جمع بندی یه کمک فکری (نمادهای عاشورا)

با سلام و احترام و آرزوی قبولی عبادات و عزاداری هاتون
ببینید سوال شما کمی ابهام داره، من درست متوجه منظورتون نشدم، منظورتون از نماد چی هست؟
اگر منظورتون تجلی اوصاف نیک هست، خب حماسه عاشورا نماد خیلی از خصلت‌ها می‌تونه باشه، نماد عدالت خواهی، نماد عبودیت ، نماد تسلیم در برابر رضای حق، نماد صبر، نماد شجاعت، نماد جوانمردی و...

شما به دنبال جمع کردن این نمادها هستید؟ به عبارت دیگه فقط به دنبال نماد شناسی هستید یا باید برای هر نماد مصادیقش رو هم ذکر کنید؟
یک شخصیت رو به عنوان نماد بیان می کنید، یا اوصافش رو تبیین کرده و به عنوان نماد بیان می کنید؟ مثلا منظورتون از این جملتون: "مثلا حضرت عباس(ع) نماد مردونگی هستن..." چیه؟ یعنی صرفا برای هر نمادی یک شخصیت پیدا کنید یا، نه اوصاف حضرت عباس رو که نماد مردانگی ایشون هست ذکر می کنید؟
خلاصه بیشتر توضیح بدید تا بهتر بتونیم کمکتون کنیم.
با تشکر

با توجه به این که پرداختن به صورت تفصیلی به بررسی این نمادها حجم گسترده ای را می طلبد، بنده در حد اشاره به مواردی اشاره می کنم، باز اگر نکته ای بود در خدمتم:

نماد شجاعت:
یکی از پررنگ ترین جلوه ها و نمادهای کربلا شجاعت است؛ گاهی انسان در جنگ و جهاد در راه خدا شرکت می کند اما یقین به کشته شدنش ندارد، و شهادت یا اسارت صرفا یک احتمال است که ممکن است متناسب با شرایط جنگ این احتمال قوی یا ضعیف باشد، اما امام حسین(ع) و اصحابش در جنگی شرکت کردند که شهادت در ان حتمی است، بریده شدن دستها و سرها حتمی است، فرود آمدن نیزه ها و شمشیرها بر پیکرشان حتمی است، اسارت اهل بیت و کتک خوردنشان حتمی است...
شرکت در چنین جنگی حقیقتا شجاعت می خواهد، و این شجاعت در جزئیات رفتارشان نمود بیشتری داشت، آنها جنگجویان مومنی بودند که حتی نوجوان 13 ساله(حضرت قاسم ع) در میان آنها شهادت را از عسل شیرین تر میدانست.(مدینة المعاجز، سید هاشم بحرانی، ج4ص215)
یا وقتی که دست راست حضرت عباس(ع) را قطع کردند ایشان رجز میخواند که به خدا قسم اگر دست راستم را قطع کنید دست از حمایت از دینم بر نخواهم داشت.(بحار الانوار، علامه مجلسی، ج45، ص40)

نماد جوانمردی:
جوانمردی نیز از عنصاری است که بسیار در واقعه عاشورا خودنمایی کرد:
نکشتن عبیدالله توسط مسلم بن عقیل به خاطر این که عبیدالله مهمان هانی، و بی خبر و بی دفاع بود، بعد از اینکه از مسلم پرسیدند چرا او را نکشتی؟ گفت: رسول خدا فرموده است: مومن اهل حیله ونیرنگ نیست.(قصه کربلا، علی نظری منفرد، ص110)
سیراب کردن لشکر و حتی اسب های سپاه هزار نفره حر توسط امام حسین(ع)» (در کربلا چه گذشت، شیخ عباس قمی، ص232)
شروع نکردن جنگ

