پژوهش"ويژگي های تصويری در کتاب هاي قرآنی کودکان"

[="blue"]امروزه متخصصان امر تعليم و تربيت، برای آموزش مفاهيم و موضوعات مورد نظرشان از روش آموزش غير مستقيم بهره مي برند. به گفتة پژوهشگران، 75 درصد فراگيری از طريق چشم انجام مي پذيرد. اين مطلب نشانگر آن است که در ميان روش های آموزش غير مستقيم، آموزش تصويری يکی از موفق ترين روش هاست.
مبحث فرآيند يادگيری و درک مفاهيم از طريق آموزش تصويری برای کودکان مي بايستی به گونه ای طرح و برنامه ريزی شود که مناسب با نيازهای عاطفی و روانی آنان و متناسب با خصوصيات شخصيتی ايشان باشد. ضبط مفاهيم وآموخته های دوران کودکی از طريق روش های تصويری، سال های سال در حافظه می ماند و به مانند گنجی پنهان در لايه های درونی ذهن تا دوران بزرگسالی تبديل مي شود. در خصوص درک مضامين قرآنی نيز اين چنين است.
با توجه به ضرورت اين روش در امر آموزش مضامين قرآنی به کودکان، امروزه بسياری از کتاب هاي قرآنی، نشريات و برنامه های ديجيتالی به تصويرگری موضوعات خود مي پردازند. از آنجا که بسياری از اين مؤسساتِ انتشاراتی، آشنايی اندکی با مخاطبان خود دارند و از عناصر تصويری صرفاً استفادة تجاری مي کنند، موفقيت چندانی در اين زمينه ندارند. تعداد زيادي از اين انتشارات به منظور جلب مشتری و بازاريابی، در کتاب هاي منتشرة خود از رنگ های پرهيجان و نقوش و اشکال عامه پسند و گاهي تصاويری به دور از فرهنگ قرآنی بهره مي گيرند. در حالی که با آگاهی از نيازهای کودکان در اين سن و شناخت آيات و قصه هاي قرآنی و همچنين داشتن تبحر در تصويرگری، مي توان از ساده ترين شکل ها و تصاويری بی پيرايه با رنگ های درخشان و متنوع استفاده کرد تا مفاهيم زيباي قرآنی را به کودکان آموزش داد.
تأکيد اصلی در اين پژوهش، نشان دادن نقاط ضعف و قدرت تصويرگری در کتب قرآنی کودکان است و به عنوان پيشنهاد راهکارهايی را برای استفادة بهتر از اين فن بيان مي دارد. شايان ذكر است براي اين منظور، از ميان 300 جلد كتاب و نشريه، 40 مورد گزينش و بررسي ميداني شده است.[/]

[="darkgreen"]يکی از اهداف اساسی و مهم در آموزش قرآن، تربيت و انسان سازی، شناخت خوبي ها و بدي ها و ارائة الگوی مناسب رفتاری است. در جوامع و فرهنگ های مختلف، روش های تربيتی تأثيرگذار متفاوت است. اصولاً در هر جامعه ای شاخصه هايی برای اعمال روش های تربيتی وجود دارد. سليقه ها، انتظارات، رشدِ فکری، تعلقاتِ فرهنگی و اجتماعی، سنت ها، آداب و رسوم، باورها، عقايد و جهان بينی، انتخاب روش ها و کاربرد آنها تأثير بسزايی دارد.
از مهم ترين و شناخته شده ترين روش های تربيتی که در اکثر جوامع کاربرد دارد، روش الگوگيری است. تربيت الگويی، در قرآن کريم نيز مورد تأکيد قرار گرفته است, به گونه ای که خداوند عزّوجلّ, پيامبراکرم (ص) را بهترين نمونه و سرمشق برای بشر معرفی کرده است؛(لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ )(احزاب/٢١)
آن گونه که حضرت علی (ع) مي فرمايند: «فبادرتک بالادب قبل ان يقسو قلبک و يشتغل لبک»(نامة 31 نهج البلاغه) «من به تربيت تو پرداختم پيش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول شود.» (فلسفی، محمد تقی،2/190). قلب کودک همچون زمين خالی است که هر بذری را در آن بريزيد رشد خواهد کرد. هدف از آموزش قرآن به کودکان در ابتدا، ايجاد آشنايی، انس و الفت، و سپس ايجاد شناخت، علاقمندی و درک و فهم محدود و در حد توان از مضامين بلند قرآن کريم برای ايشان است. در اهداف تربيتی حضرت علی (ع) با فرزندشان چنين مي خوانيم:
«و اجمعت عليه من ادبک ... و انت مقبل العمر... ذونيه سليمه و نفس صادفيه ...» «و بر ادب آموختن تو همت گماشتم ... در حالی که کودک ... و دارای نيتی سالم ونفسی صادق و پاک بودی.» (نهج البلاغه، نامه 31)
آشنايی کودکان با قرآن کريم را در سه وجه مي توان پيگيری کرد:
الف) داستان های قرآنی: 1- داستان حضرت موسي (ع) 2- داستان حضرت يونس (ع) 3- داستان حضرت ابراهيم (ع) 4- داستان های پيامبر اکرم (ص) 5- حضرت داوود (ع) 6- داستان آدم و حوّا (س) 7- حضرت ارسيا (ع) 8-حضرت سليمان (ع) 9- حضرت صالح 10- حضرت يوسف (ع) .
ب) آشنايی با مفاهيم و دستورات قرآنی: 1- آشنايي كودكان با نشانه هاي الهي 2- آيات قرآن در مورد آداب سخن گفتن 3- آيات مربوط به آداب اخلاقی و بيان خير و شر.
ج) آشنايی کودکان با فن تجويد و روخوانی قرآن: 1- آموزش تجويد با لحن عربي به زبان كودكان 2- آموزش جزء 30 قرآن 3- آموزش روخوانی.[/]

