ماتریالیسم مکانیکی

با عرض سلام به شما دوست گرامی

ماتریالیسم به معنای مادیگرایی و اصالت دادن به ماده، در تاریخ فلسفه غرب به گونه های مختلفی وجود داشته است. در قرن هجدهم میلادی فلسفه های ماتریالیستی با گرایش «ماتریالیسم مکانیکی» رواج یافت. بر اساس این دیدگاه، جهان (که حقیقتی جز ماده ندارد) همچون یک ماشین بر اساس قوانین مکانیک و طبق مبادی کمّی کار میکند بطوری که فاقد غرض و هدف است و الگوی عملکرد آن تغییر نمیکند.

ماترياليستهای مکانیکی با استفاده از مفاهيم فيزيك نيوتنى، هر حركتى را معلول نيروى محرّكه خاصّى مى‌دانستند كه از خارج، وارد جسم متحرّك مى‌شود. بنابراین جهان را همانند ماشين بزرگى تصوّر مى‌كردند كه نيروى محرّك از جزئى به جزء ديگر، منتقل مى‌شود و در نتيجه، كل اين ماشين عظيم به حركت در مى‌آيد.

این دیدگاه با نقطه ضعفهای جدی مواجه گردید که زمینه بروز ماتریالیسم دیالکتیکی در قرن نوزدهم میلادی را فراهم نمود.

از جمله نقاط ضعف «ماترياليسم مكانيكى» این بود که: منطقا اگر هر حركتى معلول نيروى خارجى باشد بايد براى حركت مادّه اوليه جهان نيز نيرويى را در نظر گرفت كه از خارج، وارد آن شده باشد، و لازمه آن، پذيرفتن موجودى ماوراء مادى است كه دست كم، منشأ نخستين حركت در عالم مادّه باشد.

به عبارت دیگر، اگر حرکت هر جزء ماشین جهان، دائر مدار وارد شدن نیرویی از خارج آنست این سوال مطرح میشود که ماده اولیه ای که کل این ماشین متحرک به آن ختم میشود حرکتش را از چه منبع خارجی ای گرفته است؟ با توجه به مبنای ماتریالیسم مکانیکی (حرکت، دائر مدار نیروی وارده از خارج است) چاره ای جز پذیرفتن منبعی خارج از جهان ماده نیست و این یعنی فروریختن اصل اساسی ماتریالیسم (یعنی اصالت ماده).

به بیان فلسفی، در نگرش مکانیکی به جهان، تبیین هر پدیده ای بواسطه حرکت مکانی ذراتِ تجزیه ناپذیرِ ماده، امکان پذیر است و حرکات این ذرات، خود ناشی از عوامل خارج از این ذرات است. اگر این مسیر را دنبال کنیم ناگزیر باید منشا نخستینی را خارج از ذرات تشکیل دهنده جهان ماده بپذیریم. این نتیجه در تضاد کامل با دیدگاه ماده باورانه ماتریالیسم مکانیکی است.

از این توضیحات دو مطلب روشن میشود:

الف) ماتریالیستهای مکانیکی چیزی به عنوان «علل اعدادی» اصطلاحی را باور نداشتند.

ب) اصول ماتریالیسم مکانیکی بگونه ای است که مجالی برای بروز تسلسل در علل (چه علل اعدادی و چه علل حقیقی) باقی نمیگذارد زیرا طبق دو اصل اساسی ماتریالیسم مکانیکی (1- جهان در ماده خلاصه میشود و 2- حرکت، دائر مدار نیروی وارده از خارج است) راه بر ادعای هر نوع تسلسلی بسته است حتی اگر ماده را ازلی و ابدی بدانیم زیرا خواه ناخواه این سوال همچنان باقی است که این ماده ازلی، نیروی محرکه خود را از کدام منشأ خارجی دریافت کرده است؟ ماتریالیستهای مکانیکی یا باید از اصل اولشان دست بردارند و وجود منبع و نیروی محرکه ای خارج از جهان ماده را تایید کنند (و این یعنی شکسته شدن ماتریالیسم) و یا از اصل دومشان دست بردارند و به تحرک ذاتی ماده قایل شوند (و این یعنی شکسته شدن ماتریالیسم مکانیکی و رو آوردن به تفسیر دیگری از ماتریالیسم و این همان کاری است که ماتریالیستها ترجیح دادند).

ناتوانى ماترياليسم مكانيكى از پاسخ دادن به اين قبیل اعتراضات، موجب شد تا ماترياليستها درصدد يافتن عامل ديگرى براى دگرگونيهاى جهان برآيند و دست كم، بعضى از حركات را به ديناميكى تفسير كنند و نوعى خودجُنبى براى مادّه در نظر بگيرند و به این ترتیب ماتریالیسم دیالکتیکی به وجود آمد که آن نیز با نقدهای جدی دیگری مواجه گردید.( آموزش عقاید/ مصباح یزدی/ درس 15: ص119 و فرهنگ واژه ها/ عبدالرسول بیات/ ص480)

در پناه حق