تاريخچه حرم مطهر امام رضا(ع)

تب‌های اولیه

17 پستها / 0 جدید
آخرین ارسال
تاريخچه حرم مطهر امام رضا(ع)

[=arial][=&quot]ضريح منوّر

[/]

[/]

[=arial][=&quot]به درستى روشن نيست كه از چه زمان، نخستين ضريح بر روى قبر مطهر امام رضا عليه السلام نصب شده، اما مسلّم اين است كه تا قرن هشتم هجرى ، بالاى قبر مطهر ضريحى نبوده است؛

زيرا كسانى كه در آن تاريخ مشهد را زيارت كرده و گزارش سفر خود را نوشته اند، از وجود ضريح يادى به ميان نياورده، و تنها از صندوقى كه بر فراز قبر بوده است، خبر داده اند[/][=&quot].

[/][=&quot]از اين كسان مى توان جهانگرد نامور، ابن بطوطه را ياد كرد كه در سفرنامه خويش گزارش ديدار از مشهد را چنين مى نويسد[/][=&quot]:
[/][=&quot]مشهد مكرّم امام رضا قبه هاى بزرگ دارد. قبر امام در داخل زاويه اى است با مدرسه اى و مسجدى در كنار آن. و اين عمارتها همه با سبكى بسيار زيبا و مليح ساخته شده و ديوارهاى آن كاشى است.

روى قبر صندوق چوبى قرار دارد كه سطح آن را با صفحات نقره پوشانيده اند. از سقف مقبره قنديلهاى نقره آويزان است[/][=&quot].

[/][=&quot]از اين سخن پيداست كه در سال 734 هجرى ، يعنى زمان بازديد ابن بطوطه از مشهد، ضريحى بر بالاى قبر نبوده است[/][=&quot].

[/][=&quot]گرچه دليل معتبرى بر اين سخن نيست، امّا گويا گذاشتن ضريح از عصر صفويان آغاز شده و براى نخستين بار در زمان آنان بوده است كه بر آن قبر مطهر ضريحى برپا شده است.
برخى نيز بر اين باورند كه نصب ضريح از روزگار تيموريان شروع شده و از آن پس تا كنون، در دوره هاى گوناگون و بر پايه نياز زائران حرم مطهّر، ضريحى جديد نصب شده است
[/][=&quot].
[/][=&quot]بر اساس قراين و پژوهشهايى كه محققان انجام داده اند، ضريح كنونى ، پنجمين ضريحى است كه بر روى قبر مطهر امام رضا عليه السلام نصب شده است.
[/][=&quot]

ادامه دارد...
[/][/]

[=arial][=&quot]ضريح اول[/][/]
[=arial][=&quot]نخستين ضريح، ضريحى چوبى با تسمه هاى فلزى و پوشش طلا و نقره بوده است كه در اواسط قرن دهم يعنى در دوران شاه طهماسب صفوى به سال 957 ق. ساخته و بر روى صندوقچه چوبى نصب شده است.
[/]
[/]
[=arial][=&quot]در كتيبه دور اين ضريح، سوره هل اتى به خط ثلث شيوا مكتوب بوده و در كتيبه طلايى سردر آن، تاريخ نصب بدين شرح نوشته بوده است[/][=&quot]:
[/][=&quot]به توفيق الهى و تأييد پناهى و ائمه معصومين صلواة الله عليهم اجمعين، طهماسب بن اسماعيل از صفوى بوضع اين محجر طلا در اين موضع عرش اعلا موفق و مؤيد گرديد (سنه 957[/][=&quot]).
[/]
[/]
[=arial][=&quot]در سال 998 كه عبدالمؤمن خان ازبك، پس از قتل عام مردم خراسان، مايملك و اموال آنان را به يغما برد، بخشى از اموال آستان مقدس همچون قنديل هاى طلا، كتب و قرآن هاى نفيس خطى از جمله قطعه الماسى به درشتى يك تخم مرغ، و ميل طلايى كه به فرمان شاه طهماسب فراز مضجع مطهر نصب بوده است، همراه تعدادى از فرشهاى آستان مقدس، نيز، به هرات و بخارا برده مى شود[/][=&quot].
[/]
[/]
[=arial][=&quot]به هنگام نصب ضريح دوم، نخستين ضريح برچيده نمى شود و ضريح جديد روى آن قرار مى گيرد، امّا در سال 1311 شمسى كه صندوق طلاى مرقد منور به دليل فرسودگى پايه ها عوض مى شود، ضريح مذكور برچيده شده، طلا و نقره و جواهرات آن از چوب ها جدا گرديده و به خزانه منتقل مى شود[/][=&quot].[/][/]

[=arial][=&quot] ضريح دوم[/][/]