[="royalblue"]انگيزه های يادگيری و دل مشغولي هاي کودکان در سنينِ مختلف فرق مي کند. يک کودک، انسان بزرگسالِ کوچک شده نيست. علايق و عواطف و روحياتش نيز کاملاً فرق مي کند. او موجودی است مستقل با خواسته ها و نيازهای عاطفی مستقل که بايد آن را شناخت و از همان زاويه با آن برخورد کرد. برای آموزش و تربيت کودکان بايد به روح شکننده و لطيفشان توجه کرد. سنين كودكي، سنين بايدها و نبايدها نيست، تنها با رفتار و روش های آموزشی غير مستقيم مي توان ارزش ها را به کودکان انتقال داد. روش آموزش بصری (ديداری) همراه با داستان پردازی برای کودک نقش مؤثرتری دارد.
«زيرا کودکان محسوسات را مي بينند و لمس مي کنند و اطلاعاتشان مبتنی بر عينيات است. بنابراين در شرايطی که اين امکان فراهم نشود، صحبت از اين پديده های غير ملموس بی نتيجه خواهد ماند و وقت کودکان و فرصت آموزشی از دست مي رود.» (ترکمان، منوچهر،/70)
برنامه و محتوای آموزشی مي بايستی متناسب با توانمندي های جسمی، ذهنی و عاطفی کودک تهيه شود. ارائة روش های نامناسب، بدون شک احساس خستگی و بی علاقگی در کودک ايجاد مي کند و بار معنايی و ياد دهی را از دست مي دهد. در برنامه ريزی آموزشی کودکان، بايد به حوصله و انرژی کودک نيز توجه داشت. کودکان اصولاً پر جنب وجوش و پر انرژی هستند و زمان بسيار محدود و کوتاهی را مي توانند آرام و بی حرکت بنشينند و در مورد موضوعی تمرکز کنند.
«زمانی که کودکان مي توانند با تمام وجود و با استفاده از همه حواس با مربی باشند، بسيار محدود است وتنها مي توانند به طور مستمر بين 10 الی 15 دقيقه به گفته ها و فعاليت های هدايت شده مربی توجه داشته به فعاليت بپردازند. بنابراين در برنامه ريزی بايد به انرژی و مدت زمان توجه کودکان از سويی و شرايط زمانی و مدت زمان آموزش هم توجه داشته باشيم.» ( همان،/68)
تمرکز کودکان را مي توان با بيان موضوعات مورد علاقةشان و استفاده از روش های پر تحرک و هيجان بر انگيز افزايش داد.[/]

