahat Hareketleri , Yonelis Yayinlari, translator, Istanbul
[24] الاصلاح الاسلامی: السیاسة و التغییر الاجتماع فی سوریه اواخر العهد العثمانی ، دیوید کامینز ، مجید الراضی، سوریه، 1999
[25] Commins.David, The Wahhabi Mission and Saudia Arabia, 2009,New York, I.B.Tauris Publication,275p
[26] Commins , David ,Wahhabi Mission, P.7
[27] Commins , David, Wahhabi Mission ,p.211
[28] برای مطالعه آثار مهم او در این حوزه بنگرید به :
Commins, David, Traditional Anti-Wahhabi Hanbalism in Nineteenth Century Arabia, in Ottoman Reform and Islamic Regeneration: Studies in Honor of Butrus Abu-Manneh , edited by Yitzchak Weisman, IB Tauris, 2005; idem, "Islah: Syria,” in Encyclopaedia of Islam; idem, “Taki al-Din al-Nabhani,” in Encyclopaedia of Islam , E.J. Brill “Syria” in Encyclopedia of the Modern Islamic World , Oxford University Press, 1995 “Modernism,” in Encyclopedia of the Modern Islamic World , Oxford University Press, 1995 “Hasan al-Banna” in Pioneers of Islamic Revival , Ali Rahnema, ed., London: Zed Press, 1994 “Social Criticism and Reformist Ulama of Damascus,” Studia Islamica 78 (1993).pp.45-70

نمی توان از تبارشناسی محققین اروپایی درباب تاریخ وهابیت و جنبش سلفیه گذشت و از دو مورخ اصالتا عرب اما ساکن مغرب زمین به نامهای احمد دلاّل و بشیر نافع سخنی به میان نیاورد. احمد دلاّل دانشیار دپارتمان مطالعات عرب و اسلام دانشگاه جورج تاون ایالات متحده است. او پس از اخذ درجه دکتری از دانشگاه کلمبیا در زمینه مطالعات اسلامی به ترتیب در کالج اسمیت(1990-1994)، دانشگاه ییل(1994-2000) و دانشگاه استنفورد(2000-2003) حضور داشته است. حوزه مطالعاتی او بیشتر متوجه بروز مدرنیته و تجدد در جوامع و ملل اسلامی بخصوص اعراب است. تاریخ فکر عرب ، فکر تجدد خواه و اصلاحگر اسلامی و همچنین پژوهش درباب جنبش های اصلاح گر اسلامی در قرون پیشامدرن و مدرن، از اصلی ترین موضوعات مورد علاقه او در امر تحقیق و پژوهش است.[29]
اما بشیر موسی نافع یکی از پژوهشگران موفق و سرشناس عرب اما پیرو مکاتب پژوهشی غرب در تاریخ نگاری ست. پژوهشگر مصری الاصل و ساکن انگلستان.
او در سالهای 1979-1982 در دانشگاه قاهره مشغول تحصیل بود. سپس در همین سال به لندن مهاجرت کرد و از سال 1983-1987 در کالج سلطنتی لندن مشغول به تدریس تاریخ اسلام شد. وی همچنین از سال 1990-1994 رئیس موسسه مطالعاتی تاریخ اسلام و جهان در دانشگاه فلوریدا شد و نهایتا در سال 1996 به انگلستان بازگشت و تاکنون نیز در این کشور حضور دارد.
شاید بتوان نافع را پیرو شیوه حلقه محور جان وُل در پژوهش های اهل حدیث در تاریخ ممالک اسلامی دانست. او در مقاله مهمی که درباب محمد حیاة السندی، استاد محمد بن عبدالوهاب نگاشت، دقیقاً راه جان وُل را ادامه داد و ساختار مقاله او را پر و بال داد.[30] نافع از سوی دیگر به نقش تصوف در روند اصلاح گری ممالک اسلامی توجه ویژه ای کرده است و از این منظر اطلاعات و مقالات بسیار مهمی را درباب تاریخ اندیشه های سلفی و اصلاحی در هندوستان تهیه و تدوین کرده است. او کتب[31] و مقالات[32] مهمی را تدوین کرده و باید او را یکی از جریان ساز ترین محققین این عرصه دانست، چرا که تسلط ویژه ی او به میراث علمی و فکری جهان اسلام عربی و پژوهش روش مند او در این زمینه ، دو ویژگی مهم و برتری دهنده او بر دیگران پژوهشگران این عرصه است.
کتابخانه شماره 2 (ایران شناسی و اسلام شناسی)

----------------
[29] Ahmad Dallal. "Appropriating the Past: Twentieth-Century Reconstruction of Pre-Modern Islamic Thought." Islamic Law and Society 7.1 (2000): 325-358. Ahmad Dallal. "On Muslim Curiosity and the Historiography of the Jews of Yemen." Bulletin of the Royal Institute for Inter-Faith Studies 2.1 (1999): 77-112. Ahmad Dallal. "Yemeni Debates on the Status of Non-Muslims in Islamic Law." Islam and Christian Muslim Relations 7.2 (1996): 181-192 7.2 (1996): 181-192. Ahmad Dallal. "The Origins and Objectives of Islamic Revivalist Thought, 1750-1850." Journal of the American Oriental Society 113.3 (1993): 341-359
[30] محمد بن عبدالوهاب و محمد حیاة سندی و روش شناسی اصحاب حدیث، بشیر نافع، برگردان محمد حسین رفیعی، پیام بهارستان، ش6،صص833-858
[31] Arabism, Islamism and the Palestine Question: 1908-1941 (Reading: Ithaca Press, 1998); The Rise and Decline of the Arab-Islamic Reform Movement (London: ICIT, Islamic Thought in the Twentieth Century, co-editor, with S. Taji-Farouki (London: I B Tauris, 2005); Iraq: Contexts of Unity and Disintegration, in Arabic (Cairo: Dar al-Shuruq, 2006); The Islamists, in Arabic (Beirut: al-Dar al-‘Arabiyya, 2010).
[32] Basheer M. Nafi, “Abu al-Thana1 al-Alusi: An Alim, Ottoman Mufti, and Exegete of the Qur1an,''International Journal of Middle Eastern studies 34 (2002): 482–486; Basheer M. Nafi, ‘Tasawwuf and Reform in Pre-modern Islamic Culture: In Search of Ibrahim al-Kurani,’ Die Welt des Islams 42 (2002), pp. 324–28. The Communist Movement in Palestine, 1919-1948", Courier de L'Islam, vol. 2, no, 1, winter 1985; Issues of the Contemporary Islamic Enterprise", Courier de L'Islam, vol. 4, no. 2, Autumn 1988. ;Christian Europe and the Jewish Question", Proceedings of the Annual Conference of the Centre for Islamic World Studies, 1989 ;From Unity to Disintegration: Primary Notes on the Decline of the Traditional Society", al-Ijtihad, vol. 5, January 1994. ;Contemporary Islamic Political Forces: Traditional or Modern?", The Arab Review, vol. 3, Summer 1994. ;The Emergence of Palestinian Political Trends at the End of the Ottoman Era", Qira'at Siyasiyya, vol. 5, Winter 1995.; The General Islamic Congress of Jerusalem Reconsidered", The Muslim World, vol. 86, July-October 1996. ; The Arabs and the Axis Powers, 1933-1940", Arab Studies Quarterly, vol. 19, 2, 1997; Shaykh Izz al-Din al-Qassam : A Reformist and Rebel Leader", Journal of Islamic Studies, vol. 8, no. 2, July 1997