برای اولین بار؛ درس خارج فقه موسیقی

[="blue"][="purple"]نظرات کارشناسان درباره درس خارج موسیقی در حوزه علمیه[/]

تکلیف موسیقی راچه کسی روشن خواهد کرد
[="red"]پوریا سوری[/]:در همین هفته اخیر داریوش پیرنیاکان، که ستون «زخمه» را هر یکشنبه برای روزنامه «شرق» می‌نویسد، یادداشتی درباره «موسیقی، آواز و بانوان» نوشته و در آن آورده بود که «اوایل بعد از انقلاب در ارتباط با پخش شدن و نشدن موسیقی از رادیو، همچنین موضوع پخش صدای زن با شادروان دکتر مهدی برکشلی، موسیقیدان ارجمند گفت‌وگویی انجام گرفته بود، او در این گفت‌وگو به نکته‌ای بسیار باریک اشاره کرده و یادآور شده بود: «در حال حاضر رادیوی ترانزیستوری در دور افتاده‌ترین نقاط کشور وجود دارد، شما اگر پخش نکنید از بیرون مرزها پخش خواهند کرد و لابه‌لای آن مقاصد سیاسی و فرهنگی خود را نیز دنبال خواهند کرد.» همچنین در پایان یادداشت خود پرسیده بود «آیا ترانه‌ها و لالایی‌های بچگانه را هم که از هزاران سال پیش باز با صدای بانوان بوده، باید با صدای مردان ضبط و پخش کنیم؟ اگر ما در اختیار جامعه خود نگذاریم، دیگران خواهند گذاشت و لیکن چگونه و چسان؟» به هر رو بنابر پاره‌ای ملاحظات، این یادداشت خواندنی منتشر نشد و باز هم برای ما، این سوال را به وجود آورد که واقعا تکلیف جامعه ما با موسیقی چیست؟ موسیقی حرام است یا حلال؟ خوب است یا بد!
البته این تمام داستان نبود؛ در هفته گذشته [="magenta"]محمدحسین نواب، مدیر مدرسه اسلامی هنر قم[/] با بیان اینکه «نظر همه فقها این نیست که همه ابزارآلات موسیقی حرام است» وعده داد که «در سال تحصیلی ۹۱-۹۰ [="darkred"]برای اولین بار درس خارج فقه موسیقی در مدرسه اسلامی هنر قم برگزار می‌شود.[/]»
این خبر جنجالی در حالی از سوی یک منبع دینی اظهار شد که سوالات بالا کماکان خودنمایی می‌کنند. سه‌شنبه این هفته هم حجت‌الاسلام سیدعباس سیدحسینی که مدرس «خارج فقه موسیقی» است در گفت‌وگویی دیگر اظهار داشت: [="red"]«در حوزه موسیقی، مردم حق دارند مرز بین غنا و غیرغنا را بدانند. در این حوزه، قول‌های متفاوتی وجود دارد که ما سعی می‌کنیم با پژوهش بر آنها به نتایج واضح و شفافی دست پیدا کنیم.» [/]او گفت: «ما کار را به دو بخش تقسیم کرده‌ایم؛ نخست بخش موسیقی آوازی و هر آنچه از حنجره‌ ساطع می‌شود و دوم سازها و آلات موسیقی. در حال حاضر روی بخش اول، کار می‌کنیم اما در بخش دوم، هرگاه احساس کنیم که نیاز به اطلاعات تخصصی در حوزه‌ موسیقی‌سازی داریم، از کارشناسان موسیقی یاری خواهیم گرفت.»
آنچه در پس تمام این گفته‌ها می‌توان دوباره به آن اشاره کرد، آن است که از پس این همه سال نه‌تنها ما به‌عنوان یک رسانه هنگام درج مطالبی درباره زوایایی از موسیقی دست و دل‌مان می‌لرزد، بلکه گروهی از مردم، صداوسیما و حتی خود موسیقیدانان هم درباره باید و نبایدها و شایدها و نشایدهای این حوزه به نوعی درمانده‌اند. علی‌ایحال نظر شما درباره تدریس خارج فقه موسیقی در مدارس دینی چیست و فکر می‌کنید این مدارس‌، تخصص و توان علمی کافی و همین‌طور، قدرت پاسخگویی به تمام بایدها و نبایدها و رفع موانع فکری و اجرایی این رسته هنری را دارند؟

