رويكرد ايرانيان در مواجهه با اسلام و مسلمين

آشنايي اوليه ايرانيان با اسلام، بوسیله ارسال نامه تبليغي حضرت محمد(ص)، طي دعوت سران در سال ششم هجري به اسلام بود كه با عدم پذيرش خسرو پرويز پادشاه وقت ايران و صادر نمودن دستور دستگيري پيامبر(ص) توسط باذان، كارگزار ايراني وي در يمن روبرو شد. ليكن با پيشگويي مرگ خسرو پرويز توسط پيامبر(ص) و صحت آن، باذان و گروهي از ايرانيان ساكن يمن به اسلام گرويدند. باذان و سپس فرزندش توسط پيامبر(ص) بر حكومت يمن ابقا شده[18] و در جريان ارتداد أسود عنسي (از مدعيان نبوت) كمك شاياني به حكومت اسلامي مدينه نمودند.[19] اسلام ايرانيان ساكن بحرين نمونه اي ديگر از اين مورد مي باشد.[20] اسلام انفرادي ايرانيان همچون سلمان، پيش از فتوحات نيز ديده مي­شود. [21] - با نابودي خاندان بني لخم در حيره توسط دولت ساساني در زمان خسروپرويز، سد حائل ميان ايرانيان و اعراب از بين رفت. از سوي ديگر با شكست ايرانيان از اعراب مرزي در جنگ ذي قار (كه عده اي سال وقوع آن را در چهل سالگي پيامبر(ص) و حضور در مكه و برخي مصادف با دوران پس از هجرت رسول اكرم(ص) به مدينه مي دانند) زمينه براي فتوحات فراهم گرديد.[22] پيروزي مسلمانان در جنگ نهاوند[23] در سال 19 يا 21قمري نقطه عطفي در فتوحات مسلمين گشت. برخي مناطق همچون فارس، جبال، طبرستان و ... به شدت از خود مقاومت نشان دادند و برخي از شهرها همچون خراسان به صلح گشوده شد، هرچند برخي شهرها همچون همدان پس از فتح شورش مي­نمودند اما در پي آن با صلح يا جنگ مجددا فتح مي­گرديد.[24]
- سير صعودي گرايش به اسلام در بين ايرانيان، پس از فتوحات، حتي در بين كساني كه سرسختانه در مراحل اوليه، مقاومت نشان مي دادند بيانگر آشنايي بيشتر و عميق تر شدن سطح معرفت مردم با ابعاد مختلف آموزه هاي اسلام از سوي همه طبقات جامعه مي باشد.[25] لازم به ذكر است طبقات عالي جامعه از اولين گروه هايي بودند كه به اسلام گرايش پيدا نمودند.[26] گرويدن مردم طبرستان به اسلام پس از آشنايي با آموزه هاي آن و تشكيل حكومت توسط سادات علوي در قرن سوم در اين منطقه، كه تا آن زمان سرسختانه در مقابل لشكريان مسلمان به عنوان يك مهاجم مقاومت نموده بودند يكي از نمودهاي اين مدعا مي باشد.[27]
- تنها اعراب مسلمان نبودند كه در فتح ايران شركت داشتند. ملحق شدن شماري از نظاميان ساساني به لشكر مسلمانان،[28] همكاري برخي صاحب نفوذان و يا شهروندان منطقه[29] و... عوامل مهمي در فتح سريع ايران به حساب مي آيد.
- سقوط سلسله چهارصد ساله ساساني را معلول چند عامل بنيادين بايد دانست كه فتوحات مسلمين ضربه نهايي را بر آن وارد ساخت. از جمله عوامل ضعف قدرت سياسي، نظامي، اجتماعي و مشكلات اقتصادي جامعه ساساني است كه نمود آن در شكست نظامي ايران از روم كه در قرآن از ساليان قبل پيش بيني شده بود،[30] به قدرت رسيدن دوازده نفر بر اريكه قدرت در طول چهار سال كه چند نفر آن ها زن بودند،[31] ظهور آيين هاي مختلف، شورش هاي متعدد عليه حكومت و... ،[32] عدم حمايت مردم از دولت ساساني به هنگام فتوحات، كه پناه ندادن به يزدگرد در شهرهاي مختلف ايران و كشته شدن وي توسط فردي ايراني مهم ترين مصداق اين امر مي باشد.[33] در حالي كه اتحاد در برابر دشمن مشترك در چنين مواقع حساس يك امر طبيعي است.
