ابن تیمیه و مناقب اهل بیت علیهم السلام

با سلام و عرض ادب

الف) تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام معروف به ابن تیمیه حرّانی حنبلی (661-728ق)[1]یکی از حلقه‌های وصل بسیار مهم جریان سلفی‌گری و از نمادهای شاخص آن محسوب می گردد.

ابن تیمیه علاوه بر تأثیرگذاری نسبی در فقه، در مباحث رجالی و حدیثی نیز دارای نظریات خاصی بوده که امروزه مورد استناد سلفیون و متمایلان به آن دیدگاه واقع شده است.[2] ذهبی در تذکرة الحفّاظ[3] از وی چنین تعبیر می کند: «الشیخ الإمام العلّامة الحافظ الناقد(الفقیه) المجتهد المفسّر البارع شیخ الإسلام...». لیکن با کاوش در آثار ابن تیمیه به خوبی مشخص می شود که بسیاری از چنین القاب و اوصافی، به دور از واقعیت است.

ابن تیمیه از هواداران و طرفداران سرسخت بنی امیه و اموی ها و از نواصب به شمار می آید؛ چنانکه این امر به وضوح از کتاب منهاج السنّة النبویة که در حقیقت باید آن را «منهاج البدعة الأمویة» نامید، آشکار است؛ بلکه او متهم به نفاق است. ابن حجر عسقلانی در الدرر الکامنة[4] از ابن تیمیه نقل می کند که:

«إنّ علیاً أخطأ فی سبعة عشر شیئاً، ثم خالف نصّ الکتاب، ... و منهم من ینسبه إلی النفاق لقوله: إنّ علیاً کان مخذولاً حیثما توجّه، و إنّه حاول الخلافة مراراً فلم ینلها و إنّما قاتل للرئاسة لا للدیانة، و لقوله: إنّه کان یحبّ الریاسة، و إنّ عثمان کان یحبّ المال، و لقوله: أبوبکر أسلم شیخاً یدری ما یقول، و علیّ أسلم صبیّاً، و الصبیّ لایصحّ إسلامه علی قول»؛[5]

همانا علی در هفده مورد دچار اشتباه شد، و با نصّ قرآن مخالفت نمود... برخی او را به نفاق نسبت داده اند چون درباره علي علیه السلام گفته است: علی به هر سو که توجه نمود تنها شد؛ بار ها برای به دست آوردن خلافت تلاش کرد، ولی کسی او را یاری نکرد، جنگ‌های او برای دیانت خواهی نبود، بلکه برای ریاست طلبی بود، و عثمان مال را دوست داشت و اسلامِ ابوبکر از اسلامِ علی که در دوران طفولیت بود با ارزش‌تر است؛ زیرا اسلام آوردن طفل بنابر قولی صحیح نیست.[6]

دشمنی و کینه توزی ابن تیمیه در برابر خاندان رسالت و پیروان آنان در کتاب منهاج السنّة به خوبی آشکار است و او با تمام توان تلاش می کند تا فضایل آنان را از اعتبار بیندازد تا آنها را کم ارزش جلوه دهد. ابن حجر می گوید: «و کم من مبالغة لتوهین کلام الرافضی أدّته أحیاناً إلی تنقیص علیّ».[7]

ب) ابن تیمیه در برخورد با روایات مناقب اهل بیت علیهم السلام، جانب تفریط را در پیش گرفته و تمام کوشش خود را برای ردّ این قبیل روایات به کار برده است؛ به طوری که بعضی از سلفی های معاصر مانند البانی نیز برخی از این احکام نابحق و جائرانه را نپذیرفته و خطای ابن تیمیه را آشکار ساخته‌اند. سختگیری و تعصب ابن تیمیه درباره ی برخی راویان و گونه ای از روایات که ناشی از روحیه ناصبی گری او است، موجب شده تا او را در ردیف دیگر سختگیران در احادیث قرار دهند. لکهنوی در الرفع و التکمیل می گوید: اعلم أنّ هناک جمعاً من المحدّثین لهم تعنّت فی جرح الأحادیث بجرح رواتها، فیبادرون إلی الحکم بوضع الحدیث أو ضعفه بوجود قدح ولو یسیراً فی راویه، أو لمخالفته لحدیث آخر... منهم ابن الجوزی... و الشیخ ابن تیمیة الحرّانی مؤلّف منهاج السنّة.[8]