[=arial][=&quot]ضريح مرصّع فولادى معروف به ضريح نگين نشان است كه در سال 1160 هجرى به آستانه مقدس تقديم و بر فراز قبر مطهر نصب شده است.
[/]
[/]
[=arial][=&quot]بر اساس شواهد تاريخى ، واقف ضريح، شاهرخ فرزند رضا قلى ميرزا، فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسين صفوى است[/][=&quot]
[/]
[/][=arial][=&quot]
[/][=&quot]اين ضريح، فولادى و بدون سقف بوده و پنجره ها و شبكه هاى چهار طرف آن با گوى ها و ماسوره هايى مزيّن به ياقوت و زمرّد آرايش يافته كه شمار آن به دوهزار مى رسيده است[/][=&quot]
[/]
[/]
[=arial][=&quot]در كتيبه اى كه بالاى در ورودى ضريح بوده، چنين آمده است[/][=&quot]:
[/][=&quot]نيازمند رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملائك پاسبان، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسينى الموسوى الصفوى بهادرخان، به وقف و نصب اين ضريح قبه هاى مرصّع چهار گوشه ضريح مقدّس مبارك موفق گرديد 1160 هجرى [/][=&quot]در زمان توليت ميرزا سعيد خان، براى مصون ماندن نذورات و جواهرات داخل ضريح مطهر، شبكه و پوشش مطلاّيى به عنوان سقف بر روى ضريح منوّر قرار مى گيرد[/][=&quot].
[/]
[/]
[=arial][=&quot]يكى از خصوصيّات ضريح دوم اين بود كه واقف به هنگام ساخت و نصب آن يادآور شده بود كه اين ضريح هرگز نبايد از روى قبر مطهر برداشته شود و انتقال آن به جاى ديگر جواز شرعى ندارد.
[/]
[/]
[=arial][=&quot]از اين رو، تا پيش از نصب ضريح پنجم، اين ضريح در همان جاى خود بوده است، امّا با شروع عمليات نصب پنجمين ضريح و ضرورت زيرسازى هاى استوار و مستحكم براى ماندگارى طولانى آن، راهكارى براى حل اين مشكل درنظر گرفته شد.[/][/]

[=arial][=&quot]بدين منظور در طول دو سال، از طبقه زيرين رواق دارالولاية كه اينك رواق دارالاجابة در آن جا قرار دارد، مساحتى به شعاع 2 متر و عمق 90/2 از زير ضريح مطهر خاكبردارى شد، ديواره هاى آن با سنگ پوشش و آرايش يافت، و ضريح دوم به آن جا انتقال يافت.
[/]
[/]
[=arial][=&quot]با اين كار، هم نظر واقف آن يعنى ماندن همواره ضريح بر قبر مطهر رعايت گرديد و هم بر استحكام پايه هاى ضريح كنونى افزوده شد[/][=&quot].[/][/]

[=arial][=&quot] ضريح سوم[/][/]

[=arial][=&quot]در روزگار سلطنت فتحعلى شاه قاجار، ضريحى فولادى و ساده به ابعاد 3متر در [/][=&quot]4[/][=&quot]متر و با ارتفاع 2متر ساخته و روى ضريح نگين نشان نصب مى شود.[/][/]

[=arial][=&quot] سقف اين ضريح با چوبهايى طلاكوب پوشش يافت و در طرف پايين پاى مبارك درِ مرصّع تقديمى شاه قاجار نصب شده بود[/][=&quot].

[/]

[/]

[=arial][=&quot]اين ضريح تا پايان عهد نيابت توليت دكتر سيد فخرالدين شادمان برجا بود و سپس به موزه مركزى آستان قدس منتقل شد و اكنون نيز در همان جاست و بازديدكنندگان مى توانند آن را از نزديك ببينند[/][=&quot]
[/]
[/][=arial]
[=&quot]در سال 1330 شمسى ، نيابت توليت وقت، يعنى دكتر سيد جلال الدين تهرانى تصميم مى گيرد كه آن را برچيده و به جاى آن ضريحى نوين نصب كند. با اين كه نقشه هاى آن فراهم مى شود، اما به دليل دگرگونى اوضاع سياسى و اجتماعى ، اين كار به تأخير مى افتد[/][=&quot].[/]
[/]

[=arial][=&quot]سرانجام در سال 1338 شمسى ، ضريح سوم برداشته شد و به موزه انتقال يافت و به جاى آن، ضريحى جديد نصب گرديد؛ هر چند هنوز ضريح دوم در جاى خود قرار داشت.[/][/]
[=arial][=&quot] ضريح چهارم كه به ضريح شير و شكر معروف است، تا سال 1379 شمسى برپا بود و همه ما آن را به ياد داريم و تصاوير فراوانى از آن وجود دارد[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]درباره اين ضريح و مشخصات آن وحتى چگونگى قرارداد ساخت آن، اطلاعات خوبى در دست است[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]طرف قرارداد آستان قدس رضوى براى ساخت اين ضريح و ناظر اجراى آن، مرحوم سيد ابوالحسن حافظيان بود و استاد هنرمند، حاج محمدتقى ذوفن اصفهانى ، با همراهى شمارى از استادان، طراحى و اجراى ساخت ضريح را طى قراردادى كه در سال 1336 منعقد شد، پذيرفت[/][=&quot].
[/]
[/]
[=arial][=&quot]مرحوم حافظيان با گروهى از اهل خير تماس گرفت و آنان را به فراهم نمودن هزينه ساختن ضريح تشويق كرد و درنهايت مقرر شد كه اين كار با مشاركت مالى آستان قدس به سرانجام برسد.
[/]
[/]
[=arial][=&quot]با تأمين بودجه اين كار توسط مردم نيكوكار و اختصاص بخشى از طلا و نقره و جواهرات مورد نياز آن از خرانه آستان قدس و آمدن هنرمندان اصفهانى به مشهد، كار ساخت ضريح در بست پايين خيابان و در يكى از ساختمانهاى حرم مطهر شروع شد و پس از دو سال و نيم كار پياپى ، ضريح جديد آماده نصب گرديد[/][=&quot].[/][/]