نماد سیاست:
حرکت امام حسین(ع) یک حرکت کارشناسی شده بود نه اینکه امام حسین(ع) زمام امور را به دست جو و فضای غالب سپرده باشد، بلکه جای جای حرکت اباعبدالله هدفمند و برنامه ریزی شده بوده است.
امام(ع) آماده شهادت بود، اما می بایست تا زمانی که پیغامش فراگیر نشده از جانش محافظت کند، تا ابتدا بتواند پیامش را به همه برساند، لذا وقتی والی مدینه امام(ع) را فراخواند تا برای یزید از آن حضرت(ع) بیعت بگیرد امام حسین(ع) هدف از این دعوت را حدس زد، لذا تنها نرفت بلکه یاران وفادار و آشنایان خود را جمع نموده و دور داراالاماره را محاصره کردند، امام(ع) فرمود اگر مرا تهدید کردند و صدایتان زدم داخل شوید.(الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج4، ص14 به نقل از قصه کربلا، ص65) و وقتی مروان دست به قبضه شمشیر برد یاران امام با شمشیرهای برهنه وارد شدند و اطراف امام(ع) را گرفته و او را خارج کردند( مناقب، ابن شهر آشوب، ج4، ص88 به نقل از قصه کربلا، ص66)
امام(ع) برای جهانی ساختن پیامش مبنی بر افشاگری علیه حکومت یزید چند کار مهم انجام دادند:
حرکت به سمت مکه محل جمع شدن مسلمانان از تمام جغرافیای اسلام
نامه به بصره و کوفه و حتی مصر(قصه کربلا، ص82، 91)
بردن اهل بیت(ع) با خود برای ایفای یک نقش یک عده خبرنگار در قالب اسیر، چون روشن است اگر امام(ع) صرفا با مردان جنگی وارد کربلا می شدند بعد از شهادت همه اصحاب، راوی جنگ فقط دشمن می شد و دیگر آنچنان خبری از جنایات دشمن در کربلا نمیشد و همچنین ابلاغ پیام حسین(ع) ناکام می ماند. البته بردن اهل بیت(ع) حکمت های دیگری هم داشت.(ر.ک بر کدامین مصیبت باید گریست، سید محمد تقی قادری، ص98و99)

راستی آزمایی و عدم توجه به شایعات
علی رغم اینکه بیش از 12 هزار نامه به سمت امام(ع) رفته و او را برای آمدن به کوفه دعوت نمودند،(قصه کربلا، ص90) امام بدون تحقیق آنها را نپذیرفته و مسلم بن عقیل(ع) را برای تحقیق فرستاد، و به آنها فرمود: مسلم، مورد اطمینان من است اگر اظهارات شما را تایید کند به سمت شما خواهم آمد.(همان، ص92)

نماد عبودیت و بندگی:
اقامه نماز اول وقت حتی در شرایط جنگ (لهوف، سید بن طاووس، ص137)

نماد بازگشت و توبه:
ماجرای توبه و بازگشت حر

نماد رضایت در برابر قضاء الهی
کربلا تجلی صبر در برابر خواست خداوند است، در مکتب عاشورا طلبکاری از خداوند معنا ندارد، و امام حسین(ع) با تحمل این همه داغ عزیزان، زخم نیزه ها و شمشرها و نگرانی از بابت اسارت فرزندان و اهل بیتش، در گودی قتلگاه به خداوند اینگونه مناجات می کند:
«صبرا علی قضائک یا رب، لا اله سواک یا غیاث المستغیثین، ما لی رب سواک و لا معبود غیرک، صبرا علی حلمک یا غیاث من لا غیاث له» (مقتل مقرم، ص283، به نقل از قصه کربلا، ص370)
بر قضای تو صبر می کنم، خدایی به جز تو نیست، ای فریاد رس فریادخواهان، پروردگاری غیر از تو برای من نیست و معبودی جز تو ندارم، بر حلم تو صبر می کنم ای فریاد رس کسی که جز تو فریادرسی ندارد.
و نیزسخن معروف حضرت زینب(س) در جواب عبیدالله بن زیاد وقتی گفت: دیدی خداوند چگونه شما را خوار کرد، حضرت زینب(س) فرمودند: : «ما رأیت الا جمیلا» (لهوف- ص160) من در کربلا جز زیبایی چیزی ندیدم.

نماد ولایت‌پذیری
اصحاب امام حسین(ع) برگزیدگان خداوند و مجسمه ولایتپذیری بودند، حقیقتا امام حسین(ع) را واجب الاطاعة می دانستند و از اطاعت هیچ امری فروگذار نبودند؛ شب عاشورا وقتی امام(ع) بیعتش را برداشته و فرمود: می توانید بروید، گفتند: اگر سلاحی نداشته باشیم با سنگ به آنها حمله میکنیم، و برخی گفتند: اگر هزار بار کشته و دوباره زنده و دوباره کشته شویم باز هم دست از تو بر نمی داریم.( الارشاد، شیخ مفید، ج2، ص92)
اوج این ولایتپذیری در مورد حضرت ابالفضل(ع) بود که امان نامه دشمن را نپذیرفت، و آورنده آن را لعنت کرد.(قصه کربلا، ص240)
عباس(ع) علی رغم این که علمدار لشگر، برادر فرمانده، و مقام دوم سپاه را دارا بود، امام(ع) را برادر خطاب نمیکرد و نهایتا به مسئولیت خویش اعتراضی نکرد که شما همه را به جنگ فرستادی و من را که جنگجوترین لشکر تو هستم برای آوردن آب برای بچه هایت می فرستی.