[="#ff0000"]داریوش پیرنیاکان[/] موسیقیدان و عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران
این اقدام چندان کمکی به موسیقی ما نخواهد کرد، چراکه اگر بحث بر پژوهش و تدریس باشد باید حتما توسط موسیقیدانان برجسته و صاحب‌نظر ما صورت گیرد، کسانی که فعلا در این امر شرکت دارند، متاسفانه دارای چنین شرایطی نیستند. اگر در میان این افراد کسی مانند «عبدالقادر مراغه‌ای» که خود دانشمند‌، فقیه و موسیقیدان است، حضور داشت حرفی که زده می‌شد برای ما هم سند بود اما الان این‌گونه نیست. باید توجه داشت که «ساز» یک ابزار است، مانند «تلویزیون» و یک ابزار نمی‌تواند گناهکار باشد. بستگی درد که ما چه استفاده‌ای از آن بکنیم. اگر در تلویزیون یک موضوع زشت را نشان بدهیم، تلویزیون هم بد می‌شود و اگر برنامه‌ای درخور و موجه پخش کنیم، کارکرد خوبی دارد. ساز هم همین‌طور است، نمی‌توان گفت مثلا صدای تار یا نی حلال است و صدای سنتور حرام! مهم استفاده‌ای است که از این سازها می‌شود. وقتی ما نمی‌گذاریم چیزی آزادانه و طبیعی به رشد خود ادامه بدهد، مسلما انحراف به وجود خواهد آمد. گروهی آمدند و جلو موسیقی پاپ و رپ را گرفتند و این موسیقی‌ها از نظر خارج شدند و به زیرزمین‌ها خزیدند، باور کنید اگر آزادانه در فضای موسیقی کشور حضور داشتند ۱۰درصد گستردگی و تاثیر حال حاضر را هم پیدا نمی‌کردند، چراکه هر امری وقتی از دیدرس جامعه دور شده و دور نگه داشته شده خواه‌ناخواه جنبه سیاسی، اجتماعی و اعتراضی پیدا می‌کند. آقایان باور کنند ما موسیقیدانان خیلی بیشتر از آنها دلمان برای موسیقی می‌تپد و علاقه داریم موسیقی بد، ناهنجار و سخیف را مهار کنیم، اما این کار هم راه دارد و با قدغن کردن، هیچ قدم رو به جلویی برداشته نمی‌شود و اگر می‌خواهیم مساله موسیقی حل شود باید ایمان داشته باشیم که این امر تنها توسط خود موسیقیدانان قابل اجرایی شدن است.

[="#ff0000"]حسام‌الدین سراج [/]استاد آواز
اگر موسیقی را شاخه‌ای از حکمت بدانیم، اتفاقا می‌تواند برای مسایل اجتماعی مفید هم باشد. البته علمای فقه هنوز به اجماعی در مورد موسیقی نرسیده‌اند و قاعدتا نمی‌توان حکم به تحریم به‌صورت اتلاقی صادر کرد. اما این اتفاق در حوزه از این جهت که عزیزان حوزوی هم با موضوعات موسیقی آشنا شوند خیلی هم خوب است، چون به‌هرحال در این روند لازم است با آن بخش از موسیقی که جنبه متعالی و حکیمانه دارد و رشد دهنده است، انس پیدا کنند و سپس قضاوت کنند.
اگر این بحث فقهی به سرانجام مشخصی برسد و البته در جامعه هم اجرا شود، خیلی هم خوب است.البته کسانی که قصد تحقیق در این زمینه را دارند، باید با یک موسیقیدان هم مشورت کنند و حتما با یکی از فنون موسیقی (ساز، آواز یا آهنگسازی) آشنا شوند.