[=arial][=&quot]معروف است كه سازندگان ضريح، براى استحكام آن به دنبال چوب گردوى خشك بودند تا پايه ها و اساس ضريح را روى آن قرار دهند.[/][/]
[=arial][=&quot] با توجه به كمياب بودن اين نوع چوب، مرحوم حاج حسين آقا ملك آن را تهيه كرد و در اختيار هنرمندان قرار داد[/][=&quot].
[/][=&quot]ضريح جديد به تاريخ 14 شعبان سال 1379 هجرى قمرى ، برابر با 22 بهمن ماه 1338 هجرى شمسى به جاى ضريح پيشين نصب شد[/]
[=&quot].

[/][=&quot]
[/]

[/]







[=arial][=&quot] 1 [/][=&quot]ـ ضريح چهارم 14 پنجره دارد، داراى 05/4 طول، 06/3 متر عرض و 90/3 متر ارتفاع است و حدود هفت تن وزن است[/][=&quot].

2 [/][=&quot]ـ پايه ها و ستون ها و كتيبه ها كه داراى پوشش نقره است، با نقش هاى اسليمى و ختايى زينت يافته است[/][=&quot].

3 [/][=&quot]ـ بين هر دو زاويه از پنجره هاى آن، يك صفحه بيضى از طلا نصب شده كه وزن هر يك 50 مثقال است[/][=&quot].

4 [/][=&quot]ـ بر روى هر يك از پنجره هاى آن، صفحه اى از طلا و نقره نصب است كه روى هر يك نام يكى از 14 معصوم به خط ثلث مرحوم شيخ احمد زنجانى نوشته شده و و پيرامون آن با فيروزه آرايش يافته است[/][=&quot].

5 [/][=&quot]ـ بالاى اين كتيبه ها، بر صفحاتى نقره اى به برجستگى يك سانتى متر، سوره مباركه هل اتى نگارش شده است[/][=&quot].

6 [/][=&quot]ـ در چهار گوشه آن، چهار خوشه انگور زرّين، به سان نمادى از شهادت مظلومانه حضرت به وسيله انگور زهرآگين ساخته شده كه وزن مجموع آنها 1250 مثقال است[/][=&quot].

7 [/][=&quot]ـ گرداگرد ضريح روى صفحاتى از طلا، سوره مباركه يس به خط ثلث فضائلى كتابت شده است[/][=&quot].
[/][=&quot]
8 [/][=&quot]ـ بر فراز كتيبه يادشده، و بر لبه ضريح مطهر، 44 برگ از نقره ملمّع به طلا، در ميان 44 گلدان ملمّع، به شيوه بسيار زيبايى نصب شده و بر صفحه اى مدوّر و محدّب، نامى از اسماى حسناى الهى نوشته شده است.

زمينه اين صفحات، ميناكارى لاجوردى است و با گلهاى رنگارنگ آرايش شده و خطوط برجسته آن طلاكارى شده است. اين اسماى 44گانه كه با چينشى دقيق، 12 نام ديگر از آن به دست مى آيد، به خط زنجانى است[/][=&quot].

9 [/][=&quot]ـ سقف آن با قطعاتى از نقره طلاكارى شده، پوشش يافته و به گلهايى درشت و زيبا منتهى شده است. در چهار طرف سقف، چهار كتيبه به خط ثلث مرحوم محمّد رضوان ديده مى شود[/][=&quot].

10 [/][=&quot]ـ پوشش داخلى سقف، رنگ روغن سفيد و آبى ايرانى است كه مرحوم رضوان آن را نگارگرى كرده است. پيرامون آن نيز در زمينه اى لاجوردى ، آيه نور يك بار به رنگ سفيد و با خط ثلث و يك بار به رنگ طلايى و با خط كوفى نگاشته شده است[/][=&quot].

11 [/][=&quot]ـ بر روى سقف داخلى آن، اين دوبيتى نوشته شده است[/][=&quot]:[/]

[/]

[=arial][=&quot]هاتفى وصف اين ضريح بگفت[/][/]


[=arial][=&quot]عَـجَـز الصانعون عَن صِفتك

[/]

[/]


[=arial][=&quot]بـهـر تـاريخ دُرّ معنى سُفت[/][/]


[=arial][=&quot]مـا عَـرَفـنـاكَ حقّ معرفَتِك

[/]

[/]



[=arial][=&quot]كه به حساب ابجد، از مجموع حروف مصراع چهارم آن، عدد 1379 به دست مى آيد كه تاريخ نصب ضريح به سال قمرى است. شگفت آن كه همين تاريخ به سال شمسى ، زمان جمع آورى آن و نصب ضريح پنجم شده است[/][=&quot].

