دانلود: روزه، باشگاه خودکنترلی ( Fast, Club of self-control )

تب‌های اولیه

2 پستها / 0 جدید
آخرین ارسال
دانلود: روزه، باشگاه خودکنترلی ( Fast, Club of self-control )

با سلام و عرض ادب

و تشکر از انجمن مشاوره

این فایل را از دست ندهند...

روزه و خودکنترلي

مقدمه

مهار کردن خود و مديريت نفس، يکي از اساسي ترين مفاهيم اخلاقي و از مهمترين آموزههاي اديان و روان شناسي معاصر است. اساس نياز به کنترل و مديريت خود آن است که همواره در مسير زندگي "خواست نفس" با "مصلحت" انسان سازگار نيست. اين ناسازگاري موجب ميشود که انسان نفس خود را که مرکز خواسته است "کنترل و مديريت" نمايد. خواستههاي نفس به دو شکل "گرايش" و "گريز" تجلي ميکند، يعني گاهي به چيزي علاقمند ميشود و آن را طلب مينمايد و گاهي از چيزي متنفر ميشود و آن را رد ميکند. ازآنجا که همواره خواست نفس با مصلحت انسان، سازگار نيست، متأسفانه گاهي نفس چيزي را ميطلبد که موجب فساد و تباهي اوست و گاهي چيزي را رد ميکند که به مصلحت اوست. کنترل خود، شيوهها و تجليهاي مختلفي مثل حلم، صبر، حيا، کظم غيظ، عفت و ... ادامه دارد. فرد با اين شيوهها در برابر تکانهها، انگيزههاي آني و ناپخته و وسوسههاي نفس، مقاومت ميکند و آنچه را ناهنجار باشد ترک ميکند، هرچند که مطابق ميلش باشد و از سوي ديگر آنچه را بنهجار باشد، را انجام ميدهد، هرچند مخالف طبعش باشد.1
با توجه به آنچه گذشت روشن ميشود که نياز به خويشتن داري يک ميل فطري و همه پسند و افراد تشنهي راههاي رسيدن به اين مهارت و هنر هستند. در علم مديريت، تربيت، اخلاق، دين و... از خويشتن داري و راههاي "آموزش و پرورش" اين مهارت سخن به ميان آمده است. در اين نوشتار ما بر آموزه قرآن درباره خويشتن داري تأکيد داريم و آن اين که روزه سبب خويشتن داري ميشود در اينجا دنبال بررسي اين حقيقت هستيم که در فرهنگ روزه داري و روزه داران، چه مؤلفههايي"تبديل کننده"، "تسريع کننده" و "تسهيل کننده" خويشتن داري هستند و ما بايد با توجه به فرهنگ روزه چه عواملي را مورد توجه قرار دهيم تا قدرت خويشتن داري ما افزايش يابد.