[="darkslateblue"]کودک از تکرار قصه، داستان، شعر و يا فيلم های متحرکی که به ويژه هيجان و حرکت داشته باشند، بی نهايت لذّت مي برد. او به طور طبيعی و با رضايتمندی به موسيقی، اشعار و اصواتی که دارای ريتم، وزن و قافيه است گوش مي دهد. آنها را تکرار مي کند و احساس شادمانی و سرخوشی به او دست مي دهد. از تکرار آنها احساس خستگی و آزردگی نمي کند. اگر چه مدت زمان توجه و تمرکز کودک کوتاه و کم است، ولی در مورد مطالبی که هيجان انگيز و پرهياهو باشد مقاومت نشان مي دهد و گذر زمان را متوجه نمي شود.
تحرّک، پويايی، جنب و جوش و شلوغ کاري هايی از اين دست، محرّک های خوبی به حساب مي آيند که در کودک علاقه و انگيزة يادگيري ايجاد مي کند. در برنامه ريزی آموزشی بايد به احساس شادابی و نشاط و رضايتمندی و تحريک پذيری کودکان توجه شود. ما با روش های نامناسب، شور و شادی، فعاليت و جنب و جوش، عشق و علاقه به کار و فعاليت را از او مي گيريم و در عوض، محتوايی نامأنوس و دور از ذهن در اختيار كودك قرار مي دهيم که هيچ گونه ارتباط و درک و تجربه ای از آن ندارد.[/]

[="darkorange"]همان گونه که بيان شد، روش الگويی يک مبنای تربيتی در وجود انسان است که قرآن کريم نيز بر آن تأکيد دارد.
در فرايند شکل گيری شخصيت کودکان، بيشترين نقش متوجه الگوهای رفتاری است، چرا که يادگيری، اساس رفتار آدمي را تشکيل مي دهد. يادگيری های غير مستقيم، ضمنی يا مشاهده ای، پايدارترين و مؤثرترين يادگيری محسوب مي شوند و در اين ميان، مهم ترين نقش بر عهده الگوهای رفتاری است. به عبارت ديگر، از آنجايی که تقليد و همانند سازی يکی از مهم ترين روش های يادگيری در کودکان است، بنابراين هر قدر الگوی رفتاری نزد کودکان از شخصيت محبوب تری برخوردار باشد، رفتارهای کلامي و غير کلامي آنها بيشتر مورد توجه واقع مي شود.
الگوها و چهره های مطلوب در قرآن، صفات نيکو و الهی را بيان و ترسيم مي کند. از آنجا که آگاهی در سنين مختلف کودکی فرق مي کند، نقش مربی در معرفی الگوها و ايجاد شناخت و درک کودک بسيار مهم است. و به همين دليل روش های ارائه شده مي تواند کودک را متوجه اين الگو ها کند و يا ايجاد ملالت و خستگی نمايد.
الگوهای مطلوب قرآن در آياتی مانند:(وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ)برايمان بيان شده است. بعضی از اين الگوها فردی و بعضی اجتماعی اند. شايد بسياری از الگوهای قرآنی برای کودکان قابل درک و تعميم نباشد، ولی در اين ميان الگوهايی داريم که کودک با آنها رابطة عاطفی بهتری برقرار مي کند و بسياری از بايدها و نبايدها را به عنوان «مثل» از قول آنها مي توان بيان داشت؛ مانند حيوانات که در قرآن کريم از اين روش به نيکوترين وجه استفاده شده است. کلاغ در داستان هابيل و قابيل نمونه ای از آن است.[/]

[="blue"]از بارزترين ويژگي های تصويری تأثير گذار بر فرآيند يادگيری و علاقة کودکان به آن، مي توان از عنصر رنگ، حرکت، تنوع خط و شکل و تضادهای نقوش نام برد.
سرعت انتقال مفاهيم در بيان تصويری و تمثيلی، بسيار بالاتر از کلام است. در قرآن کريم نيز شاهد هستيم که برای بيان مفاهيم و مضامين اخلاقي و درک بهتر انسان ها، از بيان تصويری و داستان سرايی بهره مي جويد. و البته در بسياری از داستان ها از نقش حيوانات در ساختار داستان استفاده شده است.[/]

[="darkorchid"]مضامين تصويری قرآن کريم به طور کلی در دو قالب داستان سرايی و تشبيه و تمثيل قابل بررسی است. قرآن کريم از داستان سرايی برای بيان مفاهيم بلند و درک بهتر بهره می جويد و مطالب آموزنده و اخلاقی را در قالب داستان بيان می کند. در بيشتر داستان ها خداوند رحمان از نقش حيوانات در ساختار داستان استفاده می کند. امروزه ما می دانيم که داستان سرايی از هنرهای پر جاذبه و تاثيرگذار است که پيام خود را به صورت غير مستقيم برای مخاطب بيان می دارد.
در فرهنگ ها و تمدن ها برای بيان زيباتر، گوياتر و دلنشين تر موضوعات، از تشبيه و تمثيل و ايجاز استفاده مي کنند. اين شيوة بيان در قرآن کريم با ظرافت آمده است. بسياری از مضامين تشبيهي و تمثيلی آيات قرآنی نيز ساختاری تصويری دارند. اصولاً زبان تشبيه و تمثيل برای درک بهتر مفاهيم جذابيت و تأثير بيشتری دارد.
انواع مضامين تصويری قرآن کريم که برای کودکان دلپذير است، عبارتند از: قصص انبيا، داستان حيوانات، توصيف بهشت و مواهب آن، آيات مربوط به ستارگان، آسمان ها و زمين، کوه و دشت.[/]

