رجاء چیست ؟ ( مباحث رجاء و امید )

از نظر برخی عرفا مانند عزالدین محمود کاشانی صاحب کتاب مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة اهل رجا و امید دو گونه هستند که با اضافاتی تقدیم می داریم :
1 - طالبان بهره مندی و دنیا طلبی :
این دسته آن کسانی هستند که امید و رجایشان رسیدن به بهره ی دنیوی و اخروی بوده و خواهان سود محدود هستند ؛ امید و رجای اینان واقعی نیست به مانند خود دنیا ، دنی و پست است .

2 - طالبان حق و مشتاقان لقای باری تعالی :
این دسته از امیدواران و اهل رجاء کسانی هستند که ملاقات حق متعلّق رجای آن هاست ، نه بهره ی دنیایی و نه آخرتی مد نظرشان نیست فقط امید به لقای پروردگارشان دارند و در حقیقت رجای اینان عین موافقت خداوند است .
مانند این فراز از دعای شریف صحیفه ی نورانی امام سجاد سلام الله علیه در روز عرفه :

« و أتحفنی بتحفة من تحفاتک ، و اجعل تجارتی رابحة و کرتی غیر خاسرة و اخفنی مقامک ، و شوقنی لقاءک .. » .
خداوندا ... تحفه ای از تحفه هایت را به من ارزانی دار و تجارتم را سود آور قرار ده و مجاهده ام را فایق گردان و از مقامت مرا بترسان و به لقایت مشتاق گردان .

منابع تحقیق :
1 - لقاء الله - استاد حسن زاده آملی حفظه الله .
2 - در آمدی بر عرفان عملی در اسلام - سید حسین سید موسوی .
ادامه دارد ....

در کتاب منازل السائرین شرح مرحوم عبدالرزاق کاشانی آمده است که رجاء اضغف منازل سالک الی الله است و بر دو وجه می باشد :

وجوه رجاء :
وجه معارضه :
چون حق تعالی مالک است و مالک می تواند آن گونه که خود می خواهد در ملکش تصرف کند و امید سالک ممکن است در تعارض با حق باری تعالی و اراده اش متعارض با اراده حضرت حق باشد پس می بایست بنده ی سالک راضی به حکم حضرت حق باشد هر چند خلاف امید او حکم جاری شود .

وجه اعتراض :
این که شخص امیدوار ممکن است توهم کند به این که چون خداوند بی نیاز از عذاب بندگانش هست پس بر خداست که بندگانش را عفو نماید و در نتیجه بر وعید عذاب الهی معترض باشد . پس می بایست بنده ی امید و شخص رجامند در کنار رجا خوف نیز داشته باشد و به بیان دیگر بین خوف و رجا باشد .

و من الله التوفیق

صاحب کتاب منازل السائرین و شارح آن رجاء را در سه درجه تقسیم نموده است :

درجه ی اول :
امیدی که انسان را به سوی اجتهاد و تلاش کشاند مولّد و ایجاد کننده ی لذت است به سبب خدمت و بیدار کننده آدمیست تا از امور حرام دوری نماید .

درجه ی دوم :
رجای ارباب ریاضات است تا بدین وسیله همه لذات و خوشی ها و کدورت تعلق به غیر حق را از درون خود صاف و پاک بگردانند ، این امید آنان را ملزم به رعایت شرائط علم شرعی می نماید . همّ اینان یک چیز واحد بوده و آن تعلق به حضرت حق است .

درجه ی سوم :
رجای ارباب قلوب است و آن امید لقای حضرت باری تعالی است ، آن لقایی که موجب اشتیاق به قرب الهی می شود .

و من الله التوفیق

1 – حرکت کردن به سوی آن چه بدان امیدوار است ، آن هم با عمل نیکو . به عبارت دیگر رجاء طلب و درخواست همراه با فراهم نمودن مقدمات و اسباب وصول است . چرا که بدون فراهم ساختن مقدمات و ابزار طلب چیزی ، آن تمنی محسوب می شود نه رجاء . رجاء امید است لکن تمنی آرزو .


2 – انجام عمل صالح و اعتقاد به یگانگی حق .


3 – سپاسگزاری هنگام برخورداری از احسان خداوند ؛ از آن رو که امیدوار است خدا در دنیا نعمتش را بر او تمام کرده ، در آخرت بخشش را برای او به کمال رساند .

و من الله التوفیق

1- توجه کلی به او

2- قطع تعلق از موانع

صاحب رجاء در صورتی در آن صادق است که به لوازم آن پای بند باشد. نخست با انجام کارهای شایسته و افکار و عقاید بایسته بدو توجه کند انگاه از نگاه به غیر بپرهیزد و چیزی یا کسی را در نگاه خود به محبوب شریک نسازد چنانکه حق تعالی فرمود:
« فمن کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحاً و لایشرک بعبادة ربّه احداً ».1
پس هر كس به لقاى پروردگارش اميد دارد بايد عمل شايسته كند و كسى را در عبادت پروردگارش شريك نسازد .

آنکه ایندو صفت را نداشته باشد، اگرچه به اسم و به ظاهر اهل رجاء باشد ولی در واقع چنین نیست بلکه اهل تمنی است زیرا هرکه به چیزی امیدوار بود و برعملی که بدان موصل باشد، مسارعت ننماید ، او را متمنی و مدعی خوانند نه صاحب رجاء .2

پی نوشت :
1 - سوره ی کهف آیه ی 110 .
2 - منازل السایرین، صد میدان، علل المقامات، تفسیر الاعراف