ويژگيهاي خويشتن داري
1. خويشتن داري مفهوم عامي است که شامل صبر، کنترل خويش، بازداري احساسات و تکانهها در مواقع لزوم، به حاشيه بردن خواستههاي بي منطق و برجسته ساختن عقل و راهنماي دروني ميشود و به همين دليل عامل شادکامي و کاميابي است.
2. در فرهنگ اسلامي افراد در برابر يکديگر بي تفاوت نيستند و بايد همديگر را در خويشتن داري و کارهاي نيک (نه کار بد و انحرافي) کمک کنند تا افراد علاوه بر خود کنترلي، "ديگر کنترلي شبکهاي" داشته باشند. آيهي }تعاونوا علي البر و التقوي و لا تعاونوا علي الاثم و العدوان{2 و }تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر{3 بر همين حقيقت اشاره دارند. البته بار اصلي کنترل، متمرکز بر خود فرد بايد باشد.
3. " مهارت خويشتن داري" يکي از ابعاد مهم هوش هيجاني4 است و هوش هيجاني نقش زيادي در موفقيت مادي و معنوي دارد.
4. آموزش و پرورش مهارت و هنر خويشتن داري مورد تأکيد کارشناسان علوم رفتاري و دانشمندان تربيتي و اخلاقي عرفاني است.
5. کساني که خويشتن دار نيستند و به راحتي دستخوش تکانهها5 ميشوند و با انگيزههاي آني و عدم بينش کافي دست به کاري نسنجيده ميزنند. از نقص بزرگي رنج ميبرند؛ چرا که توانايي تنظيم و کنترل هيجانها و تکانهها، مبناي "اراده"، شکل گيري "شخصيت سالم" و عامل بروز رفتار بهنجار است.6
6. خويشتن داري7، مطلوبيت ذاتي دارد، بنابراين ميل به کنترل خود، امري غريزي و همه پسند است. به همين دليل قرآن براي آن دليل نياورد و آن را هدف غايي و پاداشي که کاميابي نهايي در آن است، برشمرده و فرموده است روزه بگيريد تا خويشتن دار شويد.
7. افراد خويشتن دار که بر غرايز و اميال خود تسلط بيشتري دارند از " جذابيت بين فردي و معنوي" بالايي برخوردارند.8 زندگي هدفمند دارند و رفتارشان قابل پيش بيني است. از سوي ديگر، خويشتن داري آنها منبع احساس ارزشمندي، خودکارآمدي و تأييد اجتماعي شان محسوب ميشود.
8. سطوح کنترل در خويشتن داري ديني(تقوا) دايرهاش گسترده تر از غير ديني است چون سطح شناخت، رفتار، احساس، جسم، هيجان، روابط بين فردي، تجسم ذهني و روح را در برميگيرد.
9. خويشتن داري ديني با توجه به مراتب دينداري و بندگي، قوت و ضعف و مراتب دارد.
10. خويشتن داري و خود مهار گري با زندگي هدفمند، با معنا و موفقيت لازم و ملزوم هستند.
11. اسلام دستورات جامع دين را به طور عام و روزه را به طور خاص سبب خويشتن داري و رستگاري ميداند.
12. بين روزه و رياضت نفس و خويشتن داري، "رابطه علي و معلولي" وجود دارد.
13. در روزه سخن از کنترل است ولي در رياضت اغلب سرکوب کردن.
14. کارشناسان صحت روان، مشاوران و روان درمانگران، "آموزش و پرورش" مهارتهاي خودکنترلي و خويشتن داري را براي سه حوزه صحت و سلامت روان يعني: پيشگيري، درمان و باز آفريني9 ضروري ميداند.
15. هستهي اوليه اعتماد بنفس، اداره و کنترل خود در سالهاي اول زندگي (تولد تا سه سالگي) شکل ميگيرد. کودکان دو تا سه ساله به تدريج تمايل دارند مستقل باشند، راه بروند، شيئي را نگه دارند يا رها کنند، و خودشان کارهاي خودشان را انجام دهند و احساس غرور کنند. کودک در اين سنين ميتواند درجاتي از تصميمگیری و ارادهي خودمختار را تجربه کند. اگر والدين مانع نشان دادن استقلال او شوند و او را ناکام کنند، کودک احساس خودباوري و شرم در ايجاد ارتباط با ديگران را در خود پرورش ميدهد مراقبتهاي افراطي يا بيتوجهي تفريط گونه به اين ويژگيهاي کودکان در اين سنين سبب انهدام سازمان خود کنترلي فرد ميشوند 10 . پدر و مادر و مربيان بايد کودکان را با تمرينهاي صبر آموزي منظم، مستمر، متعادل و متناسب براي اداره کردن اين سازمان پرورش و آموزش دهند.

روزه و خويشتن داري11
براساس "نظام علي و معلولي " رياضت و روزه سبب تقويت اراده و خويشتن داري ميشود . به همين دليل اديان و آيينهاي مختلف براي رسيدن به خودکنترلي اعتماد بنفس ، ارادهي قوي و رشد معنوي، کم و بيش نوعي رياضت، تمرين و مبارزه با نفس و شهوت و خشم را توصيه ميکند.
اگر چه روزه داري اسلامي تنها به کنترل شهوت و شکم خلاصه نميشود، اما همين کنترل را بسياري از مکاتب و آيينها دست کم نميگيرند. در آيينهاي مختلف افرادي که ميخواهند اراده خود را قوي کنند برنامههاي رياضت و سخت گيري بر غرايز و خواستههاي جسماني(خوردن ، آشاميدن، خوابيدن و شهوتراني جنسي) را جزء زندگي خود قرار ميدهند به عنوان مثال يوگاي پاتانجلي هشت مرحله دارد که برخي از اين مراحل شامل تسلط بر طمع، تسلط بر هرگونه وابستگي، قناعت، کنترل و تنظيم ارگانهاي حسي، تسلط بر لذت جنسي و رياضت است.12براساس آموزههاي دين اسلام انسان ميتواند با برنامهاي جامع به تدريج و با توجه به ارضاي نيازهاي فطري و غريزي بدون سرکوب آنها سبب رشد خويشتن داري شود شرح حال بزرگان عرفان و اخلاق اسلام گواه اين ادعاست.
برخي از روزهها و رياضتهايي که در خارج از دين و شرع مطرح است، اگر چه ممکن است از جهتي مانند روزه براساس رابطه علي و معلولي ، به شکل رشد کاريکاتوري سبب تقويت خودکنترلي و خويتنش داري شوند، اما چون سبب رشد "تمام ابعاد شخصيت"نميشوند در اين بحث و بررسي مقصود ما نيستند. رياضتها و روزههايي مثل روزه سکوت، روزه درماني طبي، گرسنگي اجباري، نوعي خودکنترلي و خويشتن داري، در انسان ايجاد ميکند و سبب تقويت اراده و تسلط بر نفس، هوس و تکانهها ميشوند ، اما از جهات مختلفي مانند روزهي ماه مبارک رمضان جامع نيستند.
برنامه روزه داري ماه مبارک رمضان از دو ديدگاه ديني و روانشناختي قابل بررسي است. از منظر ديني روزه سبب تقوا و خويشتن داري ميشود ( کتب عليکم الصيام... لعلکم تتقون). از ديدگاه روان شناسي ، "کنترل" خواستهها، انگيزهها، غرايز، لذتها و خوشيهاي آني که توأم با بينش کافي است، عامل مهمي در رويارويي با ناکاميهاي زندگي، تقويت اراده، احساس کارآمد و ارزشمند بودن است.