[/][=&quot]گفتنى است مرحوم حافظيان از فاضلان برجسته خراسان بود و ساليانى چند در هندوستان و در كوههاى كشمير و سرچشمه هاى رود گنگ، به رياضت و تهذيب نفس مى پرداخت.
او آيات قرآن و اسماى حسناى الهى را بر پايه علم اعداد، چينشى خاصّ مى داد و از آن نتايجى مى گرفت.
بنابراين، همه نوشته هاى رو و داخل ضريحى كه وى ساخته است، برخاسته از منظور و هدفى بوده كه تنها آگاهان به آن رشته درك و فهم آن را مى توانند[/][=&quot].

[/][=&quot]مرحوم حافظيان خود گفته است كه در يكى از گوشه هاى ضريح، دوبيتى ديگرى نيز به اين ترتيب نوشته شده است[/][=&quot]:[/]

[/]

[=arial][=&quot]بنهاد ضريحى ز سر صدق به اخلاص[/][/]


[=arial][=&quot]بر مرقد شاهى كه به خورشيد دهد نور

[/]

[/]


[=arial][=&quot]هر كس كه ببوسد، ز سر صدق بگويد:[/][/]


[=arial][=&quot]اى بوالحسن حافظيان! سعى تو مشكور[/][/]


[=arial][=&quot]
[/]
[/][=arial][=&quot]در سال 1372 شمسى و در پى سايش و فرسودگى بخش هايى از ضريح چهارم و با توجه به روى آوردن روزافزون زائران و دلباختگان حرم مطهر رضوى ، لازم ديده شد كه ضريح جديدى كه داراى استوارى و استحكام بيشترى باشد، ساخته شود و به جاى ضريح پيشين نصب گردد[/][=&quot].

[/]

[/]

[=arial][=&quot]بدين منظور، به كوشش آستان قدس رضوى ، كارشناسان زبردست و هنرمندان تواناى ايرانى گرد آمدند و با گزينش طرح استاد محمود فرشچيان ، كار ساخت ضريح جديد را آغاز كردند.
نخست ستونها و پايه هاى آن كه آميزه اى از آهن و چوب است، ساخته شد و آن گاه كار قلمزنى و زرگرى بر روى پوششهاى طلا و نقره آن زير نظر استاد فرشچيان به استاد خداداده اصفهانى واگذار گرديد.

پس از هفت سال كار پياپى ، سرانجام در روز سه شنبه 16 اسفند سال 1379 شمسى برابر با عيد قربان سال 1421 هجرى قمرى ، ضريح جديد براى زيارت مشتاقان آماده شد و پس از حدود دو ماه بسته بودن گرداگرد حرم مطهر، چشم زائران شيفته به بقعه منور امام روشن گرديد[/][=&quot].[/]

[/]


[=arial][=&quot]
همان گونه كه پيشتر گفتيم، در اين مرحله، ضريح دوم نيز به فضاى پايين حرم مطهر انتقال يافت.

كار اصلى طرّاحى اين ضريح را استاد محمود فرشچيان، نامورترين نگارگر معاصر ايران در عرصه جهانى ، به صورت افتخارى انجام داده و در ازاى اين خدمت خود، هيچ گونه دستمزد و صله مادّى نخواسته و نستانده و تنها چشم به عنايت و شفاعت امام داشته است.
خوشنويسى آيات قرآن و ديگر نوشته هاى ضريح نيز همه اثر خامه هنرمند توانا، سيد محمّد موحّد است.[/]

[/]

[=&quot]
1 [/][=&quot]ـ طول: 78/4 متر، عرض: 73/3 متر، ارتفاع: 96/3 متر، وزن: 12 تن[/][=&quot].

2 [/][=&quot]ـ صفحه هاى طلايى و نقره اى پوشش ضريح، ضخيم تر از صفحه هاى ضريح پيشين است و پيوند آنها با يكديگر بدون استفاده از پيچ هاى فلزى انجام گرفته است[/][=&quot].

3 [/][=&quot]ـ در پيرامون ضريح سوره هاى هل اتى و يس خوشنويسى شده است[/][=&quot].

4 [/][=&quot]ـ در نماى داخلى ضريح نيز اسماى حسناى الهى به گونه اى بديع خاتم كارى شده و نگاره هاى استاد فرشچيان به كوشش استاد كشتى آراى شيرازى به جلوه درآمده است[/][=&quot].

5 [/][=&quot]ـ سنگ مضجع منوّر كه پيشتر از يازده قطعه تشكيل شده بود، سنگى از جنس مرمر يكپارچه است كه پيرامون آن كتيبه هايى از آيات قرآن، در نهايت زيبايى و جلا و صفا حجّارى شده است[/][=&quot].

6 [/][=&quot]ـ چهارده پنجره دارد كه هر يك به شكل محراب ساخته شده و محرابهاى هر يك از اضلاع، از بالا به هم پيوند مى خورد و به نام مقدّس الله كه جامع نامهاى جمال و جلال و كمال الهى است، منتهى مى شود[/][=&quot].

7 [/][=&quot]ـ همه نقش ها، قوس ها، مقرنس ها، لچكى ها، كتيبه ها و... با نمادها و سمبل هاى معمارى هنرى بناى رفيع حرم مطهر رضوى هماهنگى دارد[/][=&quot].

