تدوين حديث
تب‌های اولیه
تدوين حديث
تدوين حديث
فن حديث يعنى فن استماع و قرائت و ضبط و جمع و نقل سخنان رسول اكرم يا ائمه اطهار.
فن حديث نيز مانند تفسير به دو شاخه شيعى و سنى منقسم مىگردد.
محرك اصلى مسلمين فراگيرى و جمع و نقل اخبار و احاديث
- اولا نياز مسلمين به احاديث در امور دينى.
- ثانيا تشويق شخص رسول اكرم به این که آنچه از او مىشنوند ضبط كنند و براى آيندگان نقل نمايند.
- درك بهتر معانى قرآن
علاقهمندان به احاديث نبوى براى استماع حديث از صحابه و يا تابعين از شهرى به شهرى و از منطقهاى به منطقهاى مىرفتند.بسا كه يك نفر براى تحقيق در صحت و سقم يك حديث و براى استماع از يك راوى معتبر دهها فرسنگ راه طى مىكرد تا به محضر آن محدث راه مىيافت و حديث مورد نظر خود را از او مىشنيد.
جرجى زيدان مىگويد:
«چون مسلمانان به كشورگشايى مشغول شدند صحابه پيغمبر كه از سران مهاجرين بودند در ممالك مختلف متفرق گشتند.از آن رو هر كس كه مىخواستحديثيا احاديثى از پيغمبر اكرم بداند ناچار به دنبال صحابه به ممالك مختلف و نقاط مختلف مىرفت اين همان است كه مسلمانان آن را«رحله»در طلب علم مىنامند.»
معيار صحت و سقم احاديث
گروهى از ضعيف الايمانان در صدر اسلام احاديثى از حضرت پیامبر نقل و روايت كردند كه اساسى نداشت و خود آن وجود مبارك در صدد تكذيب برآمد. در يك خطابه عمومى پيدايش كذابين و وضاعين را اعلام و قرآن كريم را معيار صحت و سقم احاديث منقوله و منسوبه به خودش قرار داد.
ضبط و نقل احاديث
با اينكه اهتمام به استماع و ضبط و نقل احاديث، هم در ميان اهل سنت و هم در ميان پيروان اهل البيت وجود داشت ، اما سنیها در مدت يك قرن به پيروى از دستور خليفه دوم و نظر برخى صحابه ديگر،نوشتن و كتابتحديث را مكروه مىشمردند به عذر اين كه حديث با قرآن مشتبه نشود و يا اهتمام به حديث جاى اهتمام به قرآن را نگيرد، ولى پيروان اهل بيت از همان صدر اول همچنانكه نسبت به استماع و ضبط و نقل احاديث اهتمام مىورزيدند نسبتبه كتابت آنها نيز اهتمام داشتند.
اهل سنت در اول قرن دوم متوجه اشتباه خود شدند و اين سد كه به وسيله خليفه دوم به وجود آمده بود، در قرن دوم به دست عمر بن عبد العزيز خليفه اموى زاهد شكسته شد.اين بود كه شيعه حداقل يك قرن در تدوين و كتابتحديث از اهل تسنن جلو افتاد.
اولين و دومين كتاب حديثى شيعه يكى كتابى است به خط على عليه السلام كه در نزد ائمه اطهار عليهم السلام بوده و ائمه گاهى آن را به ديگران ارائه مىدادهاند و يا از آن نقل مىكردهاند كه در « كتاب على» چنين آمده است، ديگر كتابى است به نام« مصحف فاطمه عليها السلام ».
از اين دو كتاب كه بگذريم،اولين كتاب حديثى كتاب ابو رافع غلام آزاد شده رسول خداست كه در سنن و احكام و قضايا نوشته است. ابو رافع يك غلام قبطى است كه رسول خدا او را آزاد كرد.او و دو فرزندش عبيد الله و على از شيعيان امير المؤمنين على عليه السلام به شمار مىروند.نام عبيد الله بن ابى رافع به عنوان كاتب يا خزانهدار امير المؤمنين در زمان خلافت آن حضرت زياد در كتب ياد مىشود.
بعد اثر سلمان فارسى است درباره شرح و توضيح حديث جاثليق رومى بوده است كه بعد از وفات رسول اكرم به مدينه براى تحقيق آمد .
پس از سلمان نام عده ديگر از قبيل ابوذر غفارى و اصبغ بن نباته و ديگران برده مىشود. سليم بن قيس از صحابه امير المؤمنين تاليفى دارد كه به طبع رسيده است.
در طبقه بعد كتابى كه از شيعه باقى مانده و طبقه به طبقه روايت شده است صحيفه سجاديه است. وفات امام سجاد در اواخر قرن اول است و اين اثر جاويد كه به نام «زبور آل محمد» معروف شده است،ا ز نيمه دوم قرن اول به صورت مكتوب دست به دست نقل و روايتشده است.
نيمه اول قرن دوم يعنى زمان امام باقر و امام صادق عليهما السلام كه تا حدودى براى شيعه آزادى بوده است، دوره اوج نقل و روايت و ضبط و كتاب تحديث است.نام چهار هزار نفر برده مىشود كه از محضر امام صادق استفاده كردهاند. اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهما السلام چهار صد كتاب حديثى تاليف كردهاند كه به«اصول اربعماه»معروف است. مؤلفان اين كتابها از مليتهاى مختلفند.
در دوره بعد، يعنى اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم تاليف جوامع حديث رايجشد. كتب حديثى كه امروز در ميان شيعه و سنى موجود است همان جوامع است و در اين دوره است كه ايرانيان نبوغ خود و هم اخلاص و صميميتخود را نسبت به اسلام در اين زمينه نشان دادهاند.