فرق روزه با رياضت
الف) خدا محوري: اغلب رياضتها انسان محور هستند انگيزه و هدفها مقدس و خدايي نيست و به زندگي دنيوي نگاهي غايي دارند.
ب) جامع نگري: رياضتهاي غير ديني براي همهي ابعاد رشد و شخصيت انساني برنامه ندارند.
ج) متناسب با شرايط و احوالات:روزه ماه مبارک رمضان شرايط و حالات و ورحيات انساني، دوران رشد، سلامت و بيماري جنسيت و شرايط آنها مثل ايام قاعدگي، سن تکليف متفاوت دختر و پسر را در نظر دارد.
د) اصل تدريج ، تمرين و تسهيل: روزهي ماه مبارک رمضان با تمرين تدريجي و تسهيلي و آموزش شروع ميشود تا اين که در سن بلوغ رمينهي روزه گرفتن از نظر روانشناختي و رفتاري و عاطفي پديد ميآيد.
ه) مثلث سه بعدي نگرش: روزهي ماه مبارک رمضان يک تمرين صرفاً رفتاري نيست؛ بلکه در چهارچوب و برنامهي جامع نگرش ديني قرار دارد؛ در "بعد رفتاري" ، مدت زمان شروع و ختم آن لحاظ شده است. در "بعد شناختي" ، هدفمندي و افزايش بينش با تلاوت قرآن و دعاها شکل ميگيرد و در "بعد عاظفي" ، رابطه محبت آميز انسانها با هم مثل محبت به بزرگسالان، کودکان ، همسايهها و فقرا و همچنين رابطه انسانها خداوند برجسته است در مجموع مثلث رفتاري، شناختي و عاطفي، زمينه ساز و تسهيل گر رسيدن انسان به ملکه خويشتن داري و خودکنترلي است.
و) نيت و اگاهي: روزهي اسلامي عادت رفتاري خشک نيست، "نيت" و "شناخت" نقش کليدي در روزهي ديني دارد.
ز) احساس مسؤليت متقابل: در روزهي اسلامي ، روزه داران نسبت به همديگر وظيفه دارند تا به خود کنترلي يکديگر کمک کند. همنوايي اعضاي خانواده و جامعه اسلامي، "نفوذ اجتماع اسلامي"13، تعاون در روزه گيري، تشويق افراد، نهي از منکرات مرتبط به روزه و خويشتن داري و در کل مجموعه بازدارنده و تسهيل گرهايي که دين در برنامه روزه خود دارد سبب تحقق خويشتن داري ميشود.
ح) ضرر به جسم ممنوع: براي رسيدن به قدرت خودکنترلي ما حق نداريم غرايز خود را سرکوب کنيم و يا به جسم ضرر بزنيم.
ط) روشهاي مشروع: در روزهي اسلامي براي رسيدن به خويشتن داري تنها بايد از روشهاي مورد قبول عقل و شرع کمک بگيريم.
ي) نتايج مشروع: نتايج روزهي اسلامي که همان تقويت خودکنترلي و اراده است بايد در راه مشروع هزينه شود و ما را به کمال دنيوي و اخروي برساند.