وی همچنین در کتاب الأجوبة الفاضلة پس از آنکه ابن تیمیه را از سختگیران در حدیث نام می برد، می گوید: إنّه جعل بعض الأحادیث الحسنة مکذوبة و کثیراً من الأخبار الضعیفة موضوعةً تبعاً لابن الجوزی و غیره، بل ادّعی فی کثیر من الموضوعة المختلف فی وضعها و الضعیفة المتفق علی ضعفها الاتّفاق علی وضعها و کذبها؛[9]ابن تیمیه برخی از احادیث خوب را دروغ شمرده و بسیاری از اخبار ضعیف را ساختگی دانسته و این به تقلید از ابن جوزی و دیگران بوده، بلکه در بسیاری از احادیثی که در ساختگی بودن آنها اختلاف است و احادیث ضعیفی که همه متفق اند بر ضعف آنها، ادعای اجماع بر جعلی و دروغ بودن آنها کرده است. پر واضح است حکم چنین افرادی درباره احادیث، چندان اعتبار و ارزش علمی ندارد؛ چنانکه در جای خود بیان شده است، به خصوص فردی مانند ابن تیمیه که انگیزه او در ردّ احادیث فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام بر ارباب علم و تحقیق پوشیده نیست.

[2] . احادیثی که ابن تیمیه درباره آنها اظهار نظر کرده است در کتابی به نام شیخ الإسلام ابن تیمیة و جهوده فی الحدیث به همت عبدالرحمن بن عبدالجبار فریوائی گردآوری و چاپ شده است.

[3] . تذکرة الحفّاظ، ج4، ص1496.

[4] . الدرر الکامنة، ج1، ص163-165.

[5] . البرهان الجلی، ص 55-56.

[6] . البته این نمونه بسیار کوچکی از یاوه گویی ها و اهانت های آشکار ابن تیمیه به حضرت امیرالمؤمنین(ع) است و برای اطلاع بیشتر می توان به کتاب أخطاء ابن تیمیة فی حقّ رسول الله و اهل بیته(ع) رجوع کرد .

[7] . «و چه بسیار افراط در ردّ سخنان علّامه حلی، ابن تیمیه را به تنقیص شخصیت علی(ع) کشانده است» ( لسان المیزان، ج6، ص 319-320).

[8] . «بدان که شیوه بعضی از محدّثین در وارد کردن اشکال بر احادیث چنین است که بر راویان آن احادیث اشکال می کردند و سپس به جعلی بودن یا ضعف آن احادیث حکم می کردند، آن هم فقط به دلیل وجود اشکالی ولو کوچک در روایت یا به سبب مخالفتش با حدیث دیگر؛ از جمله این محدّثین ابن جوزی است و شیخ ابن تیمیه مولّف کتاب منهاج السنّة» ( الرفع و التکمیل فی الجرح و التعدیل، ص320-330).

[9] . الاجوبة الفاضلة، ص174.

شیوه مقلدانه و غیر کارشناسانه ابن تیمیه در علم حـدیث[1]

ج) از مطالعه ی آثار ابن تیمیه می توان نتیجه گرفت که ابن تیمیه خود حدیث شناس نبوده، بلکه مقلد دیگران به ویژه ابن جوزی بوده، و در برخورد با آنچه موافق مرامش نبوده، از تمام موازین علمی عدول می کرده، و آنچه را که با هوای نفسش سازگار می دیده، سعی می کرده آن را امری واقعی و ثابت و قطعی جلوه دهد.

ما در اینجا به صورت مختصر به چند مورد اشاره می نمائیم:

مورد اول: ابن تیمیه درباره حدیث ثقلین می گوید: «و الحدیث الذی فی مسلم إذا کان النبی -صلی الله علیه وآله- قد قاله...».[2] و در جای دیگری می گوید: و أما قوله: «و عترتی(أهل بیتی) و إنهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض»، فهذا رواه الترمذی و قد سئل عنه أحمد بن حنبل فضعّفه، و ضعّفه غیر واحد من أهل العلم و قالوا: لایصح.[3]

پاسخ: ابن تیمیه، برای ردّ این حدیث بسیار مهم تلاش می کند و اقدام به هر کاری می‌کند، حتی اگر زیر پا گذاشتن یکی از باورهای اساسی اهل سنّت باشد.