[="darkolivegreen"]آيا همة مضامين قرآن کريم برای کودک قابل درک است؟ آيا چنين خواسته ای درست است که انتظار داشته باشيم کودک همة موضوعات و مضامين داستانی را بفهمد؟
مسلماً کودک درک درستی از همة مضامين، آيات و سوره هاي قرآن کريم و حتی همة قصص ندارد. تنها آن دسته از موضوعات برای او قابل درک است که شناخت نسبی از آن داشته باشد، با آن برخورد کرده باشد و يا آنکه نسبت به آن موضوع توجه، علاقه و يا انگيزه ای خاص داشته باشد. در ميان مضامين قرآنی، بيان سادة مضامين ذيل برای کودکان جذاب، سؤال برانگيز و گاه مهيج است و آنها را به فکر فرو مي برد و در بسياری از موارد از آنها الگو پذيری دارند. اين مضامين عبارتند از: 1. قصص انبيا 2. داستان های حيوانات 3. تمثيل ها و تشبيه ها 4. وضعيت جهان (آسمان ها، ستارگان، درياها، کوه ها، دشت ها و ...).
تعدادی از داستان های قرآن کريم که حيوانات در آنها نقش دارند عبارتند از:
1. داستان حضرت ابراهيم (ع) و چهار پرنده؛ سورة بقره، آية 260.
2. داستان حضرت موسی (ع) و گاو زرد رنگ؛ سورة بقره، آية 67.
3. داستان حضرت عزير (ع) (يکی از پيامبران بين النهرين) و الاغ مرده؛ سورة بقره، آية 259.
4. داستان حضرت سليمان (ع) و هدهد؛ سورة نمل، آيات 18 تا 23.
5. داستان حضرت موسی (ع) و مار(عصای دستش)؛ سورة نمل، آية10.
6. داستان حضرت سليمان (ع) و مورچه ها؛ سورة نمل، آيات 16تا19. سورة سبا، آية 14.
7. داستان ابرهه و فيل سواران و پرندگان ابابيل؛ سورة فيل.
8. داستان اصحاب کهف و سگ ايشان؛ سورة کهف، آية 22.
9. داستان حضرت موسی (ع) و ماهی؛ سورة کهف، آية 63.
10. داستان حضرت يوسف و گرگ؛ سورة يوسف، آية 17.
11. داستان حضرت يونس و نهنگ؛ سورة صافات، آيات 139تا 146.
12. داستان حضرت صالح (ع) و شتر؛ سورة نمل، آيات 45 تا53.
13. داستان حضرت نوح و سوار شدن هر جفت از حيوانات بر کشتی؛ سورة هود، آية 40.
14. وحی بر زنبور عسل؛ سورة نحل آية 68.[/]