خويشتن داري ديني و روان شناختي
خودکنترلي در روان شناسي به توانايي کنترل بر رفتارهاي تکانشي14 از طريق مهار اميال فوري و کوتاه مدت اشاره دارد و رسيدن به توان کنترل تکانه مسئلهاي مهم در بالندگي شخصيت فرد و يک شرط مهم اجتماعي است. زيرا فرد براي رسيدن به اهداف خود، گاهي بايد از برخي لذتها و انگيزهها چشم پوشي کند. خودکنترلي تا حدود زيادي مشابه "مرابطه"15است که در اخلاق و عرفان از آن بحث ميشود . برنامه خود تربيتي (مرابطه) از نگاهي شامل مشارطه، مسارعه، مراقبه، معاتبه و معاقبه است.

class: grid width: 500

[TD="align: center"]جدول خودکنترلي و مراتب آن
[/TD]
[TD="align: center"]اول صبح با خود شرط کنيم که رفتارهاي مثبت انجام دهيم و رفتار بد را ترک کنيم.[/TD]
[TD="align: center"]مشارطه[/TD]
[TD="align: center"]بعد از اين شرط برنامه خود را بدون امروز و فردا کردن شروع ميکنيم.[/TD]
[TD="align: center"]مسارعه[/TD]
[TD="align: center"]در طول روز با توجه به دستورات قرآن و عترت مراقب و ناظر بر شرط خود هستيم.[/TD]
[TD="align: center"]مراقبه[/TD]
[TD="align: center"]در آخر روز به حساب وکتاب اهداف و شرط خود ميپردازيم.
[/TD]
[TD="align: center"]محاسبه[/TD]
[TD="align: center"]در صورت موفقيت خود را تشويق و در صورت شکست تنبيه و سرزنش کلامي ميکنيم.
[/TD]
[TD="align: center"]معاتبه
[/TD]
در مرحله آخر تشويق و تنبيه رفتاري(روزه و انفاق و...) ميکنيم.

مراحل ياد شده بيان اجمالي خود تربيتي يا خود کنترلي است. بزرگان عرفان در بحث مراحل سير و سلوک، اين مرحله را بسط و تفصيل دادهاند. اين مراتب و مراحل را بايد در روزهداري مو به مو از سحر تا سحر روز بعد انجام دهيم تا روزهدار واقعي به حساب آييم.
سؤال: اگر روزه خودکنترلي را افزايش ميدهد پس چرا اغلب بعد از ماه مبارک تغيير چنداني نميکنيم؟
پاسخ: اين امر دو دليل عمده دارد؛ اول اين که ما اغلب به روزه عوام (پرهيز از مبطلات روزه) اکتفا ميکنيم و روزه ما به فکر و قلب و جوانح نميرسد و نسبت به بسياري از پتانسيلهاي روان شناختي که در روزه تسهيل کنندهي خويشتن داري است بي توجه هستيم، دوم اين که بعد از افطار زحمت خود را با اشباع شهوات و پرخوري از بين ميبريم. در واقع روزه گرفتن يک طرف ديگر آن پاسباني از خويشتن داري و مراقبت از آن است تا از آفات مصون بماند.
در فرهنگ اسلامي روزه داري و روزه داران ، مؤلفه هاي "تبديل کننده" ، "تسريع کننده" و يا "تسهيل کننده"اي وجود دارد که سبب پرورش و رشد و يا ايجاد ملکهي خويشتن داري در "تمام سطوح شخصيت" ميشود و ما بايد با توجه به فرهنگ روزه و روزداران موفق اسلامي عواملي را مورد توجه قرار دهيم تا قدرت خويشتن داري ما و فرزندان و متربيان افزايش يابد.

روش هاي خود کنترلي
نيروهاي روانشناختي روزهداري که سبب تقويت خودکنترلي ميشوند بسيار حائز اهميتاند و به شرح برخي از آنها ميپردازيم:
الف) شکل دهي و عادت دهي: يکي از نيروهاي روانشناختي که در فرهنگ روزهداري وجود دارد و سبب تمرين و تشکيل گام به گام خويشتن داري ميشود، تکنيک "شکل دهي" است. در اين شيوه رفتارهايي که شباهت (هرچند اندک) به رفتار مطلوب دارند آن قدر تشويق و تقويت ميشود که به تدريج آن رفتار به طور کامل به وجود آيد. تطبيق اين روش با روزه مقصود را روشنتر خواهد کرد . با روش شکل دهي مقدار، دوام و شدت رفتار را ميتوان به ميزان دلخواه تغيير داد. روايات متعددي ما را تشويق کردهاند تا از " تکنيک شکل دهي " براي تمرين دهي و عادت دهي کودکان و نوجوانان به خويشتن داري، کمک بگيريم، به عنوان مثال در روايتي از امام صادق عليه السلام ميخوانيم ، ما کودکانمان را در " هفت سالگي" به روزه گرفتن به اندازهاي که توان آن را دارند، نصف روز، بيشتر يا کمتر "توصيه و تشويق" ميکنيم، هرگاه تشنگي و گرسنگي بر آنها غلبه کرد افطار ميکنند، تا به روزه "عادت کنند" و توان روزهداري بيابند. شما کودکانتان را در "نه سالگي" به روزه گرفتن به هر اندازه که ميتوانند توصيه کنيد؛ هرگاه تشنگي بر آنها غلبه کرد افطار کنند.16