- ساسانيان دولتي بودند كه با دين زرتشتي پيوند خورده و ضعف و يا نابودي دولت باعث ضعف متقابل دين زرتشتي نيز به شمار مي رفت، اما نكته شايان ذكر اين است كه در آستانه ظهور اسلام بخش هاي عظيمي از ايران را آيين هاي بودايي، مانوي، مزدكي، يهوديت و مسحيت فراگرفته بود.[34] حتي گفته اند چنانچه اسلام هم نمي آمد مسيحيت سراسر ايران را فرا گرفته بود.[35] برخي مستشرقين معتقدند يكي از عوامل ماندگاري دين زرتشت، آموزه هاي اسلامي است.[36]
- در فرهنگ و تمدن اسلامي بين اسلام و جامعه مسلمان ايراني مي توان رابطه اي دو سويه مشاهده نمود. از يك سو اسلام با آموزه هاي متعالي خويش زمينه را در ابعاد مختلف فكري و مادي جهت رشد استعداد اقشار مختلف جامعه فراهم نمود؛ از سوي ديگر ايراني مسلمان نه تنها فرهنگ و تمدن خود را از دست نداد بلكه مسير حركت تمدني خويش را با توجه به آموزه هاي اسلامي جهت بخشيده و گام مهمي در تمدن اسلامي و گسترش آن برداشت.[37] در جامعه اي كه طبقات پايين جامعه با عنوان نجس و ناپاك تحقير مي شدند[38] در بدو ورود با شعار «انما المؤمنون إخوه»[39] روبرو شده و فراگيري دانش كه اختصاص به طبقات بالاي جامعه داشت فراگير شد و ... بي رونق شدن دانشگاه طبي جندي شاپور كه محل تحصيل طبقه اشراف و نجباي جامعه بود[40] به معناي انحطاط علمي جامعه نبود بلكه بيانگر گسترش فضاي علمي در كل جهان اسلام، در ميان تمامي طبقات جامعه مي باشد.[41] از سوي ديگر برخي اتهامات همچون آتش سوزي كتابخانه ها با نقادي هاي صورت گرفته در فضايي از ترديد است.[42]
- جريان برگرفته از سقيفه كه در ابتداي فتوحات علاوه بر انگيزه هاي سياسي و اقتصادي، انگيزه الهي آن نيز در فتوحات نقشي اساسي داشت به تدريج جاي خويش را به اشرافيت قبايلي و تبعيض نژادي و در نتيجه فشار بر ايرانيان، فرصتي مناسب براي شورش هاي مسلمانان و غير مسلمانان در قالب قيام هايي ضد اموي و يا شعوبي گري كه نوعي ناسيوناليسم ايراني در برابر اشرافيت عرب بود گشت. لازم به ذكر است هرچند در برخي از اين قيام ها همچون خوارج ايرانيان شركت داشتند اما پايه ريزي آن توسط خود عرب هاي مسلمان ناراضي شكل گرفته بود. [43] اما رويكرد برخي از مسلمانان نسبت به اين امر نشان دهنده پذيرش عميق اسلام توسط ايرانيان در عين مخالفت با خلفا مي باشد. به عنوان نمونه در گزارش هاي تاريخي آمده است كه امويان در برهه اي از زمان كه طي سياست ناصحيح خود از نومسلمانان جزيه مي گرفتند، اهل خراسان ضمن باقي ماندن بر آيين اسلام، پرداخت ناعادلانه جزيه را نيز به جان خريدند.[44]
- رابطه متقابل ايرانيان و جريان تشيع بحث مهمي است كه در جاي خود بايد به صورت مفصل بدان پرداخت. اين جريان كه در غدير خم توسط اعلام نهايي پيامبر(ص) به رسميت شناخته شده بود و نيز مدافعين آن پس از جريان سقيفه به شدت تحت كنترل بود. با اين وجود حكومت عادلانه پنج ساله علوي، و بيان امام علي(ع) در موارد متعدد در پاسخ به اعتراضات مبني بر اين كه من هر چه در كتاب خدا نگريستم بين عرب و عجم تفاوتي نديدم[45] و كشيدن خط بطلان بر جريان تبعيض نژادي، مهاجرت قبايل شيعي مذهب به قم، اصفهان و ساير مناطق،[46] فرار بسياري از امامزادگان به ايران و تشكيل برخي حكومت هاي شيعي مذهب همچون علويان طبرستان و آل بويه زمينه آشنايي بسياري از ايرانيان با اهل بيت را فراهم ساخته و باعث گرايش آنان، هر چند به صورت شيعه سياسي اهل بيت گرديد و در نهايت در قرن هاي مياني به تدريج زمينه را براي شيعه شدن ايران فراهم ساخت.[47] بالندگي علمي جهان اسلام نيز بدون شك مديون مكتب علمي اهل بيت(ع) است كه در سايه آن ساير مراكز علمي در زمان بني عباس رونق گرفت.[48]

حاصل سخن اين كه، هر چند كساني كه با فتوحات، اسلام را به ايرانيان معرفي نموده بودند عملكردي ناهماهنگ با دستورات اسلامي از خود نشان دادند اما ايرانيان با انتخابي هوشمندانه، در پرتو آموزه هاي اسلامي توانستند محدوديت هايي كه پيش از اسلام سد راه رشد بسياري از اقشار جامعه بود را برطرف ساخته و اوج تمدن ايراني – اسلامي را به منصه ظهور رسانند.
