جمع بندی برده داری در اسلام و شبهات مطرح شده

خواهش مي كنم دقت بفرمایید ما اتفاقا باید ازظاهر بحث کنیم تا اثبات کنیم باطن کار ظالمانه نیست.

احسنت من هم همین را می گویم، یعنی برده داری در شرایط عادی ظلم است و عقل این را می فهمد، لذا شما باید اثبات کنید شرایط اسلام فرق می کند؛ والا نمی توانید بگویید چون الام گفته فرق می کند!! باید بگویید حکم اسلام چه فرقی با شرائط عادی می کند؟!!
اما گوشت خوک اینطور نیست، امیدوارم متوجه منظورم در خصوص فرق داشتن دو دسته احکام شده باشید.

انسان در شرایط عادی حق و حقوقی دارد، این را خود شما هم در صحبتتان اشاره فرموده اید که برده داری در شرائط عادی ظلم است؛ لذا اینکه انسان هایی که به بردگی گرفته شده اند حق دانرد نیاز به اثبات ندارد، چون در شرایط عادی همه حق و حقوق دارند، این ما مسلمانان هستیم که باید اثبات کنیم چرا بردگان در شرایطی هستند که حق و حقوقشان ناددیه گرفته می شود و ظالمانه هم نیست؛ نه اینکه از طرف مقابل بخواهیم اثبات کند که بردگان اصلا حق و حقوقی دارند!! این که منطقی نیست!

شما میان حکم و موضوع خلط کرده اید، شاید هم اطلاعات کافی ندارید، اسلام هرگز مصداق سازی نمی کند! معنا ندارد، همه مراجع هم میگویند حکم با ماست و تشخیص مصداق با خود مکلف است. اسلام که برای قطع ید مصداق سازی نمی کند؟ یعنی اسلام دزد تولید می کند؟! اسلام می گوید حکم دزدی قطع دست است، هر کسی که دزدی کرد خودش را مصداق این حکم قرار داده است. اسلام می گوید شراب حرام است، خودش که شراب تولید نمی کند! هر کسی آب انگورش را تبدیل به شراب کرد ، محصول خود را مصداق این حکم قرار داده است.(خواهش می کنم دقت بفرمایید)

مثال پرورش گوسفند برای خورده شدن انصافا تشبیه مناسبی برای پرورش بردگان برای کفارات نیست! این چه تشبیهی است؟! اینکه شأن بردگان را از آنچه که هست هم پایین تر می آورد! یعنی اسلام حکم به برده گیری می دهد تا برای کفارات مصداقی وجود داشته باشد؟ یا بلکه بالعکس است؟ یعنی حکم به کفاره بودن بردگان داده است تا مصداق برده داری از میان برود؟ انصافا از تمام کاربران و کارشناسان این سایت بپرسید کدامیک از دو موضع فوق مد نظر اسلام بودده است؟

این حرف، حرف درستی است اگر موضع نهایی شما این باشد با هم اختلاف نظری نداریم. بنده هم همین را می گویم، می گویم برده داری مطلوبیت ذاتی در اسلام ندارد، بلکه ابزار و وسیله ای برای هدفی دیگر است.

بله حکمی که امام می کند مصداق سازی است، خواهش می کنم دقت بفرمایید، شما دو «حکم» را که در کلام بنده آمده به یک معنا گرفته اید، لذا در برداشت اشتباهی پیش آمده؛ ببینید مصداق سازی یعنی امام یک انسان اسیر را با حکمش به برده تبدیل میسازد؛ اینجا اگرچه بنده تعبیر «حکم» را آورده ام اما منظورم احکام فقهی نیست، بلکه حکم به معنای دستور و فرمان است و با حکم فقهی که مردم به آن عمل می کنند فرق دارد؛ احکام فقهی برده داری مثل جواز ارتباط جنسی و جواز خرید و فروش و... این احکام را امام اجرا نمی کند، برده داران عمل می کنند؛ امام با حکم و دستورش مصداق سازی کرده، و مردم در خصوص آن مصداقی که امام تعیین کرده، طبق احکام اسلامی عمل می کنند.

بله بنده اشتباه متوجه شدم،گمان کردم نوشته بودید "برده داری در شرایط عادی ظلم است" لذا حرف شما را منطقی برداشت کردم، اما می بینم که خیر، حرف شما صحیح نیست، اگر یک خرده احساسات رو کنار بگذاید متوجه حرف بنده می شوید؛ خواهش می کنم بدون پیش داوری حرف من رو بشنوید؛ ما کاری به اسلام و غیر آن نداریم، در شرایط عادی هر انسانی مصونیت دارد، هر انسانی آزاد است، هر انسانی از حقوقی برخوردار است، اگر جایی آزادی او محدود می شود یا حقی از او نادیده گرفته می شود آنجاست که یک اتفاق غیر عادی رخ داده است. اسلام در یک حکمی، سلب آزادی از یک سری انسان ها را امضاء کرده است، خب این باید توجیه و تبیین شود که چرا چنین حکمی داده است، خواهش میکنم منطقی باشید، بدترین حمله به یک اعتقادات، دفاع بد از انهاست که از حمله و تهاجم بدتر است. نمی شود همین طوری گفت اسن ظلم نیست، در شرایط عادی سلب آزادی دیگران ظلم است، حال باید تبیین شود این امر در اسلام چرا ظلم نیست؟

این حرف، انصافا حرف عجیبی است و حتی دلسوزترین انسانها نسبت به اسلام هم آن را نخواهند پذیرفت، من حاضرم قضاوت در این خصوص را به رأی دوستان در این سایت بسپاریم تا ببینید حقیقتا حرف شما منطقی نیست.
من میگویم: هر انسانی ازاد است و حق و حقوقی داد مگر انکه خلاف آن اثبات شود.
و شما میگویید: اصل این است که کسی حق و حقوقی ندارد مگر انکه خلاف آن ثابت شود!

شما این را می پذیرید انصافا؟

این یک برداشت شما برای اینکه اسلام را دین خشونت و سلب حقوق مردم معرفی کنند کافی است، و اگر واقعا چنین می بود هم ایراد وارد بود!!!
وقتی حیوان بودن یک حقوقی برای حیوان می آورد، انسان بودن برای فرد حقوقی نمی آورد؟ یعنی هر انسانی به دنیا می آید از نظر اسلام آزادی و حقوقی ندارد مگر آنکه اثبات شود؟!!! برادر من این چه حرفی است که شما می زنید که نه عقل می پذیرد و نه شرع!!

ببينيد من متوجه فرمایش شما هستم، اما عرض بنده این است که مشرک و کافر و یاغی و اهل کتاب و دزد و قاتل و اینها پیش از این که مشرک و کافر و قاتل و یاغی بشوند انسان بوده و دارای حق و حقوق و آزادی بوده اند، لذا اصل، آزادی انسان هاست، همه انسان ها، پس اگر کسی گفت چرا اینها مستحق سلب آزادی شده اندنمی شود گفت چون خدا گفته، بلکه می گوییم چون قاتل و کافر و مشرک و... شده اند.
در باب برده داری هم نمی توانید بگوییم اینها سلب آزادی شده اند چون خدا گفته!! در مباحث اعتقادی در جایی که حکم به ظاهر عقل ستیز باشد، این پاک کردن صورت مسئله است، بلکه باید این حق بودن این مسئله را تبیین و توجیه کنید.
می دانید چرا سوالات فلسفه احکام را به جای ارجاع به کارشناس فقه، به کارشناس کلام ارجاع می دهند؟ چون احکام دین نباید عقل ستیز باشد والا اعتقادات آن دین زیر سوال می رود، اگر دینی در فروع یک حکمی بدهد که با عقل انسان ناسازگار باشد یعنی در تشخیص درستی اعتقادات آن دین ما اشتباه کرده ایم، یک دین نمی تواند دین حق باشد و احکام ناحق بدهد!

پس این پاسخ شما هم صحیح نیست که فرموده اید:

چرا که باید تبیین شود که چیزی که اسلام مشخص کرده منطقی بوده و ظلم نیست، در غیر این صورت باب گفتگو بسته میشد و همه ادیان می گفتند شرایط عادی را دین ما مشخص میکند.
پس ارجاع دادن فروع دین به اصول دین در جایی است که حکمی را عقل نه مدح می کند و نه ذم، در اینجا اگر کسی پرسید میگوییم اگرچه عقل انسان خوبی و یا بدی آن را نمی فهمد اما چون این فروع بر اصول اعتقادی ما بنا شده اند آن را می پذیریم؛ اما اگر جایی حکمی به ظاهر عقل ستیز باشد، اینجا دیگر نمی شود گفت که مبتنی بر اصول دین ماست!! چون طرف می گوید پس در اصول دینتان شک کنید که موجب چنین حکمی شده اند!

به عبارت دیگر ما که فقهی بحث نمی کنیم که بگویید خدا گفته! ما کلامی بحثمی کنیم؛ بله در فقه روحانیون به مردم می گویند خداوند فرموده اینطوری وضو بگیرید و اینگونه نماز بخوانید و روزه بگیرید و...، کسی هم طبیعتا نمی پرسد چرا خدا اینگونه گفته، چون کسانی که احکام بلد نیستند دارند احکام خدا را یاد میگیرند.
اما در کلام، حکم را می دانیم، لازم نیست حکم را هی تکرار کنیم که خدا گفته، خدا گفته! بلکه باید چرایی و منطقی بودن آن را اثبات کنیم.