نکات تربيتي و روان شناختي حديث
استفاده از "عادت دهي" در قالب برنامه و اصل " تدريج" و "تسهيل" بسيار دقيق و ظريف است. در آموزش روزه نبايد انتظار داشت کودک با دو چند روزه روزه داري به اين عمل عادت کند؛ بلکه ايجاد عادت فرايندي طولاني است، به همين جهت امام عليه السلام شروع اين آموزش را از نه سالگي معين کرده است که " شش سال" تا سن بلوغ (پسران ) فاصله دارد.
در آموزش روزه بايد توانايي جسماني کودک را در نظر گرفت و متناسب با آن ، از کودک انتظار روزه داري داشت. از اين رو امام عليه السلام ميفرمايد: تا آنجا که " تاب وتوان" آن را دارند . روزه بگيرند، اما هرگاه تشنگي يا گرسنگي بر آنها غبله کرد افطار کنند. به تدريج که توانايي کودکان بيشتر ميشود، مدت بيشتري را روزه ميگيرند. اين تمرين ادامه مييابد تا جايي که بعد از چند سال به راحتي ميتوانند روزه کامل بگيرند.
کودکان با تمرين روزه داري، توانايي روزه داري را به دست ميآورند، در روايت آمده " حتي يتعودوه و يطيقوه" تا اين که با عادت ، توانايي لازم را کسب کنند. اين بدان معناست که توانايي روزه داري تنها وابسته به "رشدجسماني" نيست، بلکه علاوه بر آن، وابسته به "عادت" نيز هست، چه بسا افراد بزرگسالي که به لحاظ جسماني قوياند، اما توانايي روزه داري ندارند؛ زيرا به انجام آن عادت نکردهاند. سعدي در گلستان داستاني به شرح ذيل نقل ميکند که مؤيد اين مطلب است:
دو درويش خراساني ، ملازم صحبت يکديگر سفر کردندي. يکي ضعيف بود که هر بدو(اول شب) شب افطار کردي و ديگر قوي که روزي سه بار خوردي. اتفاقاً بردر هشري به تهمت جاسوسي گرفتار آمدند . هر دو را به خانهاي کردند و در به گل بر آوردند . بعد از دو هفته معلوم شد که بي گناهند . در را گشادند . قوي را ديدند مرده و ضعيف جان به سلامت برده. مردم درين عجب ماندند حکيمي گفت: خلاف اين عجب بودي . آن يکي بسيار خوار بوده است، طاقت بينوايي نياورد به سختي هلاک شد وين دگر خويشتن دار بوده است لاجرم بر عادت خويش صبر کرد و به سلامت ماند.
چو کم خوردن طبيعت شد کسي را
چو سختي پيشش آيد سهل گيرد
وگر تن پرور است اندر فراخي
چو تنگي بيند از سختي بميرد17

توصيه هاي تربيتي - روان شناختي:
گره زدن روزه داري به خاطرههاي دلنشين ، همنشيني و همنوايي با گروه همسالان روزه دار، استفاده از نرم افزارهاي مذهبي ديدن فيلم و کارتون درباره روزه ، ايجاد فضاي روان شناختي مثبت از اجر و ثواب، ارائه الگويي کودکانه و شادمانه، تشويق هاي کلامي و غير کلامي روزه هاي سر گنجشکي و تلقين والدين ، کودکان را در موفق شدن گام به گام در اين تمرين هاي خودداري کمک ميکند. رعايت دو اصل تدريج و آسان گيري براي عادت دهي نکته روانشناختي دقيقي است که باعث ميشود برنامه خويشتن داري به شکل موفقيت آميزي پيش رود.