نووی در مقدمه شرح صحیح مسلم می گوید: «اتّفق العلماء علی أنّ أصحّ الکتب بعد القرآن العزیز، الصحیحان: البخاری و مسلم و تلقّتهما الأمّة بالقبول»،[4] ولی ابن تیمیه به‌دلیل دشمنی با ثقل اصغر، این اتفاق و اجماع را مدّ نظر قرار نمی دهد و در روایت مسلَّم تشکیک می کند.

از سوی دیگر او سعی دارد چنین بنمایاند که روایت «و عترتی أهل بیتی...»، ضعیف و ناصحیح است؛ واین درحالی است که ذهبی در تلخیص المستدرک علی الصحیحین[5] با حاکم نیشابوری در تصحیح این حدیث موافقت کرده و سمهودی در جواهر العقدین گفته: «و فی الباب عن زیادة علی عشرین من الصحابة».[6]

علاوه بر این، جماعتی از محدّثین قبل و بعد از ترمذی، حدیث ثقلین را با لفظ «و عترتی» یا «أهل بیتی» روایت کرده اند، از جمله آنان است احمد بن حنبل، امام ابن تیمیه، در چندین مورد در مسندش.[7] همچنین محمد ناصرالدین البانی، محدث بزرگ سلفی های معاصر و مرجع آنان در علم حدیث، این حدیث شریف را با همین لفظ هم در صحیح الجامع الصغیر به شماره‌های 2453، 2454، 2745، 7754 و در سلسلة الأحادیث الصحیحة (ج4، ص254-258) به شماره : 1760 تصحیح کرده است.[8]

[4] . «علما اتفاق نظر دارند که صحیح ترین کتاب ها بعد از قرآن عزیز دو صحیح بخاری و مسلم هستند و امت مسلمان نیز این دو را پذیرفته اند» (شرح صحیح مسلم، ج1، ص20). [69]. المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص 109.

[5] . المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص 109.

[6] . «حدیث ثقلین از بیش از بیست نفر از صحابه روایت شده است» (جواهر العقدین، ص234).

[7] . مسند احمد، ج3، ص 26،17،14و59.

[8] .البته ابن تیمیه فراموش کار و دروغگو یی است. وی در رابطه با احادیثی که کثرت طریق نقل دارند گفته است: کثرت طریق موجب تقویت روایت است ولو اینکه ناقلین آن افرادی فاسق و فاجر باشند:«فَإِنَّ تَعَدُّدَ الطُّرُقِ وَكَثْرَتَهَا يُقَوِّي بَعْضَهَا بَعْضًا حَتَّى قَدْ يَحْصُلُ الْعِلْمُ بِهَا وَلَوْ كَانَ النَّاقِلُونَ فُجَّارًا فُسَّاقًا فَكَيْفَ إذَا كَانُوا عُلَمَاءَ عُدُولًا وَلَكِنْ كَثُرَ فِي حَدِيثِهِمْ الْغَلَطُ»(مجموع الفتاوی، ج18،ص28)؛ حال سوال این است که در احادیث مناقب اهل بیت علیهم السلام چگونه کثرت طرق کارایی خود را از دست می دهند؟!!

مورد دوم:

ابن تیمیه درباره حدیث: «أنا مدینة العلم و علی بابها» می گوید: حدیث «أنا مدینة العلم و علی بابها» أضعف و أوهن، و لهذا إنما یُعَدّ فی الموضوعات و إن رواه الترمذی، و ذکره ابن الجوزی و بیّن أنّ سائر طرقه موضوعة.[1] حدیث انا مدینة العم ضعیف تر و موهوم تر از سایر احادیث است؛ بخاطر همین امر در زمره ی موضوعات و احادیث ساختگی جای دارد، هرچند که ترمذی آنرا روایت نموده و ابن جوزی نیز آنرا ذکر نموده و بیان نموده که سایر طرق آن موضوع است.