8 [/][=&quot]ـ در تقسيم بندى هاى ظاهرى و ترسيم گل ها و اشكال، به اعداد 5 (به نام خمسه طيبه)، 8 ( هشتمين امام شيعيان)، 12 (دوازده امام) و 14 (چهارده معصوم) و گل آفتابگردان (نمودى از لقب شمس الشموس) توجه خاصى شده است[/][=&quot].

[/][=&quot]ايجاد استحكامات و بتون ريزى كف روضه منوره و برقرارى سامانه هوادهى ديوارى و زمينى ، و نيز مرمّت آيينه كارى ها و كاشيكارى ها و كتيبه هاى پيرامون بقعه متبرّكه، از جمله اقداماتى بوده كه همزمان با عمليات نصب ضريح جديد صورت پذيرفته است[/][=&quot].[/]



مشخص ترين نماد و نشانه بيرونى حرم مطهر امام رضا عليه السلام، گنبد طلايى آن است كه مجاوران و مسافران با ديدن آن بناى بشكوه، سلام ودرودى بر هشتمين امام نثار مى سازند.

بنا بر نقل كتب تاريخى ، نخستين گنبد بر فراز مزار قدسى حضرت امام رضا عليه السلام ، به فرمان سلطان سنجر سلجوقى (511 ـ 552 ق) و به كوشش وزير وى ، شرف الدين قمى ساخته شد.


جنس آن گنبد از كاشى بود. گنبد آغازين همان است كه اينك از داخل حرم مطهر ديده مى شود و سطح مقعّر و مقرنس آينه كارى آن پيداست.

در دوران شاه طهماسب صفوى ، پس از جمع آورى خشتهاى كاشى ، گنبدى با روكش طلا بر فراز گنبد پيشين بنا شد.

اين همان گنبدى است كه امروزه در نماى بيرونى به چشم مى آيد

در شورش ازبكها، خشتهاى طلاى گنبد به چپاول رفت.
در سال 1009ق كه شاه عباس صفوى از پايتخت آن روز، اصفهان، پياده رهسپار مشهد گرديد، مدتى در مشهد اقامت گزيد و دستور داد كه گنبد مطهر، بارديگر با خشتهايى از مس و روكش طلايى پوشيده شود و اين كار به دست كمال الدين محمود يزدى به تحقق پيوست.

بر پايه آن چه در كتيبه گنبد ديده مى شود، اين كار در سال 1010ق آغاز شده و در سال 1116ق به پايان رسيده است. متن كتيبه گنبد كه اثر خامه خوشنويس نامدار ايرانى عليرضا عباسى است، و با قلم طلايى بر زمينه فيروزه اى به خط ثلث نوشته شده، چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم من عظائم توفيقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولى ملوك العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوي و الحسب الباهر العلوي تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملكوتية مروّج آثار اجداده المعصومين السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوي الصفوي بهادرخان. فاستسعد بالمجيء ماشياّ على قدميه من دارالسلطنة اصفهان الى زيارة هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزينة هذه القبة من خلّص ماله في سنة الف و عشر و تمّ في سنة الف و ستةعشر.

بنا براين، گنبدى كه اينك مشاهده مى شود، همان بنايى است كه حدود چهارصد سال از ساخت آن مى گذرد.
در سال 1084ق و در زمان شاه سليمان صفوى ، به دنبال وقوع زمين لرزه، به گنبد مطهر نيز آسيبهايى وارد آمد و شمارى از خشتهاى طلايى آن از جا كنده شد.

وى دستور داد تا گنبد بازسازى شود و كتيبه اى بر آن افزوده گردد كه اين رخداد را حكايت نمايد. اين كتيبه اكنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد مطهر ديده مى شود. متن كتيبه يادشده چنين است:
من ميامن منن الله سبحانه الذي زين السماء بزينة الكواكب و رصع هذه القباب العلى بدرر الدراري الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاكرم الافخم اشرف ملوك الارض حسبا و نسبا و اكرمهم خلقا و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومين و محيي مراسم آبائه الطيبين الطاهرين السلطان بن السلطان شاه سليمان الصفوي الموسوي بهادرخان بتذهيب هذه القبة العرشية الملكوتية و تزيينها و تشرّف بتجديدها و تحسينها اذا تطرق اليه الانكسار و سقطت لبناتها الذهبية التي كانت تشرق كالشمس في رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظيمة في هذه البلدة الكريمة في سنة اربع و ثمانين و الف و كان هذه التجديد الجديد في سنة ثمانين و الف. كتبه محمدرضا امامي.

در سال 1353 شمسى خشتهاى طلايى گنبد كه شفافيّت خود را از دست داده بود، برداشتند و پس از رنگ آميزى مجدّد آن با آب طلا، آن را در جاى خود قرار دادند.