نماد خانواده نمونه
علاوه بر ولایتپذیری اصحاب، خانواده امام حسین(ع) نیز خانواده قانع، راضی و مطیعی بودند و هیچ کجا وارد نشده است که در جایی به امام(ع) و این سفر طولانی از مدینه تا کربلا یا تشنگی روزهای آخر به ایشان اعتراض کنند یا ابراز ناراحتی کنند؛ لذا خود امام(ع) هم شب عاشورا خطاب به اصحاب و اهل بیتشان فرمودند:
«فَإِنِّي لَا أَعْلَمُ أَصْحَاباً وَ لَا أَهْلَ بَيْتٍ أَبَرَّ وَ لَا أَوْصَلَ مِنْ‏ أَصْحَابِي‏ وَ أَهْلِ‏ بَيْتِي» (روضة الواعظین‏، ج1، ص183)
به درستی که اصحاب و اهل بیتی نیکوتر از اصحاب و اهل بیت خودم سراغ ندارم.

نماد وفا
1- آب نخوردن عباس(ع) علی رغم این که وارد شریعه فرات شد:
«ذكر عطش‏ الحسين‏ و أهل بيته فرمى الماء و ملأ القربة و حملها على كتفه الأيمن‏ و توجه نحو الخيمة»(بحار الانوار، ج45، ص42)
پس به یاد تشنگی حسین(ع) و اهل بیت او افتاد پس آب را به روی آب ریخت و مشکها را پر نموده و روی کتف راست خود انداخت و به سمت خیمه حرکت کرد.
2- اصحاب هنگام شهادت نگران امام حسین(ع) بودند، مثلا حبیب بن مظاهر هنگام شهادت مسلم بن عوسجه از او پرسید اگر وصیتی داری بگو،
«َ فَقَالَ لَهُ مُسْلِمٌ فَإِنِّي أُوصِيكَ بِهَذَا وَ أَشَارَ إِلَى الْحُسَيْنِ ع‏»(لهوف، ص107)
مسلم به امام حسین(ع) اشاره کرده و به حبیب گفت تو را به (دفاع از ) او سفارش می کنم.

نماد مساوات و برابری
امام حسین(ع) بین غلامش و سایر اصحابش تفاوتی قائل نشد، و او را علی رغم اینکه غلام بود و سیاه آزاد کرده و با اصرار خودش به میدان فرستاد(لهوف، ص133-135)
حتی هنگام شهادتش صورت مبارکش را روی صورت غلام سیاهش گذاشت، یعنی همان کاری که با فرزند دلبند خویش نمود، و غلام صدا زد:
«من مثلی، و ابن‌ رسول اللّه وَضَعَ خَدَّهُ عَلی خَدّی»
کیست مثل من که فرزند پیامبر(ص) صورتش را روی صورتم گذاشته است.

نماد رأفت و بخشش
بخشش حر بدون هیچ منت یا اعتراضی نسبت به گذشته سیاهش، و حتی دلداری دادن به حر و امیدوار ساختن او به رحمت و رأفت الهی» (در کربلا چه گذشت، شیخ عباس قمی، ص320)

ظلم ستیزی و ذلت ناپذیری
جمله معروف امام حسین(ع): «هیهات منا الذلة»(لهوف، ص97) هیهات که زیر بار ذلت برویم.

جمع بندی
____________________

سوال:
با توجه به ابعاد متعدد حماسه حسینی و مکتب عاشورا، چه نمادهایی می توان از وقایع آن برداشت نمود؟

پاسخ:
حادثه عاشورا تقابل خیر و شر به معنای واقعی خودش است، یک طرف اباعبدالله الحسین(ع) و سپاه اندکش که نماد تمام خصلت‌های نیکوی انسانی بودند، و یک طرف لشکر پر تعداد عمر سعد که تجسم خوی وحشیگری و حیوانیت، و نماد تمامی خصلت های منفور و غیر انسانی بودند. جمع آوری تمامی این نمادها حقیقتا کار دشواری است، چرا که شاید درس گرفتن از مکتب عاشورا نامحدود بوده، و انتهایی نداشته باشد، اما به تعدادی از این نمادها اشاره می کنیم:

نماد شجاعت:
یکی از پررنگ ترین جلوه ها و نمادهای کربلا شجاعت است؛ گاهی انسان در جنگ و جهاد در راه خدا شرکت می کند اما یقین به کشته شدنش ندارد، و شهادت یا اسارت صرفا یک احتمال است که ممکن است متناسب با شرایط جنگ این احتمال قوی یا ضعیف باشد، اما امام حسین(ع) و اصحابش در جنگی شرکت کردند که شهادت در ان حتمی است، بریده شدن دستها و سرها حتمی است، فرود آمدن نیزه ها و شمشیرها بر پیکرشان حتمی است، اسارت اهل بیت و کتک خوردنشان حتمی است...
شرکت در چنین جنگی حقیقتا شجاعت می خواهد، و این شجاعت در جزئیات رفتارشان نمود بیشتری داشت، آنها جنگجویان مومنی بودند که حتی نوجوان 13 ساله(حضرت قاسم ع) در میان آنها شهادت را از عسل شیرین تر میدانست.(1)
یا وقتی که دست راست حضرت عباس(ع) را قطع کردند ایشان رجز میخواند که به خدا قسم اگر دست راستم را قطع کنید دست از حمایت از دینم بر نخواهم داشت.(2)

نماد جوانمردی:
جوانمردی نیز از عنصاری است که بسیار در واقعه عاشورا خودنمایی کرد:
نکشتن عبیدالله توسط مسلم بن عقیل به خاطر این که عبیدالله مهمان هانی، و بی خبر و بی دفاع بود، بعد از اینکه از مسلم پرسیدند چرا او را نکشتی؟ گفت: رسول خدا فرموده است: مومن اهل حیله ونیرنگ نیست.(3)
سیراب کردن لشکر و حتی اسب های سپاه هزار نفره حر توسط امام حسین(ع)» (4)
پرهیز از آغاز نمودن جنگ

نماد سیاست:
حرکت امام حسین(ع) یک حرکت کارشناسی شده بود نه اینکه امام حسین(ع) زمام امور را به دست جو و فضای غالب سپرده باشد، بلکه جای جای حرکت اباعبدالله هدفمند و برنامه ریزی شده بوده است.
امام(ع) آماده شهادت بود، اما می بایست تا زمانی که پیغامش فراگیر نشده از جانش محافظت کند، تا ابتدا بتواند پیامش را به همه برساند، لذا وقتی والی مدینه امام(ع) را فراخواند تا برای یزید از آن حضرت(ع) بیعت بگیرد امام حسین(ع) هدف از این دعوت را حدس زد، لذا تنها نرفت بلکه یاران وفادار و آشنایان خود را جمع نموده و دور داراالاماره را محاصره کردند، امام(ع) فرمود اگر مرا تهدید کردند و صدایتان زدم داخل شوید.(5) و وقتی مروان دست به قبضه شمشیر برد یاران امام با شمشیرهای برهنه وارد شدند و اطراف امام(ع) را گرفته و او را خارج کردند(6)
امام(ع) برای جهانی ساختن پیامش مبنی بر افشاگری علیه حکومت یزید چند کار مهم انجام دادند:
حرکت به سمت مکه محل جمع شدن مسلمانان از تمام جغرافیای اسلام
نامه به بصره و کوفه و حتی مصر(7)
بردن اهل بیت(ع) با خود برای ایفای یک نقش یک عده خبرنگار در قالب اسیر، چون روشن است اگر امام(ع) صرفا با مردان جنگی وارد کربلا می شدند بعد از شهادت همه اصحاب، راوی جنگ فقط دشمن می شد و دیگر آنچنان خبری از جنایات دشمن در کربلا نمیشد و همچنین ابلاغ پیام حسین(ع) ناکام می ماند. البته بردن اهل بیت(ع) حکمت های دیگری هم داشت.(8)

راستی آزمایی و عدم توجه به شایعات
علی رغم اینکه بیش از 12 هزار نامه به سمت امام(ع) رفته و او را برای آمدن به کوفه دعوت نمودند،(9) امام بدون تحقیق آنها را نپذیرفته و مسلم بن عقیل(ع) را برای تحقیق فرستاد، و به آنها فرمود: مسلم، مورد اطمینان من است اگر اظهارات شما را تایید کند به سمت شما خواهم آمد.(10)

نماد عبودیت و بندگی:
اقامه نماز اول وقت حتی در شرایط جنگ (11)