يک تحقيق
روانشناسي به نام والتر ميشل آزمايشي را بر روي کودکان چهارساله انجام داد او به کودکان پيشنهاد کرد اگر بتوانند تا زماني که او دنبال کاري ميرود و بر ميگردد صبر کنند دو عدد کلوچه جايزه ميگيرند اما اگر نتوانند تا آن موقع صبر کنند فقط يک دانه کلوچه همين الان به آنها ميدهد، بيترديد اين آزمايش ذهن هر کودک چهار ساله را درگير ميسازد. ذهني که نمونهاي کوچک از نبرد هميشگي تکانه و مهار نفس، ميل و خويشتن داري، کامروا سازي و صبر است. اين که کودک کدام گزينه را انتخاب ميکند ميتوان به سرعت به شخصيت او پي برد و ميتوان پيش بيني کرد کودک احتمالاً در مسير زندگي خود به خط سيري را انتخاب ميکند.
نتيجه: نتيجه آزمون اين بود که بعضي از کودکان چهارساله توانستند براي مدتي حدود 20 تا 15 دقيقه دست به کلوچهها نزنند تا آزمونگر باز گردد آنها براي آنکه در اين مبارزه مقاومت کنند چشمان خود را بستند تا مجبور نباشند کلوچه هاي وسوسهگر را نگاه کنند، سر خود را ميان دستانشان ميگرفتند ، با خود حرف ميزدند ، آواز ميخواندند، با دست و پايشان بازي ميکردند يا حتي سعي ميکردند بخوابند.
اين گروه کودکان به عنوان پاداش دو کلوچه گرفتند و ديگران که تکانشي تر بودند و تحمل کمتري داشتند ، همان يک کلوچه را درست پس از آنکه آزمونگر اتاق را براي انجام کارش ترک کرد برداشتند . اين آزمايش در کودکستاني در محوطه دانشگاه استانفورد صورت گرفت و از آنجايي که اين تحقيق اساساً شامل فرزندان کارکنان دانشگاه استانفورد ميباشد، دکتر والتر ميشل ردپاي همان کودکان چهارساله را تا زمان فارغ التحصيلي از ليسه دنبال کرد. تمايز اين کودکان در نحوه کنار آمدن خود با اين لحظات سرشار از خواسته ها و تمايلات به خوبي آشکار ساخت.
دوازده تا چهارده سال بعد زماني که همين کودکان در نوجواني در سن 18سالگي مورد ارزيابي قرارگرفتند تفاوت عاطفي، هيجاني و اجتماعي موجود ميان گروه کودکاني که کلوچه را برداشته بودند و همسالان آنها که کامروا سازي خود را در خوردن کلوچه به تأخير انداختند چشمگير بود. کساني که در سن چهارسالگي در مقابل وسوسه نقس مقاومت کرده بودند، در نوجواني از نظر اجتماعي صالح تر، کارآمدتر و داراي قدرت ابراز وجود بودند و بهتر ميتوانستند با ناکامي هاي زندگي دست و پنجه نرم کنند و بر اثر فشار رواني ابتکار عمل کمتر از دستشان خارج ميشد در رويارويي با مشکلات به جاي کنارکشيدن ، به استقبال چالش ها ميرفتند آنان متکي به نفس بودند و در کارها از خود خلاقيت نشان ميدادند اما حدود يک سوم کودکاني که کلوچه را برداشته بودند تعداد کمي از اين خصوصيات را داشتند و از نظر روانشناختي نسبتاً مسأله دار بودند. آنان در نوجواني خود را تماس هاي اجتماعي کنار ميکشيدند ، لجوج و فاقد قدرت تصميم گيري بودند . ناملايمات به آساني موجب دلسردي آنها ميشد. خودشان را موجودي بي ارزش ميپنداشتند ، در مقابل فشار روحي نظم کار از دستشان خارج ميشد به همه چيز بي اعتماد و آزرده خاطر بودند.
احتمالاً بروز حسد در آنان زياد بوده و در مقابل بد رفتاري ديگران به صورت افراطي پاسخ ميدادند که اين کار موجب درگيري ميشد . پس از گذشت چهارده سال هنوز نميتوانستند کامرواسازي خود را به تاخير بياندازند.18
ب) ايجاد فضاي روانشناختي مثبت: برنامه خود کنترلي ماه مبارک رمضان در هالهاي از انرژي و فضاي روانشناسي و معنوي مثبت قرار گرفته است. اين انرژي مثبت با مناجاتها، زمينه سازي دو ماه قبل آن و بار هيجاني کلمات و رواياتي که در "فضيلت" روزها و شبهاي اين ماهها است بيان شده است. قبل از ورود به اين ماه از لحاظ رواني زمينه سازي خوبي شده است و فرد از نظر رواني و عاطفي آماده است.
به عبارات زير توجه کنيد: ماه رجب، ماه اعتکاف، ماه حرام و موسم دعاست ماهي است که در زمان جاهليت هم براي برآمدن حاجات خود منتظر اين ماه مينشستند. رجب ماه امير مؤمنان عليه السلام و ماه شعبان ماه رسول خدا صلي الله و عليه و آله وسلم و ماه رمضان ماه خدا است.19 در ماه مبارک رمضان در رحمت و بهشت خدا به روي بندگانش باز است و همه مهمان خدا هستند، شيطان در اين ماه در غل و زنجير است و اين ماه پرفضيلتترين همه ماههاست چرا که شب قدر شب نزول قرآن در اين ماه عزيز قرار گرفته است، همه اين فضيلتها از نظر روان شناختي نقش تسهيل کننده براي پذيرش سختي خودکنترلي و روزه ماه مبارک ميشود. برخي در ماه رجب و شعبان به دليل همين فضاي معنوي و روان شناختي روزه مستحبي ميگيرند و حتي بسياري از افرادي که روزه هم نميگيرند گناهان و جرم را براساس "آمارها" کم ميکنند.