پاسخ:
در اینجا نیز ابن تیمیه چشم بسته، از ابن جوزی، تقلید محض کرده، و در همان دامی افتاده است که قبلاً او افتاده بود. ابن تیمیه در حالی چنین ادعایی می‌کند که عده ای از بزرگان اهل حدیث قبل و بعد از او‌، این حدیث را تصحیح یا تحسین کرده اند؛ از جمله یحیی بن معین، امام اهل جرح و تعدیل، این حدیث را صحیح شمرده است[2] و حاکم نیشابوری گفته: «هذا حدیث صحیح الإسناد و لم یخرجاه».[3]

همچنین حافظ سمرقندی این حدیث را درکتاب بحر الأسانید فی صحاح المسانید که مخصوص احادیث صحیح است، ذکر کرده است. ابن جریر طبری نیز حدیث ترمذی را در کتابش[4] تصحیح کرده، و خاتم حفاظ و محدثان احمد غُماری (م1380ق) کتابی بس ارزشمند به نام فتح الملک العلی بصحة حدیث باب مدینة العلم علی در اثبات صحت این حدیث شریف نوشته است. گذشته از این، گروه زیادی از علما و محدثین این حدیث را حسن شمرده اند، مانند صلاح الدین علائی، ابن حجر عسقلانی[5] و شاگردش سخاوی.

مورد سوم:

ابن تیمیه درباره حدیث:«أنت ولیی فی کلّ مؤمن بعدی»، ادعا نموده که این حدیث در نزد همه ی اهل حدیث جعلی و دروغین می باشد: «فإّن هذا موضوع باتّفاق أهل المعرفة بالحدیث».[6]

پاسخ:
سیوطی در کتاب القول الجلی فی مناقب علی تصحیح این حدیث را از ابن ابی شیبه نقل کرده است.[7] همچنین احمد بن حنبل، امام ابن تیمیه، این حدیث را در مسندش به سند صحیح آورده[8] و ترمذی نیز با نقل این حدیث در سنن، آن را «حدیث حسن غریب» شمرده است.

سیوطی در جمع الجوامع و ابن جریر طبری و حاکم نیشابوری در مستدرک حکم به صحت این حدیث کرده اند. حاکم می گوید: «هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه».[9]

ابن حجر هیتمی مکی که در تعصب کم نظیر است، این حدیث را در شرح همزیة تصحیح کرده و ابن عبدالبرّ در الاستیعاب پس از نقل این حدیث از طریق أبوداود طیالسی گفته: «هذا إسناد لامطعن فیه لأحد، لصحته وثقة نقلته».[10]

البانی نیز در سلسلة الأحادیث الصحیحة می گوید: فمن العجیب حقاً أن یتجرأ شیخ الإسلام علی إنکار هذا الحدیث و تکذیبه فی منهاج السنّة... فلاأدری بعد ذلک وجه تکذیبه للحدیث إلا التسرّع و المبالغة فی الردّ علی الشیعة.[11]

خلاصه: با این بررسی اجمالی در روش نقد و بررسی روایات از جانب ابن تیمیه به روشنی معلوم می شود که وی، یا واقعاً از حدیث و رجال اطلاعی نداشته و در این گونه مسائل مقلد بوده است، یا آنکه در نظریات خود درباره این دسته از احادیث تعصب داشته است: ﴿وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ﴾.[12]

موفق باشید.

[2] . تاریخ بغداد، ج11، ص49.

[3] . المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص126.

[4] . تهذیب الآثار، ج4، ص104.

[5] . تنزیه الشریعة المرفوعة، ج1، ص378.

[6] . «این روایت بنا به اتفاق اهل شناخت حدیث جعلی می باشد» (منهاج السنّة، ج5، ص35-36).

[7] . القول الجلی، ص60.

[8] . مسند احمد، ج4، ص438.

[9] . المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص110.

[10] . «این سندی است که به دلیل صحت و مورد اطمینان بودن رجالش احدی نمی تواند در آن خدش های وارد کند» ( الاستیعاب، ج3، ص28).

[11] . «واقعاً عجیب است که ابن تیمیه جرئت بر انکار و تکذیب این حدیث در کتاب منهاج السنّة کرده است! من دلیلی را برای تکذیب این حدیث از سوی ابن تیمیه جز شتاب و مبالغه در ردّ شیعه نمی شناسم».

[12] . سوره نمل، آیه 14.