فرقه شناسی و ضرورت شناخت آن
تبهای اولیه
[="red"]تعریف علم فرقه شناسى[/]
در کتب رایج ملل و نحل تعریف مشخصى از فرقه شناسى اسلامى بیان نشده است، اما با توجه به کتاب هایى که در این علم نوشته شده و نیز با توجه به نام آن، مى توان آن را چنین تعریف کرد که «فرقه شناسى اسلامى علمى است که متکفل بیان عقاید کلامى خاص فرقه هایى است که از اسلام نشأت گرفته اند». این علم تنها درصدد بیان آراء و عقاید فرقه هاست، نه نقد و بررسى و رد آنها. این اصل در برخى از منابع اولیه این علم رعایت شده است، اما در بسیارى از کتب دیگر، مؤلفان درصدد اثبات عقیده خود و رد عقاید فرقه هاى مخالف برآمده اند، و در برخى از این کتب، همانند الفصل، در این زمینه چنان زیاده روى شده است که مى توان در حقیقت آنها را از کتب مربوط به این علم خارج کرد و در زمره کتاب هاى کلامى به شمار آورد.
از اینجا این نکته روشن مى شود که کلمه «بیان» در تعریف فوق، در حقیقت علم کلام را از دایره این علم خارج کرده است؛ زیرا متکلمان برخلاف نویسندگان این علم، درصدد اثبات عقیده خود و رد عقاید دیگران اند. در این علم فقط موارد اختلاف در عقاید کلامى فرقه ها مطرح مى شود و اختلافات سیاسى، فقهى، تاریخى، حدیثى و عقیدتى جایى در آن ندارد.
[="red"]ضرورت شناخت این علم[/]
مطالعات فرقهشناسی در حال حاضر دستکم از چند جهت حائز اهمیت است: نخست برای حوزههای تشیع و دوم برای مصالح عمومی جهان اسلام.
1. در توضیح ضرورت نخست، همین بس که بدانیم بسیاری از مسائل تاریخی و عقیدتی که ما به آنها نظر داریم، مورد توجه فرقههای دیگر اسلامی نیز قرار گرفتهاند و آنان نیز درباره اکثر موضوعات و مسائلی که ما به آنها میاندیشیم، رأی و نظر دارند. آشنایی با آرا و انظار دیگران، در پختگی و استحکام دیدگاههای ما موءثر است.
این مطلب را از دو زاویه می توان مورد بررسی قرار داد:
الف) آشنایی با عقاید فرقههای مختلف ـ بهویژه فرقههایی که در زمان حضور اهلبیت(ع) یعنی عصر امامت (قرنهای اول و دوم) در جامعه آن روز حضور داشتند و فعالیت میکردندـ به ما کمک میکند که متون و میراث خود را بهتر بشناسیم؛ زیرا برخی از احادیث ما ناظر به عقاید فرقههای آن روز است. بعضی سوءالهایی که از ائمه(ع) میشده است، مربوط به شبهههایی است که در آن روزگار رایج بوده است. این عقاید را اصحاب در قالب سوءال مطرح میکردند و امامان بزرگوار شیعه پاسخ میدادند. بسیاری از اشارات و کنایات احادیث را جز از این طریق نمیتوان فهمید و دریافت.
ب) عقاید و باورهای فرق دیگر، میتوانند برای ما سوءالهای جدید و زمینههای نو برای تحقیق در متون شیعی ایجاد کنند.
2. از جهت مصالح عمومی جهان اسلام نیز لازم است گروههای مختلف اسلامی از یکدیگر بیخبر نباشند. بیخبری از همدیگر، ما را در موضع ضعف قرار میدهد و در مواقع لزوم قادر به حفظ وحدت و یکپارچگی جهان اسلام در برابر جهان غیراسلامی نیستیم.
(مجله پژوهش و حوزه، تابستان 1385 - شماره 26)