توصيه هاي تربيتي - روانشناختي:
همان گونه که در علم برنامهريزي عصبي کلامي(ان. ال. پي) به اثبات رسده است کلمات به ويژه تمثيلات و تشبيهات" بار هيجاني" زيادي دارند و بر سيستم اعصاب ما اثر ميگذارند. نوع کلماتي که در گفتگوي با ديگران و به ويژه خود (خودکنترلي و منولوگ) به کار ميبريم اهيمت زييادي دارند. همچنين نوع کلماتي که ديگران در گفتگوي با ما دارند در روحيات ما اثر دارد به عنوان مثال وقتي کسي پيوسته به ما بگويد تنبل هستي و يا از پس کار بر نميآيي حتماً بر ما اثر بد ميگذارد. براي اين که در برنامه خودکنترلي شرکت کنيم بايد با به کارگيري کلمات اثر بخش نسبت به هدف و فضاي کاري خود احساس مثبتي ايجاد کنيم و از کلمات منفي و مخرب و بد بيني(چه از خودمان باشد و چه از ديگران) اجتناب کنيم اين امر در ديگر کنترلي و در پرورش خود کنترلي کودکان بسيار مؤثر است. با خواندن فضايل اين ايام و روزها، شرکت در مجالس سخنراني، دعا، زيارت و ... در ايام و شبهاي ماه مبارک رمضان و همنشيني با افراد معنوي و با نشاط در ايجاد فضاي روان شناختي مثبت به خود و خانواده به ويژه کودکان کمک کنيم.
ج) تصوير سازي ذهني: تحقيقات علمي ثابت کردهاند تصوير سازي ذهني سازنده و مثبت نقش زيادي در رسيدن به خواسته و هدف دارد.20 با توجه به تصاوير ذهني مربوط به ماه مبارک فشار روزه براي قبول برنامههاي خويشتن داري کم ميشود. به برخي از تصاوير ذهني که در دعاها و روايات اين ماه نمود دارد توجه کنيد. امام صادق عليه السلام ميفرمايد: اي روزه دار، در آن هنگام که روزه هستي خود را در دالان ورودي به آخرت ببين.21" بوي دهان" روزه دار پيش خدا از " مشک" هم خوشبوتر است، فرشتگان موکل براي روزه دار دعا ميکنند. اگر کسي در روز گرمي روزه بگيرد و تشنه شود خداي سبحان هزار فرشته را موکل کند تا به " چهرهي" او دست بکشند و تا هنگام افطار به او بشارت دهند و هنگام افطار خداوند ميفرمايد: عجب " عطري"، و چه بوي خوبي داري فرشتگان من شاهد باشيد که او را آمرزيدم. "در" بهشت و رحمت خدا باز است، شيطان در اين ماه در غل و زنجير است، گناهان "ذوب" ميشوند، ماه رمضان "بهار" فقراست، ما به "مهماني" خدا دعوت شدهايم.22
روزه، نماز، حج و عمره، زکات، احسان به برادران مؤمن و ولايت آل محمد صلي الله و عليه و آله و سلم هنگام مرگ فرد به صورت چهرههايي خوشبو، خوشرو و پاکيزه وارد قبرش ميشود و عذاب را از هر سوي که آيد، دفع ميکنند.23(تجسم اعمال) ... زيارتها، دعاهاي اين ماه و روايات مربوط به اين ماه پر برکت است اين تصاوير ذهني مثبت و خوشايند.