ابعاد گنبد به اين شرح است:
ارتفاع از كف حرم تا زير سقف گنبد درونى 8/18 متر
ارتفاع از كف حرم تا بالاى گنبد طلاى بيرونى 20/31 متر
ارتفاع از اوّل طلاكارى تا تيزه گنبد 40/16 متر
ارتفاع سر طوق گنبد 50/3 متر
[=&quot]محيط خارجى 10/42 متر

[/]

گلدسته ها


در مجموعه قديمى حرم مطهر تنها دو گلدسته قرار داشت، كه اكنون يكى از آنها در نزديكى گنبد و ديگرى در مقابل آن، يعنى بالاى ايوان عباسى در شمال صحن عتيق (انقلاب) ديده مى شود.


اين مناره ها، كه بيشتر آن با روكش طلايى است، زيبايى و شكوه بارگاه رضوى را دوچندان مى كنند.


گلدسته كنار گنبد مطهر


مناره نخست آن است كه در كنار گنبد و تقريباً بر فراز مسجد بالاسر قرار دارد. اگر چه در ميان مردم مشهور است كه اين مناره در زمان صفويان ساخته شده است، امّا...


اوّلاً از آن جا كه از ديرباز مرسوم بوده كه در كنار هر گنبد مناره اى برپا مى كرده اند، و ثانياً شباهت فراوان ميان گنبد و گلدسته حرم مطهر با ديگر بناى موجود در (سنگ بست) در نزديكى مشهد كه پيش از بناى آستانه رضوى و در زمان غزنويان احداث شده است، اين احتمال را تقويت مى كند كه گلدسته نزديك گنبد مطهّر نيز، همچون خود گنبد، از آثار معمارى قرن ششم، يعنى دوره سلجوقيان است.


با گذشت سالها از ساخت مناره، شاه طهماسب صفوى همزمان با انجام تعميرات گسترده در حرم رضوى ، آن را بازسازى و مرمّت كرده و همين امر سبب شده كه نام وى به عنوان سازنده گلدسته در زبانها افتد و به كتابها راه يابد.


سالها بعد، هنگامى كه نادرشاه افشار ايوان معروف به اميرعلى شيرنوايى در ضلع جنوبى صحن عتيق را طلاكارى مى كرده، روكش زرّين مناره يادشده را نيز تجديد نموده است.


بلندى اين مناره از كف صحن تا بالاترين نقطه، 5/40 متر و محيط خارجى آن، 13 متر است.


قسمت پايين مناره از آجر و كاشى است و قسمت بالايى آن روكش طلايى دارد.
در بالاترين قسمت مناره و زير اتاقك مؤذن، كتيبه اى با خط طلايى بر زمينه لاجوردى نوشته شده كه در آن به خط ثلث برجسته، صلوات و درود بر پيامبر اكرم و ائمه معصومين (ع) و در دنباله آن آمده است:كتبه محمّد الخادم سنة 1142 در پايان هم آيه شريفه اِن اللهَ يُمسك السماوات و الارض اَن تزولا ديده مى شود.


در قسمت كاشيكارى اسماى جلاله خداوند و تكرار نام پنج تن عليهم السلام و بر گرد بخش آجرى مناره نيز آيه شريفه انّا فَتحنا لكَ فتحاً مبيناً با خط بنّايى مشهود است.

گلدسته ايوان عباسى


بنا و طلاكارى اين گلدسته كه تقريباً روبروى مناره نخست قرار گرفته، توسط نادرشاه افشار به انجام رسيده است.

ارتفاع، شيوه آجرچينى ، كاشيكارى و تذهيب اين مناره نيز به همان سبك مناره اوّل است.

در كتيبه اين گلدسته هم پس از سلام و صلوات بر رسول اكرم و اهل بيت (ع)،تاريخ ذى القعدة الحرام سنة 1145 ديده مى شود، زير آن به خط نستعليق خفى ّ نوشته است: عالى جناب سلالة السادات العظام امير سيد احمد الحسينى سركشيك و كلب عتبه عليه روضه رضويه محمد جعفر خادم فى شهر رمضان المبارك 1146.

نكته جالب آن است كه به رغم فاصله بسيار ميان اين دو مناره، وقتى از طرف جنوب، يعنى خيابان امام رضا(ع)، به سوى حرم مى رويد، با اين كه مناره ها در طول هم واقع شده اند، اين دو مناره را به گونه اى مى نگريد كه گويا آنها را در دو سوى گنبد بنا كرده اند.
روشن نيست كه بانى و معمار دومين گلدسته اين كار را بر پايه محاسبات هندسى انجام داده، يا طبيعت كار اين امر را پديد آورده است

گلدسته هاى مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد كه به همّت گوهرشاد خاتون در سال 821 در قسمت جنوبى حرم مطهر بنا گرديده، ايوان بزرگى به نام ايوان مقصوره دارد كه در دو طرف آن دو مناره مرتفع ساخته شده است.

اين دو گلدسته زيبا كه تماماً كاشيكارى است، از كف مسجد شروع مى شود و تا بالاتر از ايوان مقصوره امتداد مى يابد. در تمام نماى اين دو گلدسته نقش و نگار زيبا و گره چينى هاى هنرمندانه و استادانه به چشم مى خورد.

در زير اتاقك مناره ها و در پايين ترين قسمت آنها، دو كتيبه است. كتيبه بالايى شامل آيات قرآنى و كتيبه پايينى دربردارنده اشعار فارسى و تاريخ بناى آن است. بالاى كتيبه تحتانى ، جمله لا اله الاّ الله و در ميان دو كتيبه اسماى حسناى الهى تكرار شده است.