[1] . طباطبائي، محمد حسين ؛ شيعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1373، چ هشتم، صص 20-18؛ مائده/3: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي‏ وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً»
[2] . احزاب/40: «ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليماً»
[3] . طباطبائي، محمد حسين ؛ پيشين، ص 74
[4] . تكوير/27
[5] . سبا/28: «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشيراً وَ نَذيراً وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ»
[6] . حجرات/ 13: «يَأَيهَُّا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَكمُ مِّن ذَكَرٍ وَ أُنثىَ‏ وَ جَعَلْنَكمُ‏ْ شُعُوبًا وَ قَبَائلَ لِتَعَارَفُواْ إِنَّ أَكْرَمَكمُ‏ْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَئكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِير»
[7] . بقره/ 256 و 257: «در قبول دين، اكراهى نيست. (زيرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است. بنا بر اين، كسى كه به طاغوت [بت و شيطان، و هر موجود طغيانگر] كافر شود و به خدا ايمان آورد، به دستگيره محكمى چنگ زده است كه گسستن براى آن نيست. و خداوند، شنوا و داناست. خداوند، ولى و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده‏اند آن ها را از ظلمت ها، به سوى نور بيرون مى‏برد. (اما) كسانى كه كافر شدند، اولياى آنها طاغوت ها هستند كه آن ها را از نور، به سوى ظلمت ها بيرون مى‏برند آنها اهل آتشند و هميشه در آن خواهند ماند.»
[8] . مطهري، مرتضي؛ جهاد، قم، صدرا، 1377، چ دهم، ص 63
[9] . همان.
[10] . مطهري، مرتضي؛ خدمات متقابل اسلام و ايران، قم، صدرا، 1377، چ بيست و پنجم، ص 65
[11] . از آن جايي كه در طول تاريخ احاديث پيامبر(ص) با احاديث ناصحيح به دلايل مختلف، مخلوط گشته اند لذا علوم مختلفي همچون علم رجال جهت تنقيح حديث وضع شده اند.
[12] . طباطبائي، محمد حسين؛ پيشين، ص 29 در زمان رسول اكرم(ص) شيعه به پيروان امام علي(ع) خطاب شده و نهايتا در جريان غدير خم طي يك بيعت عمومي به ولايت عامه مردم نصب شدند. در حديث ثقلين نيز آمده است كه من در ميان شما دو چيز باارزش به امانت مي گذارم كه اگر به آن ها متمسك شويد هرگز گمراه نخواهيد شد. قرآن و اهل بيتم [ائمه اثني عشر] تا روز قيامت از هم جدا نخواهند شد.
[13] . فيرحي، داود؛ نظام سياسي و دولت در اسلام، تهران، سمت، 1382، صص 37-35؛ نك: ابن قتيبه الدينوري؛ الإمامة و السياسة المعروف بتاريخ الخلفاء، تحقيق علي شيري، بيروت، دارالأضواء،1410/1990، ج 1و 2، صص 20، 38، 44 و ...
[14] . الاحمدي علي؛ مكاتيب الرسول، قم، يس، 1363
[15] . به عنوان نمونه نك: أحمد بن يحيى البلاذرى، فتوح البلدان، بيروت، دار و مكتبة الهلال، 1988 م، صص 320 و...