[="#ff0000"]رحمت‌الله بیگدلی [/]استاد حوزه و دانشگاه
فقه عبارت است از برداشت عالمان اسلامی از متون اصلی اسلام که با مراجعه به آن متون اصلی به استنباط احکام می‌پردازند. باتوجه به تحولاتی که در سالیان و دهه‌های اخیر در زندگی بشر رخ داده و زندگی ما زمین تا آسمان با شیوه زندگی قرون قبل متفاوت شده است، فقه هم که در هر عصری کوشیده بهترین و آخرین برنامه‌های زندگی مسلمانان را استخراج کند در این میان چاره‌ای ندارد که در کنار مباحث فقه سنتی به پدیده‌های نوظهور در عصر جدید هم بپردازد و درباره آنها بحث کند که یکی از این پدیده‌ها‌، موسیقی است. البته در زمان ائمه معصومین و پیامبر (ص)، موسیقی به عنوان هنر مطرح نبود و خلفای بنی‌امیه، بنی‌عباس و سلاطین جور به عنوان ابزاری فسادانگیز از آن در مجالس و عیاشی‌های خود استفاده می‌کردند (البته نه اینکه در حال ‌‌حاضر این‌گونه موسیقی وجود ندارد) اما بحث ما در حال حاضر به موسیقی به‌عنوان یک هنر و علم معطوف است که یکی از ضروریات زندگی بشر محسوب می‌شود و از در و دیوار به اشکال گوناگون در زندگی ما حضور دارد. باتوجه به این مسایل فقه ما باید در این زمینه بحث کند و حکم انواع و اقسام موسیقی را با اجتهادی دقیق از منابع فقه استخراج کند و در اختیار مردم قرار دهد. حوزه‌های علمیه باید علاوه بر مباحثی که الان در فقه سنتی داریم، عناوینی را به عنوان عناوین درس خارج فقه قرار دهند و امروز اقتضا می‌کند که ما در کنار کتاب‌هایی چون کتاب صلاه؛ کتاب طهارت، کتاب خمس و… که عناوین مباحث فقه سنتی ما هستند از پدیده‌های نوظهور که در زندگی بشر امروز موثر است‌، عناوینی چون کتاب معیشت، کتاب فرهنگ، کتاب صنعت و جهانگردی، کتاب هنر، کتاب موسیقی و… را داشته باشیم که این مساله موجب خواهد شد هم به غنای فقه ما افزوده شود و هم موجب می‌شود که به سردرگمی در میان اصحاب هنر، فرهنگ و موسیقی پایان داده شود البته فقها در تبیین این مباحث نیازمند استفاده از نظر کارشناسان هنری اعم از موسیقیدان‌ها و… هستند زیرا شأن فقیه تشخیص موضوع نیست و شأن فقیه استخراج حکم و بیان آن است. در نتیجه برای تشخیص موضوعات در هر زمینه‌ای باید به کارشناسان آن فن مراجعه کنند. مثلا در زمینه اقتصاد به اقتصاددانان و در زمینه هنر به هنرمندان ازجمله در زمینه موسیقی برای فهم دقیق انواع موسیقی و تاثیر آن بر روح و روان مردم نه تنها به موسیقیدانان بلکه باید به روان‌شناسان هم مراجعه کنند و پس از آن به استخراج حکم و بیان آن مبادرت ورزند.

[="#ff0000"]هوشنگ جاوید [/]پژوهشگر موسیقی آیینی
من از خیلی سال پیش در جریان این قضیه بوده‌ام و امروز خیلی خوشحالم که تدریس خارج فقه موسیقی در حال اجرایی شدن است، مطمئنا با جلوتر رفتن این روند، تکلیف هنر موسیقی ایرانی مشخص خواهد شد، چراکه وقتی هنری از لحاظ فقهی مشکل پیدا می‌کند باید در همان پایگاه مورد بررسی قرار بگیرد و با نگاه باز و شناخت کامل به آن پرداخته شود تا آنجایی که من در جریان هستم، دست‌اندرکاران این جریان شناخت و آگاهی کاملی هم نسبت به موسیقی دارند، فقط می‌ماند نحوه اجرایی شدن دستاوردهای آنها که آن را ما نمی‌توانیم برایشان تبیین کنیم باید خودشان به نتیجه برسند و اعلام کنند و تا آن زمان ما باید صبر کنیم و دیکته‌ای که نوشته می‌شود را غلط‌گیری کنیم، فعلا که دیکته‌ای نوشته نشده و دیکته ننوشته هم غلط ندارد.

[="darkgreen"]منبع: روزنامه شرق[/][/]