جمع بندی تفاوت مشیت الهی با اراده خدا و قضا و قدر

کارشناس بحث: استاد صادق

سوال:
سلام از بزرگوار2سوال داشتم تفاوت مشیت الهی با اراده خدا چیست؟
مشیت با قضا و قدر خدا چه تفاوتی داره؟


پاسخ:
باسلام وتقدیر از سوال خوب تان .
پاسخ در سه محور ارائه می‌شود:
ا: درباره تفاوت یا عدم تفاوت بین مشیت الهی و اراده او باید گفت:
از برخی سخنانی صاحب‌نظران به دست می‌آید که اراده و مشیت تفاوتی ندارند . هر دو به یک معنا به کار می‌روند، اما در نگاه گروهی دیگر تفاوت‌هایی بین آن دو وجود دارد. برای مثال، کسانی که اراده را علم به مصلحت یا مفیده فعل، و مشیت را خواستن انجام یا ترک فعل می‌دانند، خواستنی که بر مبتنی بر علم به مصلحت یا مفسده است. نیز گفته شده که متعلق مشیت، ماهیت معلول و متعلق اراده وجود آن است. (1)
اگر مراد از اراده، اراده فعلی خداوند باشد، ممکن است تفاوتی بین مشیت و اراده او نباشد، اگر مراد از اراده، اراده ذاتی خدا باشد که به علم او برمی‌گردد ، بین اراده و مشیت فرق است، چون مشیت از صفات فعلی خداوند است. از این رو در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده: «خلق الله المشيئة بنفسها ثم خلق الاشیاء المشيئة؛(2) خداوند مشیت را به خودش و بدون نیاز به مشیت دیگری آفرید ». اشیاء را با مشیت خلق کرد. بنابراین مشیت ممکن است با اراده فعلی خدا تفاوتی نداشته باشد، ولی یا اراده ذاتی او تفاوت دارد، این نکته‌ای است در برخی روایات نیز اشاره گردیده، مثلا از امام صادق(علیه السلام) درباره تفاوت علم و مشیت سوال شد، حضرت فرمود: علم خداوند همان مشیت او نیست، آیا نمی‌بینی که می‌گویی: فلان کار را اگر خدا بخواهد انجام خواهم داد، ولی نمی‌گویی: فلان کار را اگر خدا بداند، انجام خواهم داد؟ بنابراین، سخن تو که می‌گویی: اگر خدا بخواهد، دلیل آن است که تا کنون خدا نخواسته است، پس اگر بخواهد، همان چیز را خواسته است محقق خواهد شد و علم خدا پیش از مشیت او موجود است. (3)
بین اراده (اراده ذاتی = علم) با مشیت الهی تفاوت است. چون یکی از صفات ذاتی و دیگر از صفات فعلی اوست.
ب: اما درباره تفاوت قضا و قدر باید گفت: قضا و قدر هر کدام به دو نوع علمی و عینی تقسیم می‌شود:
1- مقصود از قدر یا تقدیر علمی آن است که خداوند پیش از آفرینش هر شیء به خصوصیات و حدود و اوصاف آن علم دارد. از قضای علمی آن است که خداوند از ضرورت وجود اشیا در ظرف تحقق علل آن ها آگاه است، یعنی خدا از ازل می‌داند که هر یک از اشیا در شرایط خاصی و تحت تاثیر اسباب و علل خاصی موجود می شوند، بنابراین می‌توان گفت که علم پیشین خداوند به خصوصیات اشیا و ضرورت وجود آن ها همان قدر و قضا علمی است.
با توجه به تفسیری که از قضا و قدر علمی ارائه گردید، معلوم می شود که قضا و قدر به این معنا به علم الهی باز می‌گردد . از شاخه‌های صفت علم به شمار می‌آید، بر این اساس خداوند می‌داند هر شیء با چه خصوصیات و اوصافی و در چه شرایطی پا به عرصه وجود می گذارد و چگونه به هستی خویش ادامه می‌دهد.
2- اما قضا و قدر عینی: مقصود از قدر عینی، تعیین و تحدید خصوصیات و اوصاف ذاتی و عرضی موجودات از سوی خداوند است . مقصود از قضا عینی آن است که خداوند ضرورت وجود را به مخلوقات خویش اعطا می‌کند .از طریق اسباب و علل وجود آن ها را تعیین می‌بخشد. (4) بنابراین تفاوت بین قدر علمی و قضای علمی، و قدر عینی و قضا عینی همان است که اشاره شد. ولی درباره تفاوت بین قضا و قدر علمی با قضا و قدر عینی بدین است: که اولا بر خلاف قضا و قدر علمی، قضا و قدر عینی بر وجود اشیا مقدم نیست. بلکه با آن همراه است.
ثانیا: قضا و قدر عینی از شؤون خلق و ایجاد خداوند است و می‌تواند آن را صفت خالقیت بازگرداند. (5)
3- اما درباره تفاوت قضا و قدر با مشیت و اراده باید گفت: از آنچه در تبیین مسئله تاکنون بیان شد ، تفاوت‌های بین این دو مطلب (مشیت و اراده، قضا و قدر) تا اندازه به دست آمد . قضا و قدر علمی مربوط به صفت علم الهی است . از همین طریق تفاوت آن دو با اراده و مشیت که از صفات فعل است ،روشن می‌گردد. ولی تفاوت بین قضا و قدر عینی با اراده و مشیت نخواهد بود چون هر دو مسئله از شؤون فعلی است و مربوط به مرتبه ایجاد و خلقت می‌شود.

پی نوشت:
1. عبد الرزاق لاهیجی، سرمایه ایمان، ص48، نشرالزهرا، تهران بی تا، با تصحیح صادق لاریجانی.
2. اصول کافی، ج1، باب الاراده، ص 110، حدیث4.
3. همان، ص109، حدیث2.
4. آموزش کلام اسلامی، ج1، ص322تا 328، نشر طه، قم 1383ش.
5. همان، ص328.