[16] . البلاذرى أحمد بن يحيى؛ صص 393-296
[17] . حسين مفتخري و حسين زماني؛ تاريخ ايران از ورود مسلمانان تا پايان طاهريان، تهران، سمت، 1381،صص 45- 36
[18] . ابن هشام؛ السيرة النبوية، تحقيق مصطفى السقا و ابراهيم الأبيارى و عبد الحفيظ شلبى، بيروت، دار المعرفة، بى تا، ج 1، ص 69
[19] . المسعودي، أبو الحسن على بن الحسين؛ التنبيه و الإشراف، تصحيح عبد الله اسماعيل الصاوى، القاهرة، دار الصاوي، بى تا( افست قم: مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامية)، ص 241
[20] . البلاذرى أحمد بن يحيى؛ پيشين، ص 85
[21] . ابن هشام؛ پيشين، ص 214
[22] . المسعودي، أبو الحسن على بن الحسين بن على؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقيق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، 1409، چ دوم، جلد 1، ص 306
[23] . البلاذرى، أحمد بن يحيى؛ پيشين، ص 300
[24] . همان، صص 393- 296
[25] . اشپولر، برتولد؛ تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامي، ترجمه جواد فلاطوري، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1375، چ ششم، ج 1، ص 258
[26] . همان، ص 249
[27] . ابن اسفنديار؛ تاريخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال، تهران، پديده خاور، 1366، چ دوم، ص 228 به بعد
[28] . همان، ج 2، ص 261
[29] . همان، ص 252
[30] . روم
[31] . الطبري، محمد بن جرير؛ پيشين، ج 2، صص 333-331‏
[32] . گيرشمن رومن؛ ايران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معين، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1375، چ يازدهم، صص 384-378
[33] . الدينورى، ابو حنيفه احمد بن داود؛ الأخبار الطوال، تحقيق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدين شيال،قم، منشورات الرضى، 1368ش، صص 111-46 و ساير منابع تاريخي.
[34] . همان.
[35] . مطهري، مرتضي؛ پيشين، ص 90
[36] . كريستن سن، آرتور؛ ايران در زمان ساسانيان، ترجمه رشيد ياسمي، تهران، اميركبير، 1367، چ پنجم، صص 458 و 459: ما دين زردشتي را از دو طريق مي شناسيم: يكي از راه اوستاي فعلي و كتب ديني پهلوي كه بعد از ساسانيان به رشته تحرير آمده است، ديگر از راه كتب احاديث كه راجع به اين شريعت در زمان ساسانيان مطالبى نوشته‏اند، اين دو طريق با هم تفاوتهايى دارند ولى از مطالب مذكور سبب اختلاف آنان را در مى‏يابيم.شريعت زردشتى كه در زمان ساسانيان دين رسمى محسوب مى‏شد، مبتنى بر اصولى بود كه در پايان عهد ساسانى، به كلى ميان تهى و بى مغز شده، انحطاط قطعى و ناگزير بود. هنگامى كه غلبه اسلام، دولت‏ساسانى را كه پشتيبان روحانيون بود واژگون كرد، روحانيون دريافتند كه بايد كوشش فوق‏العاده براى حفظ شريعت‏خود از انحلال تام بنمايند. اين كوشش صورت گرفت... بسيارى از روايات دينى را به كلى حذف كردند ويا تغيير دادند... اين شريعت اصلاح شده زردشتى را چنان وانمود كرده‏اند كه همان شريعتى است كه در همه ازمنه سابق برقرار بوده است‏.»
[37] . جهت اطلاعات بيشتر درباره مصاديق نك: مرتضي مطهري، پيشين؛ عبدالحسين زرين كوب؛ كارنامه اسلام، تهران، اميركبير، 1362
[38] . اشپولر، برتولد؛ پيشين، ص 249
[39] . حجرات/10
[40] . نك: محمودآبادي، سيد اصغر؛ دانشگاه جندي شاپور، كتابخانه الكترونيكي سايت تبيان.
[41] . كريستن سن، آرتور؛ پيشين، ص 445
[42] . نك: مطهري، مرتضي؛ خدمات متقابل اسلام و ايران، پيشين، فصل كتابسوزي ايران و مصر؛ آزادي، فيروز؛ آتش سوزي كتابخانه اسكندريه، كتابخانه الكترونيكي سايت تبيان.
[43] . اشپولر، برتولد؛ پيشين، ص 262. به عنوان نمونه نك: ابن واضح يعقوبي؛ تاريخ اليعقوبي، بيروت، دار صادر، 1960م، ج 2، ص 218؛ طبري، محمد بن جرير؛ پيشين، ص 503
[44] . الطبري، محمد بن جرير؛ تاريخ الامم و الملوك (تاريخ طبري)، بيروت، عزالدين، 1987م، ج 4، ص 88
[45] . به عنوان نمونه: گردآوري المحمودي، محمد باقر؛ نهج السعادة في مستدرك نهج البلاغه، بيروت، مؤسسة الأعلمي، 1397 ق، ج 1، ص 189
[46] . قمي، حسن بن محمد؛ تاريخ قم، ترجمه حسن بن علي قمي، تصحيح سيد جلال الدين طهراني، تهران، طوس، 1361، چ دوم، ص 264
[47] . نك: اشپولر، برتولد؛ پيشين.
[48] . نك: مطهري، مرتضي؛ پيشين.
کلمات کلیدی: اسلام، مسلمانان، عرب، شيعه، جامعه ايراني، ساسانيان.
منيره شريعت جو