[=arial][=&quot]گلدسته هاى صحن جمهورى اسلامى [/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/]
[=arial][=&quot]پس از احداث صحن جديد جمهورى اسلامى ، در دوسوى اين صحن نيز دو مناره بزرگ و بلند بر فراز دو ايوان شمالى و جنوبى آن ساخته شد و با همان سبك مناره هاى نخستين كاشيكارى و تذهيب گرديد[/][=&quot]
[/]
[/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/]

[=arial][=&quot]گلدسته هاى صحن امام خمينى[/][/]

[=arial][=&quot]پس از برداشتن نرده هاى فلزّى از ورودى صحن امام خمينى ، دو گلدسته كوتاه در طرفين سردر آن قرينه سازى شده تا شمار مناره هاى حرم مطهر هشتمين امام شيعيان به هشت گلدسته برسد[/][=&quot] .[/][/]


[=arial][=&quot]برجهاى ساعت[/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/]
[=arial][=&quot]افزون بر گلدسته هاى يادشده، سه بناى بلند ديگر در مجموعه حرم مطهر نيزهست.

[/][=&quot]نخست بناى نقّاره خانه است كه بر فراز ايوان ورودى شرقى صحن عتيق (انقلاب[/][=&quot]) [/][=&quot]واقع شده و ديگر، دو برج ساعت است كه يكى در بالاى ايوان ورودى غربى همان صحن، و ديگرى در ايوان جنوبى صحن نو(آزادى ) ديده مى شود. همه اين سه بنا كاشيكارى است[/][=&quot].

[/][=&quot]درباره نقاره خانه در جاى ديگرى سخن خواهيم گفت، اما پيرامون ساعتهاى حرم مطهر گفتنى آن كه تاريخ دقيق نصب آنها معلوم نيست، امّا مسلّم است كه در زمان صفويه، آستان قدس داراى ساعت بوده و حتى يكى از وزراى شاه سليمان صفوى ، زمينى را در نزديكى مشهد وقف كرده و مصارف آن را براى اجرت و حقوق ساعت ساز حرم محترم امام رضا عليه السلام معين نموده است[/][=&quot].

[/][=&quot]به سال 1278در زمان مظفّرالدين شاه قاجار، يك دستگاه ساعت كه داراى چهار صفحه بود و زنگ بسيار رسايى داشت به آستانه مقدّسه اهدا شد[/][=&quot].

[/][=&quot]در سال 1336 نيز ساعت جديدى با چهار صفحه بزرگ و شماره هاى نمايان فارسى خريدارى شد و در برج ساعت نصب گرديد[/][=&quot].[/]

[/]


[=arial][=&quot]نقاره خانه
[/]
[/]

[=arial][=&quot]نواختن نقاره از زمانهاى قديم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است[/][=&quot]. [/][=&quot]اما اين كه اين رسم از چه زمانى آغاز شده و به صورت يك سنّت درآمده، معلوم نيست.

[/]

[/]
[=arial][=&quot]نه نويسندگان در باره آن چيزى نوشته اند و نه اسناد و مدارك موجود در حرم مطهر چيزى را نشان مى دهد. اما از نشانه هاى تاريخى چنين برمى آيد كه در قرن دهم، نواختن نقاره معمول بوده است[/][=&quot].

[/]

[/]
[=arial][=&quot]فضل بن روزبهان خنجى در كتاب مهمان نامه بخارا، در حالات محمدخان شيبانى ، سلطان ماوراءالنهر كه مشهد مقدس و ناحيه طوس را تصرف كرده بود، مى نويسد[/][=&quot]:
[/]
[/]
[=arial][=&quot]سلطان تصميم گرفت به زيارت حضرت رضا عليه السلام برود، از اين رو، با اعيان لشكر خود و قاضيان و محتشمان عازم مشهد گرديد.

[/]

[/]
[=arial][=&quot]من با گروهى قبلاً به مشهد رفتيم و در آن جا مراسم استقبال را فراهم كرديم. بر فوق بارگاه حضرت، محلّى كه نقاره نوبت حضرت امام مى زنند، جماعت نقاره چيان اردوى همايون و نفيرچيان ايستاده، مترصّد آن كه چون موكب همايون برسد نقاره بكوبند و نفير نوازند.

[/]

[/]
[=arial][=&quot]آن حضرت امر فرمودند كه دم نزنند و نفيرنوازى را به فقيرنوازى بدل فرمودند، و چون به درگاه بارگاه رسيدند، فرود آمده به پيشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده بقيه درآمدند و آداب زيارت تقديم نمودند و اندكى نشسته از قبه بيرون فرمودند[/][=&quot].

[/]

[/]
[=arial][=&quot]از اين متن معلوم مى شود كه در قرن نهم و دهم، نقاره نواخته مى شده و جايى هم در بلندى براى نقاره زنان اختصاص داشته است[/][=&quot].

[/]

[/]
[=arial][=&quot]در روزگاران پيشين، استفاده از شيپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه، در كاخها و قصور و محلهاى اقامت حاكمان و اميران در شهرها و بيابانها نقاره مى زدند و مردمان را احضار و يا مرخص مى كردند و طبل نواختن و شيپور زدن، نشان حاكميت و اقتدار شاهان به شمار بوده است[/][=&quot].