[="dimgray"]در روش آموزش قرآن به کودکان در حال حاضر در کشور ما بيش از همه، اين دارالقرآن ها و مهد قرآن ها هستند که فعاليت دارند. اين مراکز به دو صورت مختلف سنتی و جديد، به آموزش قرآن کريم می پردازند. انگيزة مسئولين و مربيان همة اين مراکز معمولاً آشناکردن کودکان با قرآن است. آنها از طريق آموزش مستقيم يا غير مستقيم به اين امر مبادرت می کنند. در بعضی از اين مراکز روش های مرسوم سنتی آموزش قرآن نيز اعمال می شود, ولی اکثراً سعی بر آن دارند تا از روش های جديد بهره بگيرند. در ميان روش های جديد روش اشاره شايع تر از بقية روش هاست و پس از آن به روش حفظ و روش بازی نيز پرداخته می شود. در اين روش ها از تصويرگری به عنوان وسيلة کمک آموزشی استفاده می شود, نه به عنوان روش مستقل و قابل اعتنايی که بتواند شيوة آموزشی برای قرآن کريم به حساب آيد.
انس با قرآن، حفظ سوره ها و در مراحل پيشرفته تر حفظ کل قرآن، آموزش مفاهيم و آداب قرآنی، بيان قصه های قرآنی از جمله اهداف آموزشی برای کودکانِ سنين 4 تا 7 ساله است. اگرچه از مربيان خواسته می شود در مواردی به آموزش روخوانی قرآن نيز پرداخته شود اما از آنجا که روخوانی قرآن برای کودکان اين سنين همراه با شناخت درست حروف فارسی نيست، درک و شناخت کودک در اين زمينه کوتاه مدت است و بعضاً ديده شده که با آموزش های دبستانی مغايرت دارد و کودک را دچار خستگی، بی علاقگی، تضاد، وازدگی و تظاهر به يادگيری می کند, ولی عميقاً هيچ تأثيری ندارد. مسلماً اين گونه آموزش در کوتاه مدت تأثير خود را از دست می دهد.
علاوه بر دارالقرآن ها, بسياری از نشريات و انتشارات در صدد آن هستند تا به القای ارزش ها و آموزه های دينی و آموزش مفاهيم قرآن کريم به کودکان بپردازند. اين مؤسسات با باور بر ضرورت اين امر که درک مفاهيم قرآنی به کودکان با زبان تصوير قرين موفق است، مبادرت به نشر کتاب ها و مجله ها و لوح ها در اين باره می کنند. در اين قسمت ما با تحليل تصاوير اين کتا ب ها به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها می پردازيم.[/]

[="DarkGreen"]منبع و ماخذ:
. احمدی، علی اصغر؛ اصول تربيت، انجمن اوليا و مربيان، تهران،1381ش.
2. باهنر، ناصر؛ آموزش مفاهيم دينی همگام با روانشناسی رشد، چاپ و نشر بين المللی سازمان تبليغات اسلامی، چاپ دوم، تهران، 1381ش.
3. برادری، احمد؛ خدايی جز الله نيست، تصويرگر: آفرين ذبيح مند، يگانه مهر، تهران، 1383ش.
4. بهجت، احمد؛ هدهد سليمان، ترجمه: سرور کتبی، سروش، تهران، 1385ش.
5. بيستونی، محمد؛ خبر بزرگ، تصويرگران: حميد رضا خوشنام، بيتا حامد محمديان، بيان جوان، تهران، 1383ش.
6. ................... ؛ خدای من، تفسير گرافيکی سوره ناس، تصويرگران: حداد، خوشنام، محمديان، بيان جوان، تهران، 1385ش.
7. پياژه، ژان؛ شکل گيری نماد در کودکان، مترجم؟، نشر نی، تهران، 1382ش.
8. تالشی، مريم؛ حضرت نوح (ج1 و2)، تصويرگر: آلفرد شجاع بابايی، ايران جوان، تهران، 1385ش.
9. ترکمان، منوچهر؛ هفت گفتار درباره آموزش قبل از دبستان، چاپ سوم، مدرسه, تهران، 1379ش.
10. تی تبائ، رابرت؛ الفبای مديريت کلاس درس، مترجم: دکتر محمد رضا سرکارانی، چاپ پنجم، تهران، 1384ش.
11. حرعاملي، محمدبن الحسن؛ وسائل الشيعة، مؤسسه آل البيت، احياءالتراث، قم، 1412ق.
12. دورکی، نورا؛ حيوانات بهشت، ترجمه: نرجس عربانی، تصويرگر: سيمون تريت وی، سروش، تهران، 1383ش.
13. دهنوی، حسين؛ نسيم مهر، خادم الرضا عليه السلام، مشهد، 1384ش.
14. رزاقی، زهرا؛ آموزش مفاهيم قرآن با رنگ آميزی تصاوير، اسحاق، تهران، 1386ش.
15. رضا مهجور، سيامک؛ روان شناسی بازی، ساسان، تهران،1380ش.
16. سليمانی، افشين؛ کلاس خلاقيت، انجمن اوليا و مربيان، تهران،1381ش.
17. شعاری نژاد، علی اکبر؛ ادبيات کودکان، چاپ بيست و چهارم، اطلاعات, تهران، 1385ش.
18. شفيع آبادی، عبدالله؛ راهنمايی و مشاوره کودک، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی، تهران، 1379ش.
19. صفوی، امان الله؛ روش ها وفنون الگوهای تدريس، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی، تهران، 1383ش.
20. فلسفي، محمد تقي؛ گفتار فلسفي كودك از نظر وراثت و تربيت، هيئت نشر معارف اسلامي، 1340ش.[/]

قابل ذکر است این مقاله (بیشتر) در اینجا می توانید مطالعه نمایید.
اینجا