نماد بازگشت و توبه:
ماجرای توبه و بازگشت حر

نماد رضایت در برابر قضاء الهی
کربلا تجلی صبر در برابر خواست خداوند است، در مکتب عاشورا طلبکاری از خداوند معنا ندارد، و امام حسین(ع) با تحمل این همه داغ عزیزان، زخم نیزه ها و شمشرها و نگرانی از بابت اسارت فرزندان و اهل بیتش، در گودی قتلگاه به خداوند اینگونه مناجات می کند:
«صبرا علی قضائک یا رب، لا اله سواک یا غیاث المستغیثین، ما لی رب سواک و لا معبود غیرک، صبرا علی حلمک یا غیاث من لا غیاث له» (12)
بر قضای تو صبر می کنم، خدایی به جز تو نیست، ای فریاد رس فریادخواهان، پروردگاری غیر از تو برای من نیست و معبودی جز تو ندارم، بر حلم تو صبر می کنم ای فریاد رس کسی که جز تو فریادرسی ندارد.
و نیزسخن معروف حضرت زینب(س) در جواب عبیدالله بن زیاد وقتی گفت: دیدی خداوند چگونه شما را خوار کرد، حضرت زینب(س) فرمودند: : «ما رأیت الا جمیلا» (13) من در کربلا جز زیبایی چیزی ندیدم.

نماد ولایت‌پذیری
اصحاب امام حسین(ع) برگزیدگان خداوند و مجسمه ولایتپذیری بودند، حقیقتا امام حسین(ع) را واجب الاطاعة می دانستند و از اطاعت هیچ امری فروگذار نبودند؛ شب عاشورا وقتی امام(ع) بیعتش را برداشته و فرمود: می توانید بروید، گفتند: اگر سلاحی نداشته باشیم با سنگ به آنها حمله میکنیم، و برخی گفتند: اگر هزار بار کشته و دوباره زنده و دوباره کشته شویم باز هم دست از تو بر نمی داریم.(14)
اوج این ولایتپذیری در مورد حضرت ابالفضل(ع) بود که امان نامه دشمن را نپذیرفت، و آورنده آن را لعنت کرد.(15)
عباس(ع) علی رغم این که علمدار لشگر، برادر فرمانده، و مقام دوم سپاه را دارا بود، امام(ع) را برادر خطاب نمیکرد و نهایتا به مسئولیت خویش اعتراضی نکرد که شما همه را به جنگ فرستادی و من را که جنگجوترین لشکر تو هستم برای آوردن آب برای بچه هایت می فرستی.

نماد خانواده نمونه
علاوه بر ولایتپذیری اصحاب، خانواده امام حسین(ع) نیز خانواده قانع، راضی و مطیعی بودند و هیچ کجا وارد نشده است که در جایی به امام(ع) و این سفر طولانی از مدینه تا کربلا یا تشنگی روزهای آخر به ایشان اعتراض کنند یا ابراز ناراحتی کنند؛ لذا خود امام(ع) هم شب عاشورا خطاب به اصحاب و اهل بیتشان فرمودند:
«فَإِنِّي لَا أَعْلَمُ أَصْحَاباً وَ لَا أَهْلَ بَيْتٍ أَبَرَّ وَ لَا أَوْصَلَ مِنْ‏ أَصْحَابِي‏ وَ أَهْلِ‏ بَيْتِي» (16)
به درستی که اصحاب و اهل بیتی نیکوتر از اصحاب و اهل بیت خودم سراغ ندارم.

نماد وفا
1- آب نخوردن عباس(ع) علی رغم این که وارد شریعه فرات شد:
«ذكر عطش‏ الحسين‏ و أهل بيته فرمى الماء و ملأ القربة و حملها على كتفه الأيمن‏ و توجه نحو الخيمة»(17)
پس به یاد تشنگی حسین(ع) و اهل بیت او افتاد پس آب را به روی آب ریخت و مشکها را پر نموده و روی کتف راست خود انداخت و به سمت خیمه حرکت کرد.
-2 اصحاب هنگام شهادت نگران امام حسین(ع) بودند، مثلا حبیب بن مظاهر هنگام شهادت مسلم بن عوسجه از او پرسید اگر وصیتی داری بگو،
«فَقَالَ لَهُ مُسْلِمٌ فَإِنِّي أُوصِيكَ بِهَذَا وَ أَشَارَ إِلَى الْحُسَيْنِ ع‏»(18)
مسلم به امام حسین(ع) اشاره کرده و به حبیب گفت تو را به (دفاع از ) او سفارش می کنم.