1. كافى تاليف ثقة الاسلام، شيخ المحدثين، ابو جعفر محمد بن يعقوب كلينى رازى: که يك دوره حديثشيعه است از اصول عقايد گرفته تا اخلاقيات و فروع.در حدود شانزده هزار حديث در اين كتاب گردآورده است.اين كتاب معتبرترين كتاب حديثشيعه است.كلينى در سال329 در گذشته است.
2. من لا يحضره الفقيه تاليف رئيس المحدثين، ابو جعفر محمد بن على بن بابويه قمى معروف به صدوق: كه به معنى«خود آموز فقه»است مشتمل بر پنج هزار و نهصد و بيستحديث است.
3. تهذيب الاحكام تاليف شيخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسى: اين مرد در اكثر علوم اسلامى مانند ادبيات، كلام، تفسير، فقه، حديث، رجال، متبحر و در درجه اول بوده است. اول كسى است كه فقه را با تاليف كتاب مبسوط وارد مرحله جديدى كرد. شيخ طوسى تعداد سيزده هزار و پانصد و نود حديث در كتاب تهذيب الاحكام كه همه در فروع است گرد آورده است.
4.استبصار تاليف شيخ الطائفه ابو جعفر طوسى است. اين كتاب مشتمل بر پنج هزار و پانصد و يازده حديث است.شيخ طوسى در سال 460 در گذشته است.
چهار كتاب نامبرده در شيعه به نام«كتب اربعه»معروف است و معتبرترين كتب حديث شيعه به شمار مىرود.
پس از اين چهار كتاب، سه جامع حديثى ديگر در شيعه هست كه معروفترين جوامع است:
1. بحار الانوار تاليف شيخ الاسلام، علامه المحدثين، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى( م.1111) اين كتاب جامعترين كتب حديث است.آنچه در ساير كتب حديثبه طور متفرق موجود بوده در اين كتاب يكجا جمع آمده است.هدف مؤلف بيشتر جلوگيرى از تلف شدن كتب حديثبوده است، لهذا صحيح و سقيم يكجا ذكر شده است. مجلسى در سال در گذشته است.
2. وافى تاليف حكيم و عارف و محدث مشهور محمد بن المرتضى معروف به ملا محسن فيض كاشانى. ( م. 1191) اين كتاب جامع كتب اربعه با حذف مكررات است.مرحوم فيض در حدود دويست تاليف در رشتههاى مختلف دارد. وى-همچنانكه قبلا گفته شد-در سال واقع شده است.
3. وسائل الشيعه تاليف محدث متبحر محمد بن الحسن الشامى معروف به شيخ حر عاملى(م. 1104) .در اين كتاب جنبه مراجعه فقهى بيشتر رعايتشده است، سعى شده است ترتيب و تكثير ابواب متناسب با مسائلى باشد كه در فقه عنوان مىشود،و لهذا احاديث را قطعه قطعه كرده و هر قطعه را در محل مربوط به خود آورده است.
اين هفت جامع كه بگذريم، به چند جامع ديگر بر مىخوريم كه با ارزش و واجد اهميتاند، از قبيل عوالم عبد الله بن نور الله بحرينى و جامع الاحكام سيد عبد الله شبر و مستدرك الوسائل مرحوم حاج ميرزا حسين نورى.كتاب اخير مخصوصا-كه كمتر از يك قرن از تاليف آن مىگذرد جاى شايستهاى براى خود باز كرده است.
احاديث اهل تسنن
در ميان اهل تسنن اول كسى كه تدوين حديث كرد عبد الملك بن جريح است (م.144).
اولين جامع حديثى اهل تسنن موطا مالك بن انس است كه الآن موجود است.مالك،عرب و عرب نژاد است و يكى از امامهاى چهارگانه اهل تسنن است.
در ميان كتب حديث اهل تسنن شش كتاب است كه به «صحاح سته» معروف است.
1.صحيح بخارى تاليف محمد بن اسماعيل بخارى (م.256). اين كتاب معتبرترين كتاب حديث در ميان اهل تسنن به شمار مىرود. بخارى در مدت16 سال اين كتاب را تاليف كرده است. بخارى اصلا اهل بخاراست
2.صحيح مسلم تالیف مسلم بن حجاج نيشابورى است ( م.261). پس از صحيح بخارى معتبرترين كتاب حديث در نزد اهل تسنن است.برخى آن را بر صحيح بخارى ترجيح مىدهند.
3.سنن ابو داود تالیف سليمان بن اشعث ( م.257) معروف به ابو داود سجستانى است. اهل سيستان است.
4.جامع ترمذى تالیف محمد بن عيسى ترمذى ( م.279) از شاگردان بخارى است.
5.سنن نسائى تالیف ابو عبد الرحمن احمد بن على بن شعيب نسائى (م.303) است. اودر خلال مسافرت كه به شام رسيد مردم آنجا را از على عليه السلام منحرف ديد، لذا كتاب خصائص را در فضائل على عليه السلام و اهل بيت نوشت. نظر به تمايل شيعى و ضد اموى نسائى، مردم شام او را سخت كتك زدند.در اثر همان كتكها مرد.گويند چون احساس كرد مىخواهد بميرد، به مكه رفت و در آنجا مرد. نساء از توابع خراسان است.
6.سنن ابن ماجه تالیف محمد بن يزيد بن ماجه قزوينى (م.273) است.
معلوم میشود مؤلفان«كتب اربعه» شيعه و«صحاح سته»اهل تسنن نيز ايرانى هستند، اعم از ايرانى ايرانىنژاد يا ايرانى عربنژاد.
منبع:
استاد شهيد مرتضى مطهرى، تهران، صدرا، مجموعه آثار، ج 14، ص 411