توصيه هاي تربيتي - روانشناختي:
همان گونه که تحقيقات علمي ثابت کردهاند تصاوير ذهني نقش مهمي در کاهش استرس و اضطراب و هدايت تخيلات و سيستم عصبي در جهت اهدافمان دارند. تصاوير ذهني مثبت مربوط به روزهداري سبب ميشود فرد تنيدگي و فشار کمتري از امساک و خويشتن داري روزه داري احساس کند و حتي ميتواند احساسس خوشايندي از خود کنترلي براي ما ايجاد کنند ما نيز ميتوانيم براي رسيدن به خويشتن داري از تصاوير ذهني مثبت کمک بگيريم مثلاً تصور کنيم ما مانند فلان فرد خويشتن دار رفتار و زندگي ميکنيم و روز به روز نزد ديگران به دليل رشد اين صفت محبوب ميشويم.
تمرين تصوير سازي اگر سه هفته منظم انجام شود اثر آن در زندگي ظاهر ميشود. از سويي ديگر از نظر علمي ثابت شده است اگر ما خودمان در عالم خيال يا واقع را از نظر رفتاري و ظاهري به فرد يا گروهي شبيه کنيم رنگ آنها را به خود ميگيريم. اين الگوها ميتواند زنده و يا نمادين باشند، خواندن مکرر خطبه متقين(خويشتن داري) در اين زمينه به ما کمک ميکند در روايت داريم کسي که خود را به فقر بزند فقير ميشود و کسي که خود را به رفتار افراد بردبار و صبو وادار کند، بردبار وصبور ميشود. ديدن فيلم، عکس و همنشيني با خود افراد خويشتن دار و يا خواندن داستان و خاطرات زندگي آنها در اين زمينه کمک خوبي براي رشد خود کنترلي دارد.

منابع
1 . عباس پسنديده، پژوهشي در فرهنگ حيا، ص 33.
2 . مائده، آيه 2
3 . عصرآيه3
4 . هوش هيجاني چهار رکن اساسي دارد: آگاهي از هيجانهاي خود، بيان هيجانها، آگاهي از هيجانهاي ديگران و مديرت هيجانها، ر.ک: محسن فاطمي، هوش هيجاني، صص7و8
5 . انگيزههاي آني براي عمل کردن که سريع برانگيخته ميشوند و آگاهي در آن وجود ندارد يا کمرنگ است. ر.ک:نصرت الله پور افکاري، فرهنگ جامع روانشناسي و روان پزشکي، ج 1.
6 . دانيل گلمن، هوش هيجاني، ص 15
7 . در اين نوشتار خويشتنداري با واژههاي خودگرداني، خودمهار گري، خود کنترلي، خود تنظيمي، مديريت خود، خود نگهداري، خود اصلاحي و خود تربيتي و خويشتن باني و تقوا هم معناست.
8 . مجتبي حورايي، صميميت و تأثيرگذاري در ده دقيقه، ص 58
9 . جبران توانايي جسمي و رواني از دست رفته.
10 . دوان پي شولتز، نظريههاي شخصيت، ص 254
11 . روزه به معني امساک و اجتناب از مفطرات و مبطلات روزه و اين يعني خويشتن داري پس فرق اين خويشتن داري با خويشتن داري در حاصل از روزه در اجمال و تفصيل (حاصل از ملکه روزه گرفتن)است.
12 . محمد تقي فعالي، آفتاب و سايهها، ص 87.
13 . در روان شناسي اجتماعي ثابت شده است که انسان در يک گروه همگن و همنوا راحت تر استرسها را تحمل ميکند و انگيزهي زيادتري دارد که کاري را که گروه دنبال ميکنند ادامه دهد به اين امر نفوذ اجتماعي گويند.
14 . تکانه به هر عمل يا رخدادي گفته ميشود که در پي يک محرک برانگيخته ميشود و زمان نهفتگي کوتاهي دارد و کنترل آگاهانه در آن اندک است يا وجود ندارد: ر.ک: نصرت الله پور افکاري ، فرهنگ جامع روانشاسي و روان پزشکي ، ج1.
15 . به معني نگران احوال خويش بودن است و معادل خود تربيتي و خود اصلاحي است. ر.ک مهدوي کني، نقطه هاي آغاز در اخلاق عملي، ص 345
. علیرضا اعرافی و محمد داوودی، سیره تربیتی پیامبر صلی الله و اهل بیت علیهم السلام ، تربیت دینی ،ص 76.16
. گلستان سعدی17
. محسن فاطمی ، هوش هیجانی، ص12018
. سید محمد رضا غیاثی کرمانی، گزیده و ترجمه المراقبات،ص 7519
. رک. ماکسوال مالتز، روانشناسی تصویر ذهنی ترجمه مهدی قرچه داغی.20
. سید محمد رضا غیاثی کرمانی، گزیده و ترجمه المراقبات،ص 13421
. عبدالله جوادی آملی، حکمت عبادت،ص 29- 14222
. دستگاه عصبی بین واقع و خیال فرق نمیگذارد و اطلاعات را دریافت و پردازش میکند.23

منبع: محمدحسين قديري، نرم افزار پيام مشاور، جامعه المصطفي العالميه،