نماد مساوات و برابری
امام حسین(ع) بین غلامش و سایر اصحابش تفاوتی قائل نشد، و او را علی رغم اینکه غلام بود و سیاه آزاد کرده و با اصرار خودش به میدان فرستاد(19)
حتی هنگام شهادتش صورت مبارکش را روی صورت غلام سیاهش گذاشت، یعنی همان کاری که با فرزند دلبند خویش نمود، و غلام صدا زد:
«من مثلی، و ابن‌ رسول اللّه وَضَعَ خَدَّهُ عَلی خَدّی»
کیست مثل من که فرزند پیامبر(ص) صورتش را روی صورتم گذاشته است.

نماد رأفت و بخشش
بخشش حر بدون هیچ منت یا اعتراضی نسبت به گذشته سیاهش، و حتی دلداری دادن به حر و امیدوار ساختن او به رحمت و رأفت الهی» (20)

ظلم ستیزی و ذلت ناپذیری
جمله معروف امام حسین(ع): «هیهات منا الذلة»(21) هیهات که زیر بار ذلت برویم.

جوناپذیری
امام حسین(ع) هرگز از جو غالب تبعیت ننموده و موافق جریان حاکم بر جامعه حرکت نکرد، بلکه همواره به دنبال صراط مستقیم و حق بود، ولو این که همه مسیر گمراهی را بپیمایند، یعنی اگر حتی این یاران اندک نیز او را همراهی نمی کردند، باز در مسیر صحیح حرکت نموده و مسیر خویش را به شهادت ختم می نمود، همان‌طور که امام علی(ع) می‌فرماید:
«لَا تَسْتَوْحِشُوا فِي طَرِيقِ الْهُدَى لِقِلَّةِ أَهْلِه‏» (22)
هرگز از پیمودن مسیر هدایت به خاطر اندک بودن نفرات هراس نداشته باشید.

غیرت دینی
نماد دیگر، نماد غیرت ورزی نسبت به دین است، یعنی این که تهاجم به دین، خط قرمز انسان باشد، به طوری که در راه دفاع از آن هیچ چیزی مانع انسان نشود، ولو شهادت خود و فرزندان، و اسارت و آوارگی خانواده.

نماد پیروی از عقل و جهل
یکی دیگر از نمادهای عاشورا، نماد پیروی از عقل و در مقابل نماد پیروی از جهالت و نادانی است، یک طرف امام حسین(ع) که آگاهانه مسیر خویش را برگزیده و با عقل زندگی ابدی آخرت را بر زندگی پست دنیوی ترجیح داده است، و تمامی رفتار و گفتارش بر مبنای خرد است، و طرف دیگر کسانی که به خاطر مطامع پست دنیوی، آخرت خویش را فروختند، و از روی نادانی یزید را جانشین پنداشته و فریب فتوای شریح قاضی را خوردند و خون عقل سرخ را ریختند.

و بسیاری از نمادهای دیگر که با تأمل بر روی حوادث این حماسه عظیم می توان ذکر نمود.
_________________
1) مدینة المعاجز، سید هاشم بحرانی، ج4ص215.
2) بحار الانوار، علامه مجلسی، ج45، ص40.
3) قصه کربلا، علی نظری منفرد، ص110.
4) در کربلا چه گذشت، شیخ عباس قمی، ص232.
5) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج4، ص14 به نقل از قصه کربلا، ص65.
6) مناقب، ابن شهر آشوب، ج4، ص88 به نقل از قصه کربلا، ص66.
7) قصه کربلا، ص82، 91.
ر.ک بر کدامین مصیبت باید گریست، سید محمد تقی قادری، ص98و99.
9) قصه کربلا، ص90.
10) همان، ص92.
11) لهوف، سید بن طاووس، ص137.
12) مقتل مقرم، ص283، به نقل از قصه کربلا، ص370.
13) لهوف- ص160.
14) الارشاد، شیخ مفید، ج2، ص92.
15) قصه کربلا، ص240.
16) روضة الواعظین‏، فتال نیشابوری، ج1، ص183.
17) بحار الانوار، ج45، ص42.
18) لهوف، ص107.
19) لهوف، ص133-135.
20) در کربلا چه گذشت، شیخ عباس قمی، ص320.
21) لهوف، ص97.
22) نهج البلاغه(صبحی صالح)، خطبه201، ص319.