[/]

[/]
[=arial][=&quot]در ايران، نواختن طبل و نقاره، تا زمان قاجاريه ادامه داشت و حاكمان هم در مراكز استانها به هنگام معينى از آن استفاده مى كردند و در مناطق شرقى كشور حتى تا اوايل قرن حاضر نيز معمول بود[/][=&quot].[/][/]


[=arial][=&quot]
[/]
[/]



[=arial][=&quot]اما... چرا اين شيوه در بارگاه امام رضا(ع) مرسوم شده، چه كسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى اين كار رواج يافته است، معلوم نيست، و هر كس بر پايه ذوق و برداشت خود، براى آن انگيزه اى بيان مى كند. به اين برداشتها توجه كنيد[/][=&quot]:[/][/]

[=arial][=&quot]
[/]
[/]
[=arial][=&quot]ـ از آن جا كه امام رضا (ع) عنوان ولايتعهدى داشته و ايشان را سلطان مى خوانده اند، نواختن نقاره در بارگاه ايشان معمول شده است[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/]
[=arial][=&quot]ـ شايد زمانى براى پاسدارى از حرم مطهر و مشهد، در آن جا لشكريانى بوده اند كه براى اعلام آمادگى ايشان نياز به نواختن نقاره بوده، و سپس اين رسم به سان يك سنّت، ماندگار شده است[/][=&quot].
[/]
[/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/]
[=arial][=&quot]ـ نقاره زدن و شيپور نواختن، براى احترام و بزرگداشت بارگاه امام رضا (ع[/][=&quot]) [/][=&quot]است و تنها جنبه تشريفاتى دارد و هيچ نظر ديگرى در ميان نبوده است[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]
ادامه دارد...
[/]
[/]


[=arial][=&quot]به هر حال، و با هر انگيزه اى كه اين كار آغاز شده باشد، اينك نقاره هر صبح پيش از طلوع آفتاب و هر عصر پيش از غروب خورشيد نواخته مى شود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب، آخرين نواهاى نقاره به گوش مى رسد.
[/]
[/]

[=arial][=&quot]
[/]
[/]

[=arial][=&quot]اين بدان معنى است كه نمازگزاران براى بر پا داشتن فريضه خود، اندك فرصتى بيش ندارند و اگر نماز خويش را به جاى نياورده اند، مى بايد شتاب كنند و به اقامه نماز بپردازند[/][=&quot].[/][/]

[=arial][=&quot]
[/]
[/]

[=arial][=&quot]افزون بر اين، هنگامى كه حادثه خاصى رخ دهد كه مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پديد آيد، نقاره نوازان بر فراز نقاره خانه مى روند و بر طبل ها مى كوبند و در شيپورها مى دمند[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/][=arial][=&quot]نيز، هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بيمارى شفا يابد و به خيل شفايافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى ، نقاره ها را به صدا در مى آورند[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/][=arial][=&quot]علاوه بر اين، در شبهاى ميلاد معصومان و بزرگداشت مناسبتهاى مذهبى ، مانند جشنهاى بزرگ قربان و فطر و غدير، و هم چنين در زمان تحويل هر سال شمسى ، در آغاز نوروز، نقاره نواخته مى شود[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/][=arial][=&quot]اما... در ايام محرم و صفر كه روزهاى سوگوارى شيعيان است، به منظور احترام به آيين سوگوارى ، هيچ نوايى از نقاره خانه به در نمى آيد[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/][=arial][=&quot]براى نقاره زدن در آستانه مقدسه، محل خاصى در نظر گرفته شده و جاى بلندى فراهم آمده است. اين بناى زيبا و باشكوه، بر فراز ايوان شرقى صحن عتيق [/][=&quot]([/][=&quot]انقلاب) قرار دارد و از قسمتهاى مختلف حرم، ديده مى شود.
[/]
[/]
[=arial][=&quot]بلندى بنا سبب شده است كه به هنگام نقاره زدن، آواى آن تا دوردستها شنيده شود، و بويژه به هنگام برآمدن آفتاب، كه شهر از هياهوى آمد و شد اتومبيلها خالى است، نواى آن در چهارسوى مشهد، گوش شهروندان را نوازش دهد[/][=&quot].[/][/]

[=arial][=&quot]
[/]
[/]



[=arial][=&quot]بناى جديد و چشمگير نقاره خانه، با ظرافت و شكوه خود، از ديدنى ترين بخشهاى حرم مطهر است كه همگان را به اعجاب و تحسين وامى دارد. بناى نقاره خانه كه سراسر از كاشى فيروزه اى است و در پيرامون ايوان آن نرده كشى شده است، دو طبقه دارد، طبقه زيرين جاى گذاشتن طبل ها و شيپورها است، و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان[/][=&quot].[/][/]
[=arial][=&quot]
[/]
[/][=arial][=&quot]نقاره زنان هفت نفر هستند كه سه نفرشان بر طبل مى كوبند و چهار نفر در شيپور مى دمند[/][/]

[=arial][=&quot]
[/]
[/]