ببینید اینکه انسان ها تا خلافی نکرده اند حق آزادی دارند که دلیل نمی خواهد! همیشه مدعی است که باید دلیل بیاورد! این امور از الفبای بحث و گفتگو است. لذا در دادگاه هم تا جرمی برای انسان اثبات نشود کسی را مجازات یا زندانی نمی کنند، چون اصل این است که همه انسان ها باید حق و حقوق و آزادی داشته باشند تا زمانی که دلیلی بر خلاف آن وجود ندارد؛ برای همین است که من می گویم ما مدافعین برده داری اسلامی باید در این خصوص دلیل بیاوریم.

خب پاسخ این سوال هم طبق آنچه که بان کردم روشن میشود، یعنی آن چیزی که اثبات میخواهد جرم و مجازات است نه حقوق انسان ها.

بنده میگویم قاتل حق حیات ندارد، یعنی این فرمایش شما را قبول دارم:

منتهی می گویم اگرچه قاتل الان حق حیات ندارد اما پیش از قتل حق حیات داشته است، این ارتکاب قتل است که حق حیات را از او گرفته است، یعنی پیش از شرائط فعلی اش حق حیات داشته است؛ لذا باید اثبات شود که اولا آیا سلب حق حیات مجازاتی مناسبی برای قتل است؟ و ثانیا آیا او واقعا مرتکب قتل شده است؟ در بحث برده داری هم همین طور است، از نظر اسلام این کفر، این شرک، این برده زادگی و... است که حق آزادی را از برده سلب کرده است، اگر اینها نبود او انسان آزادی می بود، حال باید تبیین شود آیا این سلب آزادی با این شرایط تناسب دارد؟

اصلا بردگی کافر و مشرک را رها کنید، چرا برده زاده ای که پدر و مادرش بردگان مسلمانی هستند باید حق آزادی از او سلب شود؟ خب اینها باید توجیه شود، نمیشود گفت چون خدا گفته!!

من همین را میگویم، میگویم چطور خلافش اثبات شده؟ نمی شود گفت اسلام گفته که!!! باید تحلیل و تبیین کرد که خلافی که اسلام ثابت کرده منطقی بوده و ظالمانه نیست!

دلیل عقلی اش را سابقا هم عرض کردم، تا زمانی که نظام برده داری آنگونه پابرجا بوده است، آزادی کنیز زادگان نه تنها آسایش را برای ایشان به ارمغان نمیآورد، بلکه موجب ظلم بزرگتری در حق ایشان میشده است.
باید شرایطی که اسلام با آن روبرو بوده را دید، برخی از مردم در آن زمان از شدت فقر، داوطلبانه خودشان را می فروختند تا لااقل شکمشان سیر شود، لذا اینطور نیست که قاطعانه بگوییم فرمان به آزادسازی آنها به نفع ایشان تمام میشده است.
خب این بچه ها هم نیازهای عاطفی داشته اند، هم نیازهای مادی داشته اند، و... که با آزادی تمام اینها هم از دست میرفته است.

کلام بنده تناقض ندارد، اگر به حرف بنده دقت کرده بودید تا به حال بحث بر سر بردگانی بود که اسیر شده اند، لذا می گفتیم آنها حق آزادی داشته اند اما به خاطر مجازاتشان این حق از آنها سلب شده است، اما شما سوال دیگری مطرح کردید:

نمیشود یک فرد را مقصر دانست، مثلا بگوییم مالک مقصر است، بلکه عامل آن فرهنگ عمومی حاکم بر جامعه، و نظام برده داری بوده است که خود ریشه هایی داشته است، مانند فقر که برخی از روی فقر خود را می فروخته اند تا شکمشان سیر شود، یا خوی جنگ و سلطه طلبی، یا نژاد پرستی و...، و این موارد فرهنگی را شکل میداده که مالک از آن تبعیت می کرده است.
پس اسلام آنها را بین دو ظلم گیر نینداخته، اسلام در زمان ظهور با این مسئله روبرو شده که کنیز زادگان بین دو ظلم گیر افتاده اند، ظلمی که اگر یکباره نفی میشد موجب ظلم بزرگتری میشد، مثل این است که کسی ماهی را در قلب کویر رها کند!!! چرا که روشن است با عدم استقلال مالی و رفتاری پدر و مادری که برده هستند، نمی توان حکم به آزادی فرزندانشان نمود.

حق آزادی را سلب نکرده است، ظلم بزرگتر را سلب کرده است.
دوباره عرض می کنم اسلام بردگان را میان دو ظلم قرار نداده است، خب وقتی اسلام ظهور کرد بردگی رواج داشت، انسانهای فقیری که مالک هیچ چیز نبودند، حتی دستمزدشان متعلق به اربابشان بود، اینها بین دو ظلم اسیر نیستند؟ اسلام باید این فقرا را آزاد می کرد تا از گرسنگی بمیرند؟ خواهش می کنم احساسات رو کنار بگذارید و منطقی بحث کنید.

فروش تیغی که طرف از آن سوء استفاده می کند آخر چه ربطی به بحث ما دارد انصافا؟!! اسلام که آنها را بین دو ظلم اسیر نکرده، اسلام شرایط موجود را باید به بهترین نحو مدیریت کند.

ما که روی هوا و تئوریک محض بحث نمیکنیم، نمی شود چشم را بر روی حقائق جامعه بست و فقط به دنبال فاعل مختاری که مقصر است گشت، وقتی یک سنت برخی مردم را فاقد هر گونه دارایی نگه داشته است، خب نمی توان آنها را یک باره آزاد کرد، اینها از گرسنگی می میرند، یا به فساد و فحشا رو می آورند! بحث اعتقادی که احساساتی نمی شود! به مثالی که زدم دقت نکردید، کسی که ماهی را از دریا گرفته است و به کویر آورده است، حالا هی به او بگوییم کار تو ظلم است او را رها کن! خب اینجا رها کردن یعنی مرگ او!! نه رفع ظلم در حق او!!!

شما از بس که بر نقد بنده اصرار دارید، حتی سعی نمی کنید حرف بنده را دست بفهمید بعد نقد کنید، اسلام می تواند جلوی ظلم اینها را بگیرد، من کی گفتم نمی تواند؟ می تواند حکم به آزادسازی یکباره بردگان بدهد و به این حکم عمل هم می شود و همه آزاد می شوند و از ظلم مالکان رهایی می یابند، اما افق دید شما متاسفانه فقط تا همینجا را می بیند، دیگر از اینجا به بعد را نه به خود، و نه به اسلام مربوط نمی دانید که جمعیت عظیمی که در شهر رها شده اند، نه اندک دارایی دارند، نه کاری، نه درآمدی، فقط به این خوشحالیم که از ظلم مالکان رها شده اند!!!! اما اسلام بر خلاف شما اینگونه احساساتی نمی نگرد، میداند اگرچه قدرت آزادسازی بردگان را دارد اما آنها را از چاله ای بیرون آورده و به چاه می اندازد.
پس مثال فروش تیغ هم اصلا اینجا ربطی ندارد، چون بحث استفاده و سوء استفاده نیست، اصلا غیر از این امکان ندارد، یا ماندن بردگان در بردگی و تأمین معیشت ایشان و آزادسازی تدریجی(که اسلام آن را برگزیده)، یا آزاد شدن یکباره ردگان بدون هیچگونه کار و درآمد و سرمایه ای(که گویا شما بر آن اصرار دارید) که عواقب آن راعرض کردم چه می شود، و هر کس کوچکترین تجسمی از مسئله داشته باشد به عوارض اجتماعی و امنیتی آن را تصدیق خواهد کرد.

متاسفانه بعد از گذشت 37 صفحه از این تاپیک هنوز حرف بنده را نفهمیده نقد می کنید!!! اینکه رفع ظلم امکان ندارد تا اینکه اسلام خودش دچار ظلم شده تفاوت دارد، درک این تفاوت که به نظرم دشوار نیست!!!

اگر کسی منطقی و به دور از احساسات آنچه را گفتم تجسم کند خواهد فهمید که جکم به ازادی بردگان و کنیززادگان موجب ظلم در حق ایشان میشود یا خیر.

هر عقل سلیمی میپذیرد که حکم به بردگی حداقل در خصوص کنیززادگان مسلمان در وهله اول ظلم است، مگر آنکه منفعت بزرگتری در ورای آن باشد، یا اینکه نفی آن موجب شود که ظلم بزرگتری دامن ایشان را بگیرد. در غیر این صورت ظلم بودن آن آشکار است، و نمی شود با سخنانی چون اسلام گفته، و خدا گفته آنها را توجیه و تبیین کرد؛ نمی شود گفت چون حق آزادی ندارند، چون اسلام حق آزادی از آنها را سلب کرده و از این حرف ها؛ چون سوال مستشکلین در مباحث اعتقادی این است که چرا خدا گفته؟ چرا اسلام چنین حکمی داده است؟ چرا اسلام حق آزادی از آنها را سلب کرده؟ خب در جواب این سوال باید حکمت حکم تبیین و توجیه شود که دفع افسد به فاسد دیگر ظلم نیست، بلکه عین خیرخواهی است.

در هر صورت من هرچه باید در این خصوص می گفتم را عرض کردم، اختلاف ما به نقطه صفر مرزی و به تعبیری مبنایی رسیده است که آیا آزادی بردگان ظلم است یا نیست، نتیجه این بحث به شناخت دقیق از اوضاع و شرایط آن زمان بر می گردد که ما در خصوص آن اختلاف نظر داری و بدون اشتراک در این مسئله به اتفاق نظر نخواهیم رسید؛ شما را توصیه می کنم به جای ادامه بحث از این زاویه، به مطالعه تاریخی در خصوص اوضاع و شرایط اجتماعی صدر اسلام بپردازید شاید گره گشایی شود.
لذا اگر حرف جدید و یا از زاویه نو می خواهید به بحث ادامه دهید می شنوم اما اگر همین بحث را بخواهید ادامه بدهید ادامه بحث را بی فایده می دانم، با تفاوتی که در رویکردها وجود دارد این بحث نتیجه ای را در بر نخواهد داشت به همین خاطر است قضاوت در این خصوص را به خوانندگان بسپاریم.

اسلام حکم به برده داری نکرده است، شما چرا توجه نیستید؟ برده داری از هفت، هشت راه اتفاق می افتاده، اسلام همه را از بین برد الا یکی را! نه اینکه برده داری نبوده باشد و او یک راه برای آن وضع کرده باشد، این را اگر در نظر داشته باشید دیگر نمی گویید اسلام حکم ظالمانه وضع کرده است، پس اگر هم کسی می خواهد شبهه ای مطرح کند درست تر این است که بگوید: چرا اسلام حکم ظالمانه را به طور کامل ریشه کن نکرده است، این اولا.

ثانیا وقت روشن شد اسلام با چنین مسئله ای روبرو بوده است، باید دقت کرد وقتی امری حتی شراب خواری هم در جامعه ای شایع باشد نمیتوان آن را به یکباره از میان برد، نه اینکه اسلام که در ابتدا آن را جایز شمرد به امری باطل حکم جواز داده باشد، بلکه از این باب که منطقی است که با اهل باطل باید منطقی برخورد کرد، نه احساسی؛ پس اسلام با این جواز هم با مدافعان برده داری و فرهنگ مقبول جامعه برخورد احساسی نکرد، و ثانیا: دشمنانی که اسلام نوپا را تهدید میکردند ازجنگ و جنایت بازداشت، و ثالثا: با پخش نمودن اسرا در میان خانواده های مسلمان، فرهنگ اسلامی را به آنها انتقال داد، و رابعا: بار سنگین مالی نگهداری اسرا را از روی دوش حکومت اسلامی برداشت.

و ثالثا: اسلام آن یک راه را هم تحت نظر امام عادل جایز دانسته، نه خلفای بناحق اموی و عباسی! لذا می بینید شاهزادگان ایرانی که به دستور خلیفه دوم قرار بود به کنیزی گرفته شوند با مخالفت امام علی(ع) در انتخاب همسر آزاد گذاشته می شوند.

سبحان الله از برداشت و نتیجه گیری شما!!!
امیدوارم با توضیحاتی که ضمیمه کردم ابهامات بحث برطرف شده باشد.

با سلام و احترام

سرکار خانم مارینر ای کاش پیش از ابراز نظر پست های حداقل همین چند صفحه پیش، بین بنده و آقای وطاها رو مطالعه می کردید تا بفهمید اتفاقا مسئله برعکس آنچیزی است که شما فهمیده اید! در بحث من و جناب وطاهای عزیز ایشان می گویند برده ها حق آزادی ندارند چون اسلام گفته، و من می گویم خیر این توجیه مناسبی برای احکام اینچنینی نیست.

پستهای شماره 344و 357 و 359 و 362 را مطالعه بفرمایید تا متوجه شوید بنده خودم هم معتقد هستم تنها در جایی که احکام عقل گریز بوده، و ظهور عقل ستیزی نداشته باشند می توان گفت ما حکمت آنها را نمی دانیم و چون اسلام فرموده است میپذیریم، اما در جایی که ظاهر آنها عقل ستیز است حتما باید توجیه و تبیین شوند، اینجا دیگر نمیشود گفت چون خدا و اسلام گفته است. عقل این را می گوید و کاملا هم منطقی است.

در هر صورت گفتمان عقل گرایی که دوگانه نیست، عقل همیشه یک چیز میگوید، گاهی ما به خاطر خروج از مسیر تعقل، دیگران را منحرفین از عقل گرایی می خوانیم، اینکه ما به دستورات پزشکی که حکمت آن را نمی فهمیم عمل کنیم و هر کسی از ما پرسید چرا؟ بگوییم حکمت آن را نمی دانم اما کسی به من این دستور را داده است که اطلاعاتش از من در این زمینه بیشتر است، این عاقلانه نیست؟ بله اگر پزشک یک دستوری داد که با عقل ناسازگار بود (عقل ستیز، نه عقل گریز) آن موقع است که باید برای چرایی آن و اطمینان از صحت آن بحث کنید.

بنده منصفانه بحث می کنم، شما می توانستید قبل از نقد نظر بنده، از مواضع من آگاه شوید؛ روشن است که مقدمه نقد در نگرش عقلانی، فهم کلام مخاطب است.

با سلام و احترام

ببینید اسلام نسبت به پذیرش مکاتبه سفارش کرده است، و اصلا آزادی به هر نحوی را مستحب می داند، چه مکاتبه چه غیر آن؛ اما چیزی که هست اگر قبول مکاتبه بر مالک واجب باشد چند مفسده دارد:

مفسده اول: اگر پذیرش مکاتبه واجب باشد دیگر مالکی کنیزش را به عقد برده ای در نمی آورد، چرا که عمده انگیزه ازدواج کنیزان و بردگان در نگاه مالک، تصاحب یک برده دیگر است، و از این کانال است که به خواسته های جنسی بردگان هم توجه میشود، اما اگر مالک بداند بچه این برده اگر بخواهد آزاد شود، بر مالک لازم است آن را بپذیرد، خب چرا کنیزش را به عقد یک برده در بیاورد در حالی که خودش می تواند از او بهره ببرد، این ازدواج ثمره ای هم برای او نخواهد داشت؟ لذا با وجوب پذیرش مکاتبه دیگر باب ازدواج بردگان مرد تا حدی بسته می شود.

مفسده دوم: این که مالک بچه بردگان را نگهداری کرده و مخارج او را می پردازد برای این است که از او به عنوان یک کنیز و یا برده بهره ببرد، اما اگر بداند این برده با بزرگ شدن اگر بخواهد حتما آزاد می شود و این از اختیارات مالک خارج است، خب طبیعتا هرگز بچه را نگه نداشته و مخارج آن را بر عهده نمیگیرد. خصوصا در آن دوران که فقر به شدت رواج داشته و بسیاری از اینکه نمی توانستند شکم خود را سیر کنند خود را به بردگی می فروختند، در این شرایط مالک به احتی زیر بار مخارج فرزند کنیزش نمی رفت؛ امروزه هم شما نگاه کنید بسیاری از مردان و زنانی که ازدواج مجدد میکنند فرزندان سابق همسرشان را نمی پذیرند، چطور ما میخواهیم یک مالک بدون ضمانت، مخارج فرزندان کنیزش را بر عهده بگیرد؟

پس اسلام برای تأمین امنیت و مایحتاج این بچه ها، باید مالکیت مالک را قطعی می کرد و راه دیگری مثل استحباب و تأکید بر آزادسازی یا پذیرش مکاتبه، و همچنین کفارات و مانند آن را برای آزاد سازی ایشان پی می گرفت.

با سلام و احترام

بله بنده متوجه احساسات شما هستم، اما باور کنید در این صورت هم سرنوشت برده ها تهدید میشد، ببینید تصور کنید انسانی که خوی خدمت به دیگران را نداشته باشد، اگر به او بگویید شما این بچه رو بزرگ کن، بزرگ که شد حق تو را تمام و کمال پرداخت خواهد کرد، آیا می پذیرد؟ روشن است که خیر، چون او پول را باید نقدا بدهد و نسیه دریافت کند! آن هم در صورتی که برده ای که هیچ درآمدی ندارد بتواند، یعنی پول نقد بدهد و یک نسیه مشروط را بپذیرد!! تنها کسی خواهد پذیرفت که برای رضای خدا و انسانیت چنین پیشنهادی را بپذیرد اما عمده مالکین زیر بار آن نمی رفتند و از همان بچگی می گفتند ما نه بزرگشان می کنیم، نه مهریه و مانند آن می خواهیم.

اسلام اگرچه راضی به در بردگی بودن آنها نبود اما نمیبایست احساساتی وارد میدان شود، خب بردگان با توجه به موقعیتی که داشته اند خیلی آسیب پذیر هستند و بدون حمایت نمی توانند زنده بمانند، بلکه باید برای آزادسازی تدریجی آنها برنامه ریزی می کرد؛ مثل برخی اسرای جنگ تحمیلی که از انها شنیدم با توجه به محدودیت های غذایی دوران اسارت، بعد از آزادی هم این محدودیت در حق ایشان إعمال شده، و غذاهای خاصی به آنها داده میشد و به تدریج رژیم غذای آنها عادی سازی شد؛ لذا اسلام باید تا زمان توانایی این بردگانی که در نهایت آسیب پذیری بوده اند، آنها را تحت حمایت مالکین نگه می داشت؛ و هر گونه دلسوزی بیش از این به ضرر آنها تمام میشد، لذا هم و غم خود را معطوف به نحوه رفتار با بردگان در دوران بردگی کرده است، که حتی به آنها پسرم و دخترم بگویید، نه غلام و کنیز؛ و به آنها هر چه خودتان می خورید بدهید، و...

این شیوه به خوبی جواب داد، هم به بردگان در دوران بردگی سخت نگذشت، و هم برده داری ریشه کنم شد،گوستاو ولوبون که یک انسان غیر مسلمان است در این خصوص می نویسد:
«غلامان زر خرید در مشرق زمین جزء خانواده محسوب می‌شوند و چنانچه پیش از این گفته شد حتی می توانند با دختران آقایان مالکین خود ازدواج کرده و در زمره دامادان او در آیند و همچنین می توانند بزرگترین منصبها را نائل گردند . در مشرق غلام بودن عار و ننگ نیست و بدان اندازه که در مغرب نوکر از ارباب خود فاصله دارد در آنجا غلام از مالکش دور نیست و ارتباطش زیادتر و با او نزدیکتر است»

و نیز می نویسد:
«تمام جهانگردانی که درباره مساله برده داری در مشرق زمین به تحقیق پرداخته اند معترفند که این سر و صدای مغرضانه ای که برخی از اروپاییان در اطراف آن به راه انداخته اند به کلی بی اساس است.

همچنین ایشان به نقل از مسیو «آلو» می نویسد:
«مسلمانان هرگز با دیده حقارت به بردگان نگاه نمی کردند. از این روست که می بینیم مادر پادشاهان عثمانی که پیشوای مسلمانان و مورد احترام آنان بوده اند کنیز بوده و در این باره به حیثیت آنها لطمه وارد نیامده است.(تمدن اسلام و غرب، صص464 تا 466)

ما در این مورد اختلاف نظر داریم و به همین خاطر بحثمان به جز نکاتی، عموما تکرار مطالب قبل است، و به نتیجه ای نخواهد رسید، مهم این است که هیچ کدام اسلام را مقصر نمی دانیم و این حکم را در مجموع ظالمانه نمی دانیم، (چون از نظر عقلی هم امضاء یک حکم ظالمانه برای دفع ظلم بزرگتر که از آن چاره ای نیست، ظالمانه تلقی نمی شود)
لذا سخنانمان را زده ایم، اجازه بدهید ماطبان هم با خواندن نظرات من و شما خودشان موضع خودشان را اتخاذ کنند.

فقط یک نکته جدیدی که شما اشاره نموده اید:

اولا حکم و حق از هم جدا نبوده و حکم خداوند بدون ضابطه و قاعده نیست، اگر حقی باشد حکم هم متناسب با آن هست، و اگر حقی نباشد حکم هم نیست، اما منطقا در جایی که رساندن یکی به حقی موجب می شود حقوق بزرگترش را نیز از دست بدهد عقل و منطق چه حکمی می کند؟ من حرفم این است که اسلام خواهان آزادی بردگان است، کسانی که در خانه اربابان خورد و خوراک و جای خوابشان تأمین است، اما حکم به آزادی بدون قید و شرط آنها که هیچ دارایی ندارند موجب این می شود که حتی شکمشان هم دیگر سیر نشود و برای سیر کردن خود و تأمین نیازهایشان تبدیل به آفتی برای جامعه شوند. به نظرم حرفم خیلی روشن است.

بنده که بدون دلیل حرف نزده ام اما شما ادله بنده را ناکافی می دانید، درحالی که انصافا دلالت کننده هستند، برای اینکه دوباره تکرار نشود فقط آدرس می دهم، پست شماره 351 در ص36

هنوز هم سر حرفم هستم، انصافا نگه داشتن کنیز زاده به عنوان برده ظلم است، شما از هر کسی در این سایت می خواهید بپرسید آیا سلب حق آزادی و همسر فقط به خاطر اینکه اسلام می گوید "چون او کنیز زاده است حق آزادی و انتخاب همسر ندارد" آیا پذیرفتنی است؟! من حاضرم دیدگاهمان را به رأی بگذاریم تا تمام کاربران سایت که تازه همه مسلمان هستند و دلسوز دین در مورد آن نظر بدهند؛ بدیهی است هر طالب حقی می گوید به چه دلیل این حق از او سلب شده است؟ تا دلیل برایش نگویید قانع نمی شود؛ پس باید منطقی بپذیریم که ظلم هست، بالاخره حقوقی از او سلب شده است اما در مقام توجیه باید گفت اگر این حقوق از او سلب نمیشد، حقوق بزرگتری از او سلب میشد، لذا اسلام این ظلم را امضاء کرد تا با برنامه عملی که ریخته است به مرور زمان به طور کامل آن را ریشه کن سازد.

می بینید که جملات من شده اند تکرار ، به همین خاطر می گویم بحث ما به بن بست خورده است، بنده هر چه که باید عرض می کردم را عرض کردم، شما باید اندکی تعصبات دلسوزانه تان در مورد اسلام را کنار گذاشته و با نگرش برون دینی به مسئله نگاه کنید، اینطوری نمی شود از اسلام دفاع کرد، سایرین از ما نمی پذیرند، اگر اسلام را فقط برای مسلمانان می خواهیم توجیه کنیم، بله شاید تأثیرگذار باشد اما در جایی که می خواهیم در برابر جستجوکنندگان و حقیقت جویان غیر مسلمان از احکام و عقیده اسلامی دفاع کنیم چنین دفاعی جز رویگردانی آنها از اسلام اثری نخواهد داشت.

عرض کردم بحث دارد دور می زند و تکرار می شود، من به طور مکرر عرض کرده ام حق آزادی لازمه انسانیت است، یعنی هر موجودی که انسان باشد حق آزادی و حق انتخاب همسر دارد، این حداقل حقوق انسانی است، لذا اثبات آن که دلیل نمی خواهد، این بدیهی است، لذا تمام ادله ای که بنده آوردم هم ادله تنبیهی است، نه اثباتی؛ خواهش می کنم اندکی منطقی به ماجرا نگاه کنید، توقع دارید آیه و حدیثی بیاورم که بگوید انسان ها حق آزادی دارند؟ خب این که روشن و بدیهی است!!
پس باید با ادله روایی اثبات کنیم که چرا چنین حقی از برخی انسان ها سلب شده است، نه اینکه اثبات کنیم آیا حق داشته اند یا نه!
ما در این خصوص اختلاف داریم.

سوال
سوالاتی در مورد برده داری در اسلام وجود دارد که تقاضا دارم به آنها پاسخ دهید:
1- مگر اسلام نیامده تا با احکام نادرست دوران جاهلیت مبارزه کند؟ پس چطور به خاطر شرایط جامعه نمیتوانست برده داری را هم از بین ببرد؟ طبق فرموده کارشناسان محترم برده داری بعد ها توسط خود اسلام منسوخ شد. اما هیچ دلیل یا مدرک معتبری برای این موضوع ارائه نکردن و در صورت صحت این مطلب اسلام از چه زمانی با آن مخالفت کرد؟
2- به فرض پذیرش اینکه برده داری یا کنیز داری از روی اجبار مورد پذیرش اسلام قرار گرفته آیا برخی احکام آن (که توسط خود اسلام بیان شده) نظیر مجوز رابطه زناشویی با کنیز غیرانسانی نیست؟
3- اگر قبول کنیم که اسلام واقعا با برده داری مخالف بود و به خاطر شرایط جامعه آن را پذیرفته است، پس چرا خود ائمه اطهار برده داشتند؟!
4- چرا پذیرش پیشنهاد مکاتبه از سوی عبد، بر مالک واجب نیست؟
5- چرا کنیز زاده هم در حکم کنیز بوده و به بردگی گرفته می‌شود؟
6- چرا در ازدواج بردگان، مالک آنها حق طلاق دارد؟

پاسخ به سوال اول

ابتدا باید توجه کنید اینطور نیست که اسلام همان برده داری اعراب را امضاء کرده و با آن مخالفت نکرده باشد، بلکه بین برده داری که اسلام امضاء کرد، و برده داری دوران جاهلیت تفاوت های جدی و اساسی وجود دارد، از جمله این که:

اول: اعراب حتی از طریق دزدیدن افراد، یا به خاطر بدهی بدهکاران آنها را به بردگی می‌گرفتند، اما اسلام همه راه های برده گیری را ممنوع اعلام کرده و تنها اجازه داد که اسرای جنگی به بردگی گرفته شوند(1)
دوم: در میان اعراب هیچ قانونی نبود که آزادی بردگان را در شرایطی واجب کند، در حالی که اسلام به بهانه های مختلف حکم وجوب به آزادساختن بردگان داده و در شرایط عادی بر آزاد ساختن آنان تأکید فراوان نموده است، و حتی یکی از مصارف هشتگانه زکات را مصرف در راه آزادسازی بردگان قرار داده است.
سوم: علی رغم امضاء شدن این حکم، اما به طور کلی اشتغال به آن نکوهش شده، تا جایی که پیامبر(ص) اشتغال به برده فروشی را از زشت ترین و ناپسند ترین امور معرفی نموده و خرید و فروش بردگان را بدترین و منفورتین معاملات اعلام کرد: «شرّ النّاس مَن باع النّاس»؛ بدترین مردم کسی است که انسان ها را بفروشد.(2)

نظام ویژه و اختصاصی اسلام
اصلا نظام برده داری اسلام مختص خود اسلام است، نه شبیه به آنچه که برده داری دوران جاهلیت یا برده داری در غرب، یا برده داری مدرن می‌دانیم:

اول: هرگز در اسلام برده و آزاد بودن ملاک برتری افراد نیست، بلکه بزرگوارترین مردم با تقواترین آنها معرفی شده است(3)،لذا در اسلام اجازه بد رفتاری با آنان داده نشده است، بلکه پیامبر(ص) می فرماید به بردگان نگویید غلام و کنیز، بلکه بگویید پسرم، دخترم؛ آنها را که در ایشان خیر و فضیلت می بینید آزاد کنید، از آنچه خودتان میخورید به آنها هم بدهید، کتکشان نزنید، این توصیه ها رفتاری با بردگان به قدری پررنگ است که غلام آزاد شده امام حسین(ع) با گریه التماس از امام حسین(ع) می خواست که به او اجازه جان دادن بدهد و امام ع اجازه نمی دادند(این ها را تجسم کنید، روی آن فکر کنید، خیلی ساده از کنار آن نگذرید؛ چقدر رفتار باید عمیق و لبریز از عطوفت و رأفت باشد که برده به اربابش التماس کند که اجازه دهد جانش را فدای ارباب کند!! در کجای اروپا و آمریکا و مکاتب برده داری دنیا چنین چیزی اصلا قابل تصور است، کار به تحقق آن نداریم.

دوم: اسلام به دنبال برده داری نیست، مبحث برده داری در تمام کتب فقهی به نام «کتاب العتق» یعنی احکام آزاد کردن بردگان آمده، نه «کتاب الرق» به معنای احکام نگهداری بردگان.(4)
همچنین برای تشویق به جهاد هرگز پای مادیات و منافع مادی آن وسط کشیده نشده، بلکه در روایات جهاد عموما بر ثواب های آن تکیه شده است، مثلا پیامبر(ص) می فرماید: «إِنَ‏ صَبْرَالْمُسْلِمِ‏ فِي‏ بَعْضِ‏ مَوَاطِنِ‏ الْجِهَادِ يَوْماً وَاحِداً خَيْرٌ لَهُ‏ مِنْ‏ عِبَادَةِ أَرْبَعِينَ‏ سَنَة» ؛ صبر مسلمان در برخی مواطن جنگ، در یک روز، برای او از چهل سال عبادت برتر است.(5)
در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت ع نیز می بینیم که هرگز در جنگ ها مردم را اینگونه تشویق نکرده اند که اگر در جهاد حاضر شوید غنائمی نصیب شما خواهد شد، یا کنیزکانی به چنگ می آورید، برخلاف خلفای اموی که در وقایع مختلف، چون واقعه حرّه، جهت تشویق سرابازان به جنگ، و حتی پیش ازپیروزی، نوامیس مردم را بر سربازانشان حلال اعلام می‌کردند.

سوم: نگاه اسلام به برده داری تجاوز و بهره کشی نیست، که اگر این باشد دیگر توصیه به مهربانی و ملاطفت معنا ندارد،بلکه کنیزداری برخلاف زنا، احکام ازدواج گونه ای دارد، نگاه اسلام به کنیزداری، در حقیقت چیزی شبیه به یک ازدواج یک طرفه است، لذا قواعد ازدواج در آن مراعات شده است، مثلا زنی که مرتکب زنا شده است در اسلام عده ندارد اما زنی که از راه ازدواج یا کنیزی رابطه جنسی داشته است باید عده نگه دارد، یا امام صادق(ع) ارتباط جنسی با چند دسته از کنیزان را حرام دانسته است، همانطور که این محدودیت ها در ازدواج هم وجود دارد:
«يَحْرُمُ مِنَ الْإِمَاءِ عَشْرٌ لَا يُجْمَعْ بَيْنَ الْأُمِّ وَ الْبِنْتِ وَ لَا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ حَامِلٌ مِنْ غَيْرِكَ حَتَّى تَضَعَ وَ لَا أَمَتَكَ وَ لَهَا زَوْجٌ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ عَمَّتُكَ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ خَالَتُكَ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ لَكَ فِيهَا شَرِيكٌ.»؛ امام صادق(ع): ارتباط جنسی با ده دسته از کنیزان حرام است: بین مادر و دختر نمی توان جمع کرد، و بین دو خواهر، و کنیزی که از غیر تو آبستن شده تا زمانی که فارغ نشده است، و کنیزی که برای تو است ولی کسی دیگر شوهرش است، و کنیزی که عمه یا خاله رضاعی تو باشد.(6)
همچنین چند همسری یا مالکیت اشتراکی در هر دو(ازدواج و کنیزداری) ممنوع است؛ حتی گذشتن از حق خود و حلال کردن کنیز خود بر دیگری هم در نگاه ائمه(ع) همانند طلاق نامطلوب است:
«عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُحِلُّ فَرْجَ جَارِيَتِهِ قَالَ لَا أُحِبُّ ذَلِك‏»؛ علی بن یقطین میگوید از امام (ع) در مورد حلال کردن کنیز برای دیگری سوال کردم، امام فرمود: من آن را دوست ندارم.(7)

إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنِ الْمَرْأَةِ تُحِلُّ فَرْجَ جَارِيَتِهَا لِزَوْجِهَا فَقَالَ إِنِّي أَكْرَهُ هَذَا» اسحاق بن عمار نیز می‌گوید: از امام کاظم(ع) سوال کردم از زنی که کنیزش را بر شوهرش حلال می کند، فرمود: از آن اکراه دارم.(8)

چهارم: اصلا همین نفس برده گیری در اسلام با محدودیت‌هایی روبرو شده است:

الف) همان‌طور که گذشت فقط از طریق اسرای جنگی می‌توان برده گرفت، نه غیر آن.

ب) اصل جهاد و نیز تصمیم گیری در خصوص اسرا را نه بر عهده اشراف و ثروتمندان، یا هر کسی که به هر طریقی حاکم شود، بلکه بر عهده امام عادل است(9) اسلام به جای اسم، وصف به کار برده است، وصف عدالت که به عنوان ملاک معرفی شده است گویای همه چیز است.
امام سجاد(ع) در این خصوص می‌فرمایند:
«إِذَا أَخَذْتَ‏ أَسِيراً فَعَجَزَ عَنِ‏ الْمَشْيِ‏ وَ لَيْسَ‏ مَعَكَ‏ مَحْمِلٌ‏ فَأَرْسِلْهُ‏ وَ لَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّكَ لَا تَدْرِي مَا حُكْمُ الْإِمَامِ فِيه‏» هنگامى که اسیرى گرفتى و او را با خود مى‏ آورى اگر از راه رفتن ناتوان شد و مرکبى براى حمل او ندارى او را رها کن ، و به قتل مرسان ، چرا که نمى‏ دانى هنگامى که او را نزد امام آوردى چه حکمى در باره او خواهد کرد.(10)
لذا اگر این حکم ازدست امام عادل خارج شد ممکن است به ظلم منجر شود، همان طور که امام کاظم(ع) در پاسخ نامه علی بن سوید در مورد حکّام جور فرمودند:

سَأَلْتَ عَنْ أُمَّهَاتِ أَوْلَادِهِمْ وَ عَنْ نِكَاحِهِمْ وَ عَنْ طَلَاقِهِمْ فَأَمَّا أُمَّهَاتُ أَوْلَادِهِمْ فَهُنَّ عَوَاهِرُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ نِكَاحٌ بِغَيْرِ وَلِي‏»؛ در مورد مادران اولاد آنها و نکاح و طلاقشان پرسیدی، اما مادران فرزندان آنها زنادهندگان هستند تا روز قیامت، (چون) نکاحی بدون ولی (شکل گرفته است)(11)

علامه مجلسی در مرآة العقول در تفسیر این روایت می‌نویسد:
عواهر" أي زواني لأن تلك السبايا لما سبين بغير إذن الإمام ... فوطئ المخالفين لهن زناء و هم زناة و هن عواهر. "نكاح بغير ولي" أي نكاحهم للإماء نكاح بغير ولي، لأن أولياءهن‏ و ملاكهن الأئمة عليهم السلام»؛ عواهر یعنی زنادهندگان، چراکه آن اسرا به غیر اذن امام اسیر شده اند، پس رابطه مخالفین با آنها در حکم زناست(12)

اما اگر حکم به دست امام عادل باشد ظلمی نخواهد شد، همان طور که طبق برخی نقل های تاریخی در جنگ اعراب و ایران وقتی خواستند دختران یزدگرد سوم را در بازار بفروشند امام علی(ع) ممانعت کرده و آنها به مجلس مهاجرین و انصار برده و در انتخاب همسر آزاد گذاردند.(13)
به عبارت دیگر منشأ فساد در احکام دو چیز است، یکی نقص در خود حکم، و دیگری نقص در اجرا؛ نظام برده داری قبل از ظهور اسلام هم یک حکم بد بود، و هم توسط حکام بد اجرا میشد، اما با ظهور اسلام ضمن اصلاح این حکم، مدیریت و اجرای آن هم بر عهده امام عادل گذاشته شد، یعنی هم حکم اصلاح شد و هم زمام کار به مجری عالم و عادل سپرده شد.
ج) در جنگ با اسلام، همه اسیر نمی‌شوند، این‌طور نیست که اگر لشگر اسلام به کشوری حمله کرد بتواند تمام مردم آن را به بردگی بگیرد، اسلام برای ریشه کن کردن کفر و شرک آمده است، لذا با کفار سازش نمی کند، اما جهاد ابتدایی در برابر حاکمیت کفر و در دست داشتن قدرت از سوی کفار و مشرکین است، یعنی جهاد با حکّام کافر است، نه اشخاص کافر؛ اگر يكي از حكومت‌هاي جابر مانع نشر دعوت اسلام در ميان ملت خود شود و نيز مانع از اين شود كه مسلمانان صداي اسلام را به گوش توده مردم برسانند، بر مسلمانان لازم است كه با جنگ ابتدايي چنين مانعي را از پيش پاي اسلام بردارند تا مردم آزادانه بتوانند از تعاليم حيات‌بخش اسلام آگاه و از مزاياي احكام عادلانه آن بهره‌مند شوند.(14)

د) از اینها که بگذریم آنهایی که حتی به جنگ با اسلام آمده و اسیر شده‌اند لزوما به بردگی گرفته نمی شوند، حکم رفتار با اسرا منحصر در به بردگی گرفتن آنها نیست، بلکه می توان آنها را در قبال پول یا امر دیگری مبادله کرد. لذا گاهی پیامبر شرط آزادی اسرا را آموزش خواندن و نوشتن قرار می‌دادند، گاهی از آنها در برابر آزادی فدیه می‌گرفتند، گاهی جمعی از اسرا را اعدام و برخی از همان جمع را به خاطر خصوصیاتی چون سخاوت یا غیرت، وصداقت و... آزاد می‌کردند(15)
اصلا به نظر میرسد راه اصلی در برخورد با اسرا در اسلام آزادی بلاعوض یا در ازای مال یا تبادل اسرا و مانند اینها باشد، و آنچه که در روایات از باب جواز برده گیری آمده است راه حل مرتبه بعد است که اصالتا مورد نظر اسلام نیست و جواز آن تنها در صورتی است که دو راه اول مقدور یا به مصلحت نباشد(16)
آیت الله مکارم می نویسند: چون جواز به بردگی گرفتن اسرا در صورتی است که راههای دیگر نگهداری اسرا بسته باشد، لذا امام عادل میتواند به طور کلی از آن چشم پوشی کند.(17)

در مجموع این تفاوتهای برده داری اسلام با سایر مکاتب و فرهنگ ها به گونه ای است که مستشرقین ر ابه اعتراف وادار کرده است، گوستاو ولوبون که یک مستشرق فرانسوی و غیر مسلمان است در این خصوص می نویسد:
«غلامان زر خرید در مشرق زمین جزء خانواده محسوب می‌شوند و چنانچه پیش از این گفته شد حتی می توانند با دختران آقایان مالکین خود ازدواج کرده و در زمره دامادان او در آیند و همچنین می توانند بزرگترین منصبها را نائل گردند . در مشرق غلام بودن عار و ننگ نیست و بدان اندازه که در مغرب نوکر از ارباب خود فاصله دارد در آنجا غلام از مالکش دور نیست و ارتباطش زیادتر و با او نزدیکتر است».(18)
و نیز می نویسد:
«تمام جهانگردانی که درباره مساله برده داری در مشرق زمین به تحقیق پرداخته اند معترفند که این سر و صدای مغرضانه ای که برخی از اروپاییان در اطراف آن به راه انداخته اند به کلی بی اساس است».
همچنین در ادامه به نقل از مسیو «آلو» می نویسد
«مسلمانان هرگز با دیده حقارت به بردگان نگاه نمی کردند. از این روست که می بینیم مادر پادشاهان عثمانی که پیشوای مسلمانان و مورد احترام آنان بوده اند کنیز بوده و در این باره به حیثیت آنها لطمه وارد نیامده است.(19)

علت عدم آزادسازی یکباره بردگان
اما در خصوص اینکه اسلام چرا یکجا برده داری را ریشه کن نکرد باید توجه کرد که آزاد سازی یکباره بردگان موجب رها شدن جمع عظیمی میشد که نه کار داشتند، نه درآمد، نه خانه، و نه حتی کوچکترین مال و پس اندازی، طبیعتا حکم به آزاد سازی یکباره آنها جامعه را ناامن میکرد، خصوصا در آن زمان که برخی از شدت فقر، خودشان را به عنوان برده می فروختند تا شکمشان سیر شود و جای خواب داشته بشند. لذا صدور چنین حکمی علاوه بر اینکه موجب رفاه بردگان نمیشد، ظلم بیشتری نسبت به آنها و جامعه را نیز به دنبال داشت.

علت عدم مخالفت با اصل برده داری
اسلام با تدابیری که اتخاذ کرده بود، عملا برده داری را منسوخ کرد و بزرگترین دلیل و شاهد بر آن هم این است که امروزه در میان امت های واقعا اسلامی که حاکم عادل و مشروع در رأس آن باشد، برده داری وجود ندارد، اما برای پاسخ به اینکه چرا اسلام به جای این اصلاحات و ریشه کن کردن عملی، اصل حکم را از میان نبرد، باید به چند نکته توجه کرد:

نکته اول: عنصر بازدارندگی برده داری
حکم برده داری از نظر اسلام مانند حکم قصاص است، هر دو برای پیشگیری از قتل و کشتار انسان‌ها وضع شده‌اند؛ قبل از اسلام اعراب از راه های مختلف مردم را به بردگی می‌گرفتند، یعنی علاوه بر گرفتن اسرا به عنوان برده در جنگ‌ها، مثلا اگر کسی به دیگری بدهکار بود و توان پرداخت نداشت، یا در قمار باخته بود، یا از جنگ فرار کرده بود و امثال آن، او را به بردگی می‌گرفتند؛ اسلام تمام اقسام برده گرفتن فوق را تحریم کرد مگر برده هایی که در جنگ اسیر می‌شوند، چون این خودش عاملی بود برای کاهش جنگ‌ها؛ و به عنوان تهدیدی علیه کفار تلقی می‌شد که فکر جنگ با مسلمانان را از سرشان بیرون کنند.

بنابراین اسلام به دنبال بالابردن آمار بردگان نیست، بلکه به بهانه آن می‌خواهد آمار جنگ‌ها را پایین بیاورد، همان طور که به دنبال بالابردن آمار قصاص نیست، بلکه می‌خواهد به وسیله آن آمار قتل را پایین بیاورد، این دو به عنوان عامل بازدارنده به شمار می‌روند.

لذا می‌بینید که علی رغم تأکید بر اصل حکم قصاص، از آن طرف به بخشش قاتل پشیمان توصیه می‌کند، و همچنین علی رغم تأکید بر اصل برده داری، از آن طرف به آزاد کردن بردگان سفارش می‌کند، چرا که اسلام نمی‌خواهد واقعا انسان ها قصاص شده، و یا به بردگی گرفته شوند، اما اگر این احکام هم نباشد خون های بیشتری ریخته خواهد شد، پس همین خوف از جاری شدن چنین حکمی برای بازدارندگی باید باشد.

نکته دوم: تربیت و پرورش اسرا در خانواده های اسلامی و کاهش هزینه های نگهداری اسرا
هدف دیگری که اسلام از برده داری به دنبال آن بود، کاهش هزینه های دولتی، و ترویج فرهنگ اسلامی بود، یعنی وقتی افرادی از دشمن در یک جنگ اسیر می‌شدند، خب آزاد کردن آنها که کار لغوی بود، نگهداری آنها هم علاوه بر هزینه هایی که برای دولت اسلامی دارد موجب سوء استفاده آنها از رأفت اسلامی می‌شود و اشخاص در جنگ ها به محض در خطر دیدن جان خود تسلیم می‌شوند، چون از قبل می‌دانند با اسارت فقط آسایش در انتظار ایشان است!! و چنین سرنوشتی به جای بازدارندگی، آنها را در جنگ جری‌تر می‌کند. لذا اسلام ضمن واگذاری این اسرا به خانواده های مسلمان، هم خرج ایشان را بر عهده خانواده ها می‌گذارد، و هم موجب تعلیم فرهنگ اسلامی از خانواده های مسلمان به این اسرا می‌شود، و در مقابل این مخارج به مالک اجازه می‌دهد از اسیر بهره های مختلف ببرد، او را به کار گیرد یا بفروشد و موارد دیگر؛ تا عنصر بازدارندگی هم تحقق یابد.

روشن است که چون هدف ترویج اسلام و نفوذ آن در قلب بردگان است اسلام اجازه بدرفتاری با ایشان را نداده و به آزاد نمودن آنها تشویق کرده است، لذا خود اهل بیت(ع) هم غلامان و کنیزانی داشته اند که به بهانه های مختلف آنها را آزاد می‌کرده اند تا این سنت رواج یابد، همان‌طور که در روایت آمده امام باقر(ع) گاهی در برابر حتی یک کار نیک از سوی برده، او را آزاد می‌کردند(20)‌ یا امام علی(ع) با دست رنج خود 1000 برده آزاد کردند(21) خوش رفتاری ائمه(ع) با بردگان به قدری بوده است که گاهی موقع آزادی، خود برده ها نمی‌رفتند، نمونه آن «جون»، غلام سیاه امام حسین (ع) است که امام حسین(ع) او را در لحظات آخر آزاد کردند اما نرفت، بلکه اجازه میدان خواست اما این بار امام (ع) به او اجازه نمی دادند، با گریه و التماس بر خواسته خویش اصرار کرد، تا با اصرار اجازه گرفت و به میدان رفت(22) انصافا چنین رابطه ای بین ارباب و غلام در کدام نظام برده داری مشاهده می‌شود؟!!!
بنابرآنچه گذشت روشن می‌شود اسلام به دنبال براندازی نظام ظالمانه برده داری آن زمان بوده، لذا می‌بینیم عملا برده داری منسوخ شده است. اما حکم آن منسوخ نشده است چرا که این حکم تابع مقتضیات زمان بوده و در صورت تحقق دوباره شرایط به منظور بازدارندگی، یا کاستن هزینه های نگهداری اسرا، یا گسترش فقر، یا تربیت کفاری که اسیر شده اند در خانواده های مسلمان، یا موارد دیگر می‌تواند زیر نظر امام عادل اعمال شود.

پاسخ سوال دوم:
طبق آنچه که بیان شد، پاسخ این سوال هم تا حدی روشن می‌شود، یعنی باید دقت کرد اولا این طور نیست که بشود زنان غیر مسلمان را تا زمانی که به قصد ریختن خون مسلمانان وارد میدان جنگ نشده باشند به بردگی گرفت، ثانیا: بعد از اسارت هم صدور چنین حکمی متوقف بر تشخیص امام عادل است، و یک راه حل ثانویه است، و حکمت جواز آن هم روشن است، جنگ اتفاقی است که وضعیت انسان را به شدیدترین وضع ممکن مبدل می‌کند، هرچه که یک جامعه دارد، اعم از آسایش و امنیت و پیشرفت و سلامتی، و خانواده و همه چیز را از او می‌گیرد، لذا عنصر بازدارنده باید به قدری قوی باشد که بتواند مانع چنین واقعه ای شود. همان طور که اعدام یک قاتل در برابر کشتن یک انسان دیگر غیر انسانی نیست، به بردگی گرفتن انسان هایی که قصد کشتن مسلمانان را کرده و وارد جنگ با ایشان می‌شوند هم غیر انسانی نیست.
ثالثا همان طور که گذشت هدف اسلام از این حکم، تعلیم و تربیت، بوده و نگاه اسلام به این مسئله، به عنوان یک ازدواج یک طرفه است، نه تجاوز و بهره کشی، لذا روایات متعددی رابطه جنسی با کنیزان را حق آن کنیز دانسته اند:
«عَلِيٌّ ع‏: مَنِ اتَّخَذَ مِنَ الْإِمَاءِ أَكْثَرَ مِمَّا يَنْكِحُ أَوْ يُنْكِحُ فَالْإِثْمُ عَلَيْهِ إِنْ بَغَيْن‏»؛ امام علی(ع)کسی که بیش از اندازه ای که نکاح می کند کنیز بگیرد، اگر آن کنیزها لغزشی بکنند، گناهش بر اوست.(23)

«مَنِ اتَّخَذَ جَارِيَةً فَلَمْ يَأْتِهَا فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ‏ [يَوْماً] ثُمَّ أَتَتْ مُحَرَّماً كَانَ وِزْرُ ذَلِكَ عَلَيْهِ»؛ هر کسی که کنیزی می‌گیرد، اگر هر چهل روز یکبار نزد او نرود و آن کنیز مرتکب حرامی بشود، گناهش بر اوست.(24)

«مَنِ اتَّخَذَ جَارِيَةً وَ لَمْ يَأْتِهَا فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ يَوْماً كَانَ وِزْرُ ذَلِكَ عَلَيْه‏»؛ کسی که کنیزی بگیرد و تا چهل روز یکبار نزد او نرود، گناه کنیز بر اوست.(25)

«رَسُولَ اللَّهِ ص: يَقُولُ‏ أَيُّمَا رَجُلٍ كَانَتْ عِنْدَهُ جَارِيَةٌ فَلَمْ يَأْتِهَا أَوْ لَمْ يُزَوِّجْهَا مَنْ يَأْتِيهَا ثُمَّ فَجَرَتْ كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُ مِثْلِهَا» هر مردی که نزد او کنیزی است، پس اگر نزد او نرود یا او را شوهر ندهد سپس آن کنیز مرتکب فجور شود، مثل همان گناه بر اوست.(26)
یعنی در صورتی که کنیز مایل به رابطه جنسی باشد و مالک ابا داشته باشد، اسلام حق را به کنیز می‌دهد، نه مالک!!! این خیلی جای تأمل دارد.

و سفارش های اکید اسلام در خصوص کنیزان و بردگان، که از همان غذای خودتان به آنها بدهید، و ایشان را پسرم و دخترم خطاب کنید، تا روایاتی که به عبد توصیه می کند خیرخواه اربابش باشد و در این صورت اولین شخصی است که وارد بهشت می شود:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:‏«أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ شَهِيدٌ وَ عَبْدٌ مَمْلُوكٌ‏ أَحْسَنَ‏ عِبَادَةَ رَبِّهِ‏ وَ نَصَحَ لِسَيِّدِهِ»؛ اولین کسی که وارد بهشت می شود شهید است و بنده مملوکی که نیکو عبادت خدا کند و برای مولایش خیرخواه باشد.(27)
بدیهی است که اگر مردی بدون نظر دختری، همسر او شود اما با او خوش رفتار باشد محبت نیز به دنبال خواهد داشت. همان طور که در گذشته و حتی همین الان در بسیاری از مناطق موقع ازدواج برای دختر حق انتخابی قائل نیستند، اما بعد از ازدواج با خوش رفتاری مرد، محبت نیز پدیدار می گردد.

گواه ظالمانه نبودن کنیزداری اسلامی این است که به راحتی می توانید تصور کنید اگر یکصد زن را به کنیزی بگیرند و بدون رضایت آنها و به زور با آنها رابطه جنسی داشته باشند اگر بگویم حداقل نیمی از آنها یا فرار کرده یا دست به خودکشی می زنند گزاف نگفته ام، همین کنیزکان اسیر شده به دست داعش، ایا اینها اگر آزاد باشند آنجا می‌مانند؟ این بدبخت ها به هر طریقی شده به دنبال راه فرار می گردند؛ اما ابدا ما چنین چیزی در مورد کنیزان صدر اسلام نمی بینیم، به راحتی به بیرون از منزل رفته و کارهای منزل را بر عهده می گرفتند و...؛ یعنی ظلم ویژه ای در حق خود تصور نمی کرده اند. وهیچ روایتی هم دیده نشد که نسبت به حقوق کنیزان و بردگان در اسلام به پیامبر(ص) و ائمه(ع) اعتراضی شده یا سوالی مطرح شده باشد.

پاسخ سوال سوم
با اهدافی که برای برده داری در اسلام ذکر شد روشن می شود برده داری اهل بیت(ع) به دو هدف بوده است: یکی انتقال فرهنگ اسلام به برده ها؛ و دیگری انتقال فرهنگ نوع برخورد با برده ها به مردم، و سوم: تشویق عملی مردم به آزاد نمودن آنها.

پاسخ سوال چهارم
با توجه به آنچه که گذشت مبنی بر اینکه یکی از اهداف اسلام از جواز برده داری عنصر بازدارندگی آن است روشن میشود که اگر پذیرش پیشنهاد مکاتبه از سوی عبد بر مولا لازم و واجب باشد این عنصر بازدارندگی از بین می رود، چرا که خصوصا اشراف و ثروتمندان می‌دانند که در شدت جنگ تسلیم شده و بعد خود را با خریداری آزاد می سازند.
و اما اینکه چرا پذیرش پیشنهاد مکاتبه از سوی کنیز زادگان واجب نیست، به خاطر دو مفسده:

مفسده دوم: اگر پذیرش مکاتبه واجب باشد دیگر مالکی کنیزش را به عقد برده ای در نمی آورد، چرا که عمده انگیزه ازدواج کنیزان و بردگان در نگاه مالک، تصاحب یک برده دیگر است، و از این کانال است که به خواسته های جنسی بردگان هم توجه میشود، اما اگر مالک بداند بچه این برده اگر بخواهد آزاد شود، بر مالک لازم است آن را بپذیرد، خب چرا کنیزش را به عقد یک برده در بیاورد در حالی که خودش می تواند از او بهره ببرد، این ازدواج ثمره ای هم برای او نخواهد داشت؟ لذا با وجوب پذیرش مکاتبه دیگر باب ازدواج بردگان مرد تا حدی بسته می شود.

مفسده سوم: این که مالک بچه بردگان را نگهداری کرده و مخارج او را می پردازد برای این است که از او به عنوان یک کنیز و یا برده بهره ببرد، اما اگر بداند این برده با بزرگ شدن اگر بخواهد حتما آزاد می شود و این از اختیارات مالک خارج است، خب طبیعتا هرگز بچه را نگه نداشته و مخارج آن را بر عهده نمیگیرد. خصوصا در آن دوران که فقر به شدت رواج داشته و بسیاری از اینکه نمی توانستند شکم خود را سیر کنند خود را به بردگی می فروختند، در این شرایط مالک به احتی زیر بار مخارج فرزند کنیزش نمی رفت؛ امروزه هم شما نگاه کنید بسیاری از مردان و زنانی که ازدواج مجدد میکنند فرزندان سابق همسرشان را نمی پذیرند، چطور ما میخواهیم یک مالک بدون ضمانت، مخارج فرزندان کنیزش را بر عهده بگیرد؟

پاسخ سوال پنجم
باید دقت کرد که حکم به آزادسازی کنیز زادگان اگرچه در ظاهر به نفع ایشان است اما با توجه عمیق تر می‌توان فهمید این حکم مفسده برای ایشان به دنبال می‌داشت:

ممانعت از ازدواج بردگان: روشن است که اگر بچه دو برده آزاد می بود کسی کنیزش را به ازدواج برده دیگری در نمی آورد، چرا که بارداری این کنیز جز از کار افتاده کردن کنیز در دوران باردهی و بچه داری، هیچ منفعتی برای مالکش نمی‌داشت، علاوه بر این که این امر موجب می‌شد که نیازهای جنسی بردگان مرد به طور کلی تعطیل و مورد بی اعتنایی واقع شود، و نیازهای جنسی کنیزان هم هرگز از طریق ازدواج نباشد بلکه از طریق تحلیل و بدون دخالت نظر ایشان باشد.

حمایت از کنیز زادگان: از این که بگذریم اگر بچه دو برده آزاد می‌بود در حق خود این بچه هم ظلم بیشتری می‌شد، چرا که پدر و مادر او توان نگهداری او را نداشتند؛ عمده بردگان از نظر مالی توانی نداشته اند، چون فرصتی برای کار و پس انداز برایشان نمی مانده است، همان طور که در روایات متعدد این نگرانی از آزادسازی بردگان ابراز شده است:
هشام بن سالم نقل می‌کند: «سَأَلْتُهُ عَمَّنْ أَعْتَقَ النَّسَمَةَ فَقَالَ أَعْتِقَ مَنْ أَغْنَى نَفْسَهُ»؛ از امام صادق(ع) در مورد آزاد سازی برده سول کردم، پس فرمود: کسی را آزاد کن که خودش غنی و بی نیاز از غیر باشد.(28)

امام رضا(ع) نیز می فرمایند: «مَنْ أَعْتَقَ مَمْلُوكاً لَا حِيلَةَ لَهُ فَإِنَّ عَلَيْهِ أَنْ يَعُولَهُ حَتَّى‏ يَسْتَغْنِيَ‏ عَنْهُ‏ وَ كَذَلِكَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَفْعَلُ إِذَا أَعْتَقَ الصِّغَارَ وَ مَنْ لَا حِيلَةَ لَهُ»؛ کسی که برده ای را آزاد می‌کند که قوه و قدرتی ندارد پس بر او (آزاد کنند) است که جور او را بکشد تا بی نیاز شود، و امیرالمومنین(ع) هنگامی که خردسالان را که قوه ای نداشتند را آزاد می‌کرد اینچنین می‌کرد.(و آنها را تأمین می کرد تا بی نیاز شوند)(29)
همچنین علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم(ع) می­پرسد که بر فردی واجب شده که بنده ­ای را آزاد نماید و او نیز تصمیم به این کار گرفته، حال کدام روش بهتر است، مرد بزرگسالی را آزاد نماید یا جوان نورسی را ؟ امام هفتم(ع) در پاسخ فرمودند: شخصی را آزاد نماید که بتواند بعد از آزادی، مستقلا سرپای خود بایستد.(30)
حتی اگر پدر و مادر او، جزء نوادر بردگان ثروتمند باشند باز هم نمی توان حکم به آزادی برده کرد، چون بچه داری فقط پول نیست، رسیدگی به بچه آزادی و فراغت میخواهد، طبیعتا اگر آن بچه آزاد باشد، مالک کنیز، بچه آزاد او را نخواهد پذیرفت و خرج او را نخواهد داد، و حتی ممکن است مادر او را از رسیدگی به امور بچه باز دارد، و نگهداری او را نپذیرد، بچه ای که در اوج نیاز به والدین هست، بچه شیرخواره را باید چه می کرد وقتی مالک آن را نمی پذیرد؟ نمی شود مادر یک فرد آزاد، کنیز دیگری باشد، خب او خودش متعلق به دیگری است چگونه می تواند به بچه اش برسد؟ لذا تنها راه تأمین بچه این است که آن بچه هم منفعتی برای مالک داشته باشد. چون جدا نشدن فرزند از مادر در نگاه اسلام مهم تر است، همان طور که برخی فقهاء آن را مکروه و برخی حرام می‌دانند.(31)
اسلام می بایست بین این دو یکی را انتخاب می کرد، یا بردگی توأم با حمایت خانواده، یا آزادی به قیمت محرومیت. لذا اسلام اینجا منافع موقت فرزند را در نظر گرفته و از راه دیگری آزادی بردگان را پی می‌گیرد.

پاسخ سوال ششم
برای رفع یک محدودیت نباید احساساتی برخورد کرد، بلکه باید طوری زمینه چینی برای رفع محدودیت ها و آزادی بردگان بشود که مالکان را جری نکند و یک باره از زیر بار آن شانه خالی نکنند، اگر مالکی که کنیزش را به عقد دیگری در می آورد حق طلاق نداشت و چنین اجازه ای به او داده نمیشد، طبیعتا کسی کنیزش را به ازدواج شخص دیگری در نمی آورد، و روشن است که ازدواج موقت برای این کنیز بهتر از ترک ازدواج است، آیا اینطور نیست؟ در پست پیشین با ذکر روایات اشاره کردم که اسلام توجه به نیازهای جنسی کنیزان داشته لذا یا خود مالک باید این نیاز را برطرف کند یا او را به ازدواج دیگری در بیاورد، اما مالکی که به هر دلیلی میلی به این کار ندارد و می داند که ازدواج درآوردن کنیز به عقد دیگری برای او به منزله خروج کنیز از مالکیت اوست طبیعتا در این صورت کسی که خودش آن نیازها را برآورده نمی کند، او را به ازدواج دیگری هم در نخواهد آورد. لذا عدم چنین اجازه ای به جای نفع برای کنیزان، موجب ضرر برای ایشان میشد.
_______________________________
1. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج20، ص108.
2. کلینی، محمد، الکافی، ج5، ص114.
3. حجرات:49/13.
4. مجموعه آثار، ج20، ص108.
5. نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، ج11، ص21.
6. صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج3، ص451.
7. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب، ج7، ص243.
8. همان، ج7، ص243.
9. ر.ک: حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، باب 12 از ابواب جهاد العدو، ج15، ص45.
10. الکافی، ج5، ص35.
11. همان، ج8، ص125.
12. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ج‏25، ص: 300.
13. مسعودی، علی بن الحسین، اثبات الوصیة، ص170.
14. ر.ک به: آیت الله مظاهری، اعتقادات، فصل ششم: جهاد، به نقل از پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مظاهری؛ و همچنین کتاب جهاد و برده داری، علی اصغر رضوانی.
15. ر.ک به: بحارالانوار، ج18، ص108 و ج68، ص354.
16. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج27، ص88و89.
17. مکارم شیرازی، ناصر، اسلام و آزادی بردگان، ص 15.
18. گوستاولوبون، تمدن اسلام و غرب، صص464 تا 466.
19. تمدن اسلام و غرب، صص464 تا 466.
20. من لایحضره الفقیه، ج1، ص27.
21. الکافی، ج5، ص74.
22. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج45، ص23.
23. من لایحضره الفقیه، ج3، ص451.
24. صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج2، ص539.
25. همان، ج2، 539.
26. وسائل الشیعه، ج21، ص179.
27. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا(ع)، ج2، ص28.
28. الکافی، ج6، ص181؛ تهذیب، ج8، ص218.
29. الکافی،ج6، ص181.
30. وسائل الشیعه، ج23، ص32.
31. حائری، سید علی بن محمد طباطبایی، ریاض المسائل